तुम्ही म्हणता ते प्रादेशिक फरक आहेत खरे.

पण आपल्या तक्त्यातील ह्या बाई बोललेली उदाहरणाने मात्र मी शंकेत पडलो आहे कि वरील मुंबई/सोलापूर/नागपूर येथील भाषेचे काही भाग हे व्याकरणाच्या दृष्टीने बरोबर कि चूक?

कठिण प्रश्न आहे. एक उत्तर असे "मुंबईकर मुंबईकराशी बोलत असेल, आणि एकमेकांच्या लकबी एकमेकांना माहीत असतील, तर "मी तिकडे गेलेलो" असा वापर अर्थातच योग्य आहे. त्यावरून एकमेक मुंबईकर असल्याची भाषिक ओळखही पक्की होते.
परंतु मुंबईकर नागपूरकराशी बोलताना ही जोड-बोली (प्रमाण-बोली) वापरतो, तेव्हा "मी गेलेलो" असे बहुधा वापरणार नाही. किंवा कोकणाकडचा व्यक्ती नागपूरकराशी बोलताना "मी मालवणला जाऊन राहिलो" असे म्हणाला, तर नागपूरकराने काय अर्थ घ्यावा? अर्थात, त्याने अर्थ घ्यावा की "हा सोलापूरकर मित्र मालवणला गेला आणि तिथे वस्ती करून राहिला". नागपूरच्या लकबीप्रमाणे "या क्षणी मित्र जाण्याची क्रिया करत आहे" असा अर्थ नक्कीच घेणार नाही.

म्हणजे बहुतेक सुशिक्षित लोकांना आपल्या गावच्या लकबी माहीत असतात, त्या लकबींचा काही खास अर्थ असतो तो त्या गावाकडे अगदी सुव्यवस्थित असतो, पण तरी महाराष्ट्रातल्या वेगळ्याच गावात राहाणार्‍या लोकांशी बोलताना ते ती लकब वापरत नाहीत. एकमेकांना समजेल अशी शब्दरूपे वापरतात. त्यावरून असे दिसते, की दूरस्थ लोकांशी संवाद साधताना आपण स्वतःहून अशी शब्दरूपे टाळतो.
गावातल्या गावात "सुव्यवस्थित" अर्थपूर्ण शब्दप्रयोग = "प्रादेशिक लकब म्हणून व्याकरणाच्या दृष्टीने शुद्ध" ?
की
दुरस्थांची संवाद साधताना दोघांना ही व्यवस्था मान्य अशी ही व्यवस्था नाही = "जोड-बोली/प्रमाणबोली म्हणून व्याकरणाच्या दृष्टीने अग्राह्य"?
या निर्णयातून काय कृती करायची आहे? या विचाराअंती तुमच्या व्याख्येच्या दृष्टीने वरीलपैकी कुठला तो निर्णय निवडा.

- - -
"मुलगे" हे रूप तसे अप्रचलित आहे, पण तरी मी वापरले आहे. अनेक मुलगे असले तर आपण साधारणपणे "मुले" म्हणतो. पण "मुले" हा शब्द नपुंसकलिंगी आहे - "ती मुले आली." मला पुंल्लिंगी अनेकवचनी शब्द हवा होता. म्हणून कमी-प्रचलनाचा "मुलगे" शब्द घेतला. कदाचित "ते पुरुष" हे पद घेऊन वाक्यरचना करायला हवी होती...

"अधिकृत" म्हणजे कोण्या अधिकार्‍याने मान्य केलेली असे आहे काय? :-)

मला वाटते शासनात वापरण्यायोग्य मराठी रूपे सांगणारी एक अधिकृत समिती आहे. शिवाय राज्यभाषा मंडळ वगैरे. अधिकृत नियमावली ते लोक करू शकतात.

("गेल्ता" या पुणेरी लकबीबद्दल पुणेरी बोलीचा अभ्यास करणार्‍यानी नोंद घेतलेली आहे, असे वाटते. बहुधा अग्निहोत्र्यांच्या शब्दकोशाच्या प्रस्तावनेत प्रादेशिक बोलींचे वर्णन आहे, त्यात बघितले होते. याला "अधिकृत" म्हणावे काय? पण हे लक्षात ठेवण्यालायक आहे, की नोंद घेण्यापूर्वीही तो शब्दप्रयोग होत असे. आणि कोणी नोंद घेतली आहे, त्याच्याकडे यथेच्छ दुर्लक्ष करून पुणेकर हे शब्दरूप वापरतात.)

(पण बोललास हे अधिक प्रचलित आहे ना? बहुतेक तक्त्यांत हेच रूप दिलेले दिसते.)

याबाबत मागच्या शतकात मराठी व्याकरणकारांमध्ये वाद झाला होता. याहून थोडे टोकाचे उदाहरण घेऊया.

रामागड्या! तू पोळ्या केल्या.
की
रामागड्या! तू पोळ्या केल्यास.

आता क्रियापद कुठल्या शब्दाच्या भेदाने लिंग-वचन घेत आहे?

"केल्या" म्हणजे नक्की स्त्रीलिंगी अनेकवचन. म्हणजे "पोळ्या"शी अन्वय साधत असले पाहिजे. मग "स" हे द्वितीयपुरुषी रूप "तू"शी अन्वय कसे काय साधत आहे? "क्रियापद दोन पदांशी वेगवेगळ्या बाबतीत अन्वय साधू शकतच नाही" असा डॉगमा सांगून दुसरे रूप व्याकरणदुष्ट आहे, असे मानणारे काही व्याकरणकार होते.

पण "दोहोंशी अन्वय साधू शकत नाही" हा डॉगमा काय निसर्गनियम आहे? काही भाषांत दुहेरी अन्वय साधणे शक्य असेल (मराठी), तर काही भाषांत फक्त एकेरी अन्वय साधणे शक्य असेल (संस्कृत, इंग्रजी), तर काही भाषांत फक्त शून्य-अन्वय साधणे शक्य असेल (चिनी).

या व्याकरणकारांमधल्या आपापसातल्या कलहाकडे मराठी बोलणारा सभ्यसमाज कशाला लक्ष देईल? "तू पोळ्या केल्यास" हे रूप सभ्य समाजात सर्रास आधीपासून वापरले जायचे, आणि या कलहानंतरही वापरले जात होते. "प्रयोगशरणा वैयाकरणा:" म्हणजे जो काय शब्दप्रयोग लोकांत होतो, त्यांना व्याकरणकार शरण गेल्याशिवाय गत्यंतर नाही!
त्यानंतर सर्व मराठी व्याकरणकारांची सहमती झाली की मराठीत दुहेरी अन्वय साधणारी "संकर-रूपे" असतात.

("हसवणूक" शब्द जुन्या शब्दकोशांत सापडत नाही. पण पु. ल. देशपांडे यांच्या प्रतिभाशाली वापरानंतर तो इतका "नैसर्गिक" वाटतो, की मला वाटते की तो मराठीमध्ये सामान्य शब्द म्हणून रुजू झाला आहे.)

हेच अपेक्षित आहे.
यातील एक-दोन रूपे वर दिलेली आहेत.
* असं (काय)!
हे समजले नाही. असं (लेखी असे) हे "असणे"चे रूप मानले जात नाही. असं-तसं-जसं-कसं वगैरे बिगरक्रियापदांपैकी रूपे असावीत.
* (काय बरं) खावं / असावं? [प्रश्नार्थक]
खावे/असावे या लेखी चिह्नांची उच्चारित रूपे खावं/असावं अशी आहेत खरी. ९व्या ओळीत ही रूपे दिलेली आहेत. मात्र त्यातील शेवटचा रकाना अतिरेकी लांब होत होता म्हणून अपूर्ण आहे, त्याची तुम्ही येथे पूर्तता केली आहे, हे उत्तम. त्या रकान्यात म्हटले आहे - (विध्यर्थ - इच्छार्थक, वगैरे अनेक अर्थ...) पण हे अनेक अर्थ यादीत घातले पाहिजेत, हे चांगलेच.

* असशील
हे रूप ७व्या ओळीत दिलेले आहे. "कोळी किडे असतील ->(द्वितीयपुरुष-एकवचनात) कोळ्या! तू किडा असशील!

* असताना
छान! हे यादीत घालायला पाहिजे.

1) वर्ण बोधन स्तर
2) शब्द बोधन स्तर
3) वाक्य बोधन स्तर
4) संदर्भ-मतितार्थ बोधन स्थर

हे स्तर असतात, पण हि प्रत्यक्ष जाणीव आपण इथे त्याची नोंद केल्यामुळे झाली, पण हे स्तर एकमेकात गुंतलेले आहेत असे आपणास वाटत नाही का? कोणताही एक स्तर वापरून आपण म्हणता तसे मनोरंजन होईल/व्याकरण आपलेसे वाटेल असे मला वाटत नाही. पदार्थ रूपावर नियम निश्चित केले तर त्याचे वापरातले रूप भ्रष्ट होणार आहेच जे भावार्थ असेल. मी धनंजय ह्यानादेखील हाच प्रश्न विचारला कि पानी हि पाणी चे भ्रष्ट रूप आहे किंवा गेल्तो हे गेलो होतो चे भ्रष्ट रूप आहे, हे असे का आहे तर मूळ शब्द उच्चारता येत नाही/किंवा त्रास होतो म्हणून सोयीने पानी आणि गेल्तो हे भावार्थ उच्चार येतात, मग केवळ सोयीसाठी मूळ शब्दाच्या नियमांना मुरड घालणे उचित आहे का? माझ्या मते भाषेचे नियम देखील विज्ञानाच्या नियमाप्रमाणे असावेत, तसेही वापरामध्ये किंवा बोली मध्ये अनेकदा अनेक नियम वापरले जात नाहीच किंवा कालानुरूप काही नियम बदलले जातातच.

आपण भावार्थ रुपाकडे अधिक लक्ष देण्यासंबंधी जे म्हणत आहात त्या संदर्भात एकातऱ्हेने हिंग्लिश किंवा सरमिसळ मराठी हि देखील उदाहरण म्हणून देता येईल का?, कारण हि सरमिसळ भाषा हे भावार्थ रूपाचे एक टोक आहे असे मला वाटते आणि ते सोयीचे आणि रंजक देखील आहे. असा अर्थ आपल्या विधानातून निघतो असे मला वाटते ते योग्य कि अयोग्य?

एखाद्या भाशेच्या भाशकांनी भाशेचे 'प्रमाणित व्याकरण' का शिकायचे? ह्या प्रश्नाचे उत्तर
'वैचारीकतेचा विकास होण्यासाठी' असेच उत्तर देता यायला हवे. प्रचलित व्याकरण हे ह्या प्रश्नाचे उत्तर
देत नाही, देवू शकत नाही. उलट, व्याकरणाच्या पदार्थरूपाकडेच 'व्याकरण' म्हणून पाहिल्याने
'जडवादीदृश्टी होवून' ते 'हे शुद्ध ते अशुद्ध, हे अयोग्य ते योग्य!' असे आभ्यास असणार्‍यांना वदवायला
भाग तरी पाडते किंवा ते सामान्य जनांना गोंधळवते.

व्याकरण शिकून वैचारिक विकास होईल ह्याबद्दल मी साशंक आहे, भाषा समजण्यासाठी व्याकरण आहे आणि ते समजून त्या भाषेतील रचना समजल्या/करता आल्या तरच वैचारिक विकास होईल असे मला वाटते. तरीही पदार्थ रुपाकडे बघण्याचा हटवादीपणा देखील करून उपयोग नाही ह्या आपल्या मताशी मी सहमत आहे. आपण वर नमूद केलेल्या सर्व स्तरांचा मेळ घालून व्याकरण समजावून सांगितले तर ते आपण म्हणता तसे संदेशात्मक आणि मनोरंजक होईल असे मला वाटते.

प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद.

हि संकल्पना माझ्याकडून साकारली गेली आहे. त्यामुळे माझ्याकडूनच तीची तुम्हाला ओळख होवू शकते. त्याशिवाय ती तुमच्यापर्यंत पोहचूच शकली नसती. केवळ जुजबी ओळख देवून तुम्हाला जाणीव झाली. मग सांगा, त्याविशयीची सुस्पश्ट ओळख झाली तर, इतर गोश्टी देखील स्पश्ट होत जातीलच ना?

हो म्हणूनच आपल्यास त्याचे श्रेय/धन्यवाद दिले गेले होते. 'इतर गोष्टी' स्पश्ट होत जातीलच ना? ह्या प्रश्नाचे उत्तर इतर गोष्टी कोणच्या हे सांगितल्यावरच देता येईल, आपल्या उर्वरित प्रतिसाद = इतर गोष्टी आहे काय?

'कोणताही एक स्तर वापरून मनोरंजन होईल.' असे मी कुठे म्हटलेले आहे?

आपल्या आधीच्या प्रतिसादातील "सुधारणा होवून जेंव्हा व्याकरणाच्या 'भावार्थ रूपा' कडे देखील जास्त लक्श दिले जाईल" ह्या विधानात "जास्त" कडे मी लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला कि अमुक एका स्तराच्या जास्त वापरामुळे जी तक्रार आपण पदार्थ रुपाबद्दल करत आहात तीच तक्रार भावार्थ रुपाबद्दल केली जाऊ शकते. म्हणूनच मी "आपण वर नमूद केलेल्या सर्व स्तरांचा मेळ घालून व्याकरण समजावून सांगितले तर ते आपण म्हणता तसे संदेशात्मक आणि मनोरंजक होईल असे मला वाटते" हे विधान माझ्या प्रतिसादाच्या शेवटी केले होते.

आजचे शालेय विद्यार्थी उद्याचे मराठी भाशक असतात. इंग्रजी व्याकरणचा आभ्यास मुलां/मुलींना वेगळाच भाशाविशयक आत्मविश्वास देतात. तो आत्मविश्वास मराठी भाशेचे सध्याच्या प्रमाणित व्याकरणाचा आभ्यास करून मिळत नाही, उलट ते गोंधळवणारे आहे. असे मी म्हणत आहे.

व्याकरण हे भाषेचे नियम आहेत हे आपले देखील मत असावे, नियमांचे पालन करून भाषा शिकता येते आणि भाषेचा वापर करून ज्ञान वाढवता येते, वैचारिक विकास होतो. इंग्रजी शाळेतील मुलांचा अत्माविशास हा इंग्रजी पुरता मर्यादित असतो, तेच मराठी किंवा इतर प्रादेशिक भाषातील शाळकरी मुलांबद्दल जाणवते, आता शिकवण्याची सोय आणि उपलब्ध साधनांची सुधारणा ह्या गोष्टींची त्रुटी मराठी बाबत जाणवते ज्यामुळे त्याचा परिणाम होऊन सद्य परिस्थितीतील मराठी मुलांचा भाषा विषयक आत्मविश्वास कमी असल्याचे जाणवू शकते.

कारण हि सरमिसळ भाषा हे भावार्थ रूपाचे एक टोक आहे असे मला वाटते आणि ते सोयीचे आणि रंजक देखील आहे. असा अर्थ आपल्या विधानातून निघतो असे मला वाटते ते योग्य कि अयोग्य?
आपले हे विधान, 'चौथी-पाचवीचे गणित शिकले की ते शिकणारा विद्यार्थी नक्किच वैद्न्यानिक, गणितद्न्य होतो.' अशाप्रकारचे (संबंध नसलेले) वाटते.

"सुधारणा होवून जेंव्हा व्याकरणाच्या 'भावार्थ रूपा' कडे देखील जास्त लक्श दिले जाईल" ह्या विधानाच्या संदर्भ चौकटीमुळे मी तसे विधान केले, सरमिसळ भाषेएवढे सहज आणि सोपे भावार्थ रूप रूढ भाषेत नाही म्हणून अति"जास्त" लक्ष दिल्यास काय होईल ते आपणास मान्य आहे का असे माझ्या विचारण्याचा हेतू होता, तो आपल्या लक्षात आला नसल्यास तसे सांगावे मी पुनः प्रयत्न करेन अथवा आपणास स्वारस्य नसल्यास ह्या प्रतिसादातील हा मुद्दा इथेच थांबवूयात.

महाराश्ट्रातील सध्याच्या बोलल्या जाणार्‍या भाशेतील व्याकरणावर जे व्याकरण प्रमाणित व्याकरण म्हणून स्विकारले गेलेल्या गोश्टीचा किती ठसा आहे? माझ्या मते ठसा आहे, पण तो पूसटसा आहे. जर 'सध्या प्रमाणित असलेल्या व्याकरणात' जे शाळांमध्ये शिकवले जाते, त्यात सुधारणा झाली तर भविश्यातील मराठी भाशकांची मराठी जास्त खुलून विकसित होईल. शालेय स्तरावरील व्याकरणाची शिकवणी ही 'एखादे वाहन कसे चालवावे?' याची माहिती देणारी असते असे मी मानतो. वाहन कसे चालवावे हे पुढे त्या विद्यार्थ्यावरच अवलंबून असते. पण सुसंस्कृत समाज तोच असतो, जो आपले सध्याचे दुर्गुण, अपसमज, गैरसमज, तोकडेपणा ओळखून ते पुढच्या पिढीत तसेच्या तसेच झिरपवण्या ऐवजी ते दूर कसे करता येईल हे ध्यानात घेवून 'अनुभवसंपन्न जाण' शिक्शणाच्या माध्यमातून आपल्या पुढच्या पिढीत पोहचवतो.

माझे तर मत आहे कि आहे ते प्रमाणित व्याकरण देखील नीट पद्धतीने शिकवल्यास बराचसा फरक दिसून येईल, सुधारणा तर नक्कीच सकारात्मक बदल घडवेल ह्यात शंका नाही.