स्टॅटिस्टिक्स - हा शब्द उच्चारला की लोकांच्या मनात वेगवेगळ्या प्रतिमा निर्माण होतात. बऱ्याच लोकांना सर्वात प्रथम मनात येतं ते 'देअर आर लाइज, देअर आर अटर लाईज अँड देन देअर इज स्टॅटिस्टिक्स', 'स्टॅटिस्टिक्स हे बिकिनीसारखं आहे, बरंच काही दाखवतं, पण महत्त्वाचं तेवढं झाकून ठेवतं'वगैरेसारखे क्लिशे. हे अर्थातच दुर्दैवाचं आहे. कारण योग्य पद्धतीने वापरलं तर स्टॅटिस्टिक्स खोटं बोलत नाही. ते वापरून माणसं खोटं बोलतात, अंतिम सत्य सांगितल्याचा आव आणून. आपल्या स्वार्थासाठी खोटं बोलून त्याला शास्त्राचा आधार आहे असं दाखवणारी माणसं असतात, हे सर्वांनाच ठाऊक आहे. पण त्यात स्टॅटिस्टिक्सचा दोष कसा काय? म्हणजे अणूबॉंब तयार करून हिरोशिमा-नागासाकीची अपरिमित हानी करण्याबद्दल भौतिकशास्त्राला जबाबदार धरण्यासारखं वाटतं. आणि बिकिनीबाबत बोलायचं तर स्टॅटिस्टिक्समुळे सत्याने पांघरलेला बुरखा फाडून निदान ते बिकिनीपर्यंत तरी अनावृत्त होतं हे कुठेच गेलं...

स्टॅटिस्टिक्स शब्दाच्या इतरही काही अर्थछटा आहेत. एकेकाळी व्हायटल स्टॅटिस्टिक्स नावाचा प्रकार असायचा. वेगवेगळ्या नट्यांची, मॉडेल्सची मापं ३६-२४-३६ वगैरे स्वरूपात लिहिणं. पोलिटिकल करेक्टनेसच्या लाटेमध्ये बहुधा ते मागे पडलं असावं. निवडणुकांच्या वेळी स्टॅटिस्टिक्सचा प्रचंड पूर येतो. ट्रेंड, जनमत पोल, स्विंग व्होट्स, प्रेडिक्शन्स वगैरे शब्दांचा मारा होतो. कधीकधी ठार चुकीचे निष्कर्ष काढून हे पोलिटिकल पंडित देखील स्टॅटिस्टिक्सला बदनाम करतात.

एकंदरीतच सध्या अस्तित्वात असलेल्या विद्यानुसार भविष्याबाबत निष्कर्ष काढण्यासाठी स्टॅटिस्टिक्सचा वापर होतो. ''आत्ता' वरून उद्याची विद्या' (पन इंटेंडेड) असा स्टॅटिस्टिक्सकडे बघण्याचा दृष्टिकोन असतो. तो अर्थातच पूर्णपणे चूक नाही. इतिहासावरून काही धडे घेता येतात, काही अटकळी बांधता येतात. सूर्य जर गेली शेकडो वर्षं पूर्वेकडे उगवत असेल तर उद्याही पूर्वेकडेच उगवेल असं अनुमान बांधता येतं. मात्र जोवर इतिहासाच्या घटनांचे नियम लक्षात येत नाहीत तोवर केवळ आत्तापर्यंतचा ट्रेंड बघून त्यावरून निष्कर्ष काढले तर ते साफ चुकीचे ठरू शकतात.

सप्टेंबर २००८. अमेरिकेत गेली काही वर्षं फुगत असलेला घरांच्या किमतींचा फुगा फुटला. आणि त्यांच्या किमतीच्या आधारे काढलेली कर्जं बुडित जायला लागली. त्या कर्जांवर बेतलेल्या सिक्युरिटीज मातीमोल ठरायला लागल्या. त्यांमध्ये गुंतवणुक करणाऱ्या आर्थिक संस्थांना हादरे बसायला लागले. अमेरिकन शेअर बाजार कोसळायला सुरूवात झाली. शेअर्सच्या किमतींची सरासरी दाखवणारा डाउ जोन्स इंडेक्स ४५ टक्क्यांनी आपटला. लाखो लोक बेघर झाले, दीड दोन कोटी लोकांच्या नोकऱ्या गेल्या.

हे सर्व होणार हे सांगता आलं असतं का? जर कोणी डाउ जोन्स इंडेक्स च्या चढत्या आलेखाकडे बघितलं तर आदल्या पन्नास वर्षांत तो साधारण आठ-नऊ टक्क्यांनी वाढलेला आहे. अधनंमधनं खाली जातो, पण वरही येतो. २००८ आधीची डाउ जोन्सची आकडेवारी बघितली तरी सहा महिन्यात तो ४५% नी आपटेल असं कोणीही भाकित करू शकलं नसतं.

तेव्हा निव्वळ आकडेवारीवरून ढोबळ भाकित करणं चुकीचं ठरू शकतं. उदाहरणार्थ 'गेले सहा महिने क्ष स्टॉक दरमहा एक टक्क्याने वाढतो आहे. तेव्हा पुढच्या महिन्यातही तो एक टक्क्याने वर जाईल' असं म्हणणं धोकादायक ठरू शकतं. ती कंपनी फायदेशीर ठरण्यासाठी त्यांची उत्पादनं चांगली आहेत का, त्यांना मागणी आहे का, त्या कंपनीला स्पर्धा किती आहे, कंपनीची मॅनेजमेंट कशी आहे, कंपनीला कर्ज आहे का या सर्व गोष्टींचा विचार करावा लागतो, निव्वळ बॉटम लाईनचा विचार पुरेसा होत नाही.(त्यातही मेख अशी आहे की कंपनीची मूलभूत माहितीदेखील आकडेवारीतूनच घ्यावी लागते. म्हणजे स्टॅटिस्टिक्सपासून सुटका नाही) हे सगळं चांगलं असेल, आणि खरोखरच तिच्या शेअरच्या वाढीचा दर दरमहा एक टक्का असला तरीही ती वाढ त्याच गतीने कायम होईल असं नाही. पुढच्या महिन्यात दोन टक्के खाली जाईल, नंतरच्या महिन्या चार टक्के वर, असं खांबावर चढणाऱ्या माकडासारखं वर खाली करत वर जाऊ शकेल. नक्की किती माहितीवरून नक्की किती पुढची भाकितं किती निश्चितपणे करता येतील हा कळीचा मुद्दा आहे.

क्रिकेटच्या बाबतीत देखील हेच लागू होतं. एखादा खेळाडू सरासरी ४० धावा करत असेल, तर याचा अर्थ असा होत नाही की तो पुढच्या इनिंगमध्ये बरोब्बर ४० धावा करून बाद होईल. काही वेळा तो शून्यावर बाद होईल, तर कधी सेंचुरी मारेल. हे माहीत असूनही अनेक वेळा 'सचिन तेंडुलकरने गेल्या सहा इनिंग्समध्ये सरासरी १७ ने धावा केल्या. त्याचा फॉर्म गेला आहे. त्याने आता लवकरच रिटायर व्हावं' अशी विधानं वाचतो. म्हणजे वाचायचो. साहेबांना एवढ्यात तरी काही बोलण्याची हिंमत होऊ नये असा जबरदस्त फॉर्म आहे. पण सांगायचा मुद्दा असा की फॉर्मात असणं किंवा नसणं, हे नेहेमीच्या कमीजास्त रन होण्याचा भाग आहे की खरोखरच त्या खेळाडूच्या कौशल्यात काही कमी जास्त होतंय हे कसं ठरवायचं? मुळात फॉर्म म्हणजे काय? किंवा चांगला बॅट्समन नक्की कसा ठरवावा? निव्वळ गेल्या काही इनिंग्जमधली धावसंख्या पाहून हे ठरवता येईल का? हाच विचार बोलर्सविषयी करता येईल का? किंवा त्याहीपलिकडे जाऊन क्रिकेटचे काही मूलभूत 'स्थिरांक' आहेत का? ते बदलत आहेत का?

या व अशा इतर प्रश्नांची उत्तरं शोधण्याचा या मालेत प्रयत्न आहे. विशिष्ट खेळाडूंकडे न बघता संपूर्ण खेळाकडे बघण्याचा उद्देश आहे. विश्वचषक स्पर्धा चालू असल्यामुळे मी फक्त वन डे इंटरनॅशनल खेळांकडे बघणार आहे. त्यामुळे मी 'क्रिकेट'विषयी चर्चा करत असलो तरी विशिष्ट आकडेवारी केवळ त्याच फॉर्मॅटला लागू आहेत. आशा अशी आहे की मांडलेला दृष्टिकोन इतर फॉर्मॅटनाही लागू होईल, फक्त आकडे बदलतील. शक्यतोवर तांत्रिक शब्द न वापरता चर्चा करण्याचा विचार आहे. आकडेवारीमध्येदेखील तीन दशांश स्थळांपर्यंत अचूक उत्तर काढण्यापेक्षा सोपी, साधारण ठोकताळ्याची गणितं करण्याकडे माझा कल राहील.

जाताजाता एक प्रश्न. या विश्वचषकात एकोणपन्नास चुरशी होणार आहेत. तर या एकोणपन्नासांपैकी बरोब्बर एक मॅच टाय होण्याची शक्यता किती? बरोब्बर दोन मॅच टाय होण्याची शक्यता किती? हे उत्तर तुम्ही कसं काढलंत?