कॉलेजमध्ये एकदा भीत भीत कुत्र्याच्या पाठीवरून हात फिरवताना तो कुत्रा संशयाने चावला होता तेव्हापासून कुत्र्याची फार भीती वाटते.
पण या भीतीवरदेखील भूतदया मात करते. एका कुत्रीला बरीच पिल्लं झाली होती, पाऊस मी मी म्हणत होता. नशीबानी रात्री दूध फाटून खूप पनीर तयार झाले होते. ते सगळं पनीर एका प्लास्टीकच्या डब्यात घातलं आणि तिच्यासमोर नेऊन ठेवलं मनात म्हटलं "तुला गरज आहे बाई." पण् एक प्रकारे माझी कृती चूकीची देखील होती कारण ती कुत्री भटकी होती आणि आमच्या सोसायटीत असं खाऊ घालण्यावर बंदी होती. असो. पण त्या दिवसानंतर ती कुत्री मी दिसली की नेहमी शेपूट हलवून कृतद्न्यता व्यक्त करीत असे, या गोष्टीचे मला खूप नवल वाटते.
____________________________________

अरे हो बोक्याची एक गंमत सांगते. मी कॉलेजमध्ये हॉस्टेलवर होते. आम्ही मुली दुपारी चहा-पोहे आदि खाण्यासाठी हिरवळीवर बसायचो तर हा शेफारलेला बोका सरळ येऊन मुलींच्या अंगावर शू करायचा ..... डँबीस आणि महा लाडावलेला बोका होता. मला वाटतं तो हक्क प्रस्थापित करायचा की काय नकळे . हाऊ सिली!!!

लेख फारच आवडला.
त्यांच्याकडे घरी दत्ताचे पारायण होत असे व अनेकदा हे कुत्रे त्यावेळेस देवघरासमोर बसलेले असे.
ह्याला जणू काही पुढचे कळाले. हा अंगणात होता; तो जागचा उठला व घरात गेला. मालकांनी त्यास खास केक आणला होता, जाण्याआधी त्यास खाऊ म्हणून. तो त्याला खाण्यास देऊ लागले पण त्याने तो खाल्ला नाही. देवघरात गेला, काही क्षण तेथे बसला. उठला, घरातील प्रत्येक खोलीत जाऊन घरातील प्रत्येक व्यक्तीच्या जवळ गेला, अंगावरुन हात फिरवुन घेतला व तसाच बाहेर जाऊन स्वतः त्या पिंजरागाडीत बसला. जातांना भुंकलाही नाही.
अशी वाक्ये मनाला स्पर्शून गेली. दत्ताच्या आसपास कुत्री असतात. सदर कुत्र्याला हे ठाऊक असेल काय? दत्तगुरु जाणोत!
सन्जोप राव
सीनेमें जलन आंखोंमे तूफानसा क्यों है
इस शहरमें हर शख्स परेशानसा क्यूं है

दत्ताच्या आसपास कुत्री असतात. सदर कुत्र्याला हे ठाऊक असेल काय? दत्तगुरु जाणोत!

कुत्र्याला कदाचित दत्ताच्या फोटोमधले बांधव दिसले असतील.

अभिजित यादव
ता. कर्‍हाड जि. सातारा

लेख खूप आवडला. तुमच्या या विषयातील ज्ञानाबद्दल आदर वाटला. त्यामुळे खालील प्रश्नांचे उत्तर मिळायला हरकत नाही.

कुत्रीने आखलेल्या जागेत कुत्रा आला तर काय होते?तो कुत्रा कुत्रीच्या क्षेत्रात कायमचा राहतो की थोड्या काळासाठी राहिल्यावर कुत्री त्याला हाकलते? तो तिथे राहिला तर ते क्षेत्र कोणाचे म्हणून ओळखले जाते? कुत्रीला कोणत्या कुत्र्याशी लुटुपुटुचे भांडायचे आणि कोणाशी खरेखुरे असा चॉईस असतो का(म्हणजे थोडक्यात कुत्री कुत्र्याशी खरेखुरे भांडते का)?

कुत्र्याइतका लोभस पाळीव प्राणी दुसरा नाही वगैरे लिहिताना ते तुमचे मत आहे असे लिहिल्याने बरे वाटले. कारण असे मत मांजर किंवा इतर प्राणी पाळणार्‍याचे मांजर किंवा इतर प्राण्यांबद्दल असू शकते.

लहानपणीच कुत्र्याने अंगावर झेप घेऊन लोळवल्याने त्यांच्या भानगडीत पडलो नाही. कदाचित बाहेर सुसु करत असल्याने त्याला मी त्याच्या राज्यक्षेत्रावर अतिक्रमण करत आहे असे वाटले असावे. ;-)

अभिजित यादव
ता. कर्‍हाड जि. सातारा

त्यांच्याकडे घरी दत्ताचे पारायण होत असे व अनेकदा हे कुत्रे त्यावेळेस देवघरासमोर बसलेले असे. ह्या कुत्र्याचा किस्सा असा आहे- ह्याच्या बाहेर जाण्याच्या सवयीमुळे त्याला इतर गल्लीतील कुत्र्यांच्या भांडणास तोंड द्यावे लागे.

गल्लीतील कुत्र्यांचे मालक अंनिसवाले असावेत.
--

कुत्र्याइतका लोभस पाळीव प्राणी नाही असे माझे ठाम मत आहे.

पाळीव प्राण्यांची लोभसपणाची जनुके मानवांच्या अपत्यसंगोपनाच्या जनुकांचे शोषण करतात असे वर्णन कोठेतरी वाचले आहे.
--
भटक्या कुत्र्यांना घुशी ('उंदीर' म्हटले तर अनेकांना प्रेम वाटते असे कार्ल सगानने म्हटले आहे), डास, यांपेक्षा अधिक कायदेशीर संरक्षण मिळू नये असे मला वाटते. मुंबईत काही विजिलांटे गल्ली नि:श्वानमय करतात त्या बातम्या वाचून आश्वस्त वाटते.

( हल्ली उपक्रमावर चर्चा भरकटण्याचे प्रमाण नेहमीपेक्षा जास्त झाले आहे का? मध्येच अंनिस, संतपरंपरा, कामवासना, हळदीकुंकू वगैरे माहिती वाचावी लागते. उपक्रमावर खरडवहीची सुविधा अजूनही चालू आहे असे स्मरणपत्र देणे गरजेचे आहे का?)

असो. लेखातून बरीच नवीन माहिती कळाली. नखांबद्दलची माहिती जास्त उपयोगी आहे.

भारतातल्या कुत्र्यांच्या स्थानिक जाती कोणत्या आहेत? बहुतांश पाळलेली कुत्री तर परदेशी बनावटीची ;-) असतात. मग भारतातल्या जातींबद्दल लोकांना माहिती आहे का? अशी कुत्री पाळली जातात का?
धनगर लोक त्यांच्या मेंढ्यांसाठी जी कुत्री पाळतात ती खूपच तिखट असतात असे ऐकून आहे.

-सौरभ.

==================

डुंबा हो रे डुंबा हो रे डुंबा हो रे!

अजय भागवत यांचे लेख मला आवडतात. साध्या शब्दांत ते रोचक माहिती सादर करतात परंतु हा लेख मला फारसा आवडला नाही. हे लेखन माहितीपूर्ण असले तरी ललित लेखनाच्या अंगाने जाणारे वाटले. नेमके ललित लेखनही म्हणता येऊ नये आणि दत्ताच्या समोर बसणार्‍या कुत्र्याच्या अनुभवामुळे संदर्भासकट माहितीपूर्णही म्हणता येऊ नये अशी गत झाल्याने वाचताना गोंधळ निर्माण झाला. हे लेखन उपक्रमाच्या प्रकृतीस साजेसे वाटले नाही आणि फारसे आवडले नाही.

असो.

लेख वेगळा आहे. आवडला.
मी कुत्र्यांना घाबरतो. लहानपणी मराठीच्या पुस्तकातील कुत्र्याची गोश्ट माझ्या काळजाला चटका देवून गेली होती. ती गोश्ट तितकी लक्शात नाही पण त्यावेळी जी चित्रे मनात निर्माण झाली होती ती अजून डोळ्यासमोर दिसतात. ती गोश्ट साधारण अशी होती, एका घरात आई-वडील व लहान भावडे असतात. त्या घरात एक पाळलेला कुत्रा असतो. बहुदा त्याचे नाव मोती असते. तो सफेस रंगाचा असतो आणि त्यावर पिवळे टिपके ही असतात. तो खूप हुशार असतो. एकदा त्या गावात कोणीतरी डोंबारी वा चोरी करणारे येतात. मोती त्यांच्यावर भुंकतो. घरातल्यांना सावध करतो. त्यानंतर ती चोर / वा भटकी जमात त्या कुत्र्याला काहितरी खायला देतात. तो कुत्रा त्यांच्या सोबत जातो. ते त्याला बांधुन ठेवतात. त्या कुत्र्याला त्यांच्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी लोखंडाची सळई तापवून चटके देतात, त्याचे कान कापतात, त्याला खूप मारतात, खायला ही देत नाही. तोपर्यंत ते त्या कुत्र्याला आपल्या सोबत घेवूनच गावोगाव फिरत असतात. एकदा तो कुत्रा शिताफिने सुटतो. व शोधत, शोधत बरेच दरमजल करीत आपल्या मुळ मालकांकडे नव्हे आपल्या घरी येतो. खरेतर तो बर्‍याच वर्शाने आलेला असतो. त्या कुटुंबातील मुले मोठी झालेली असतात. तो कुत्रा दारात उभा राहतो, पण त्याचा घाणेरडा, अशक्त अवतार, अंगावरच्या चिघळलेल्या जखमा यांमुळे घरातली मंडळी त्याला ओळखतही नाहीत. त्या घरातील मुलगा आपल्या आईला घरात जावून दारात कुत्रा आलेला आहे असे सांगतो, त्याची आई त्या मुलाला त्या घाणेरड्या कुत्र्याला दुध- चपाती घाल असे सांगते. आपल्याला या घरातले कोणीच ओळखत नाहीत हे पाहून कुत्र्याला वाईट वाटते. तो दिलेली दुध-चपाती खावून त्या घरापासून दूर जावून उभा राहतो. मग ती चोर / भटकी जमात त्या गावात येते व त्या कुत्र्याला आपल्या सोबत पुन्हा घेवून जाते.

कुत्र्यांच्या तोकड्या नखाबद्दल (ड्यू क्लॉ बद्दल) माहिती नवीन कळली. धन्यवाद.

आणखी कुतूहल : भारतातल्या देशी जाती कुठल्या? भारतात जातिवंत देशी कुत्र्यांची पैदास करण्याची परंपरा आहे काय?

उभ्या कानांबद्दल स्पष्टीकरण मागे रेडियोवर ऐकले होते. कानांना ताठ करणारी कूर्चा (कार्टिलेज) असते, तिच्या पेशी भ्रूणपिंडाच्या (एम्ब्रियोच्या) "न्यूरल क्रेस्ट" भागातून उत्पन्न होतात, आणि भ्रूण आकार घेत असताना भावी कानाच्या ठिकाणी पोचतात. याच "न्यूरल क्रेस्ट" मधल्या पेशी ऍड्रीनल मेड्युला या ग्रंथीसही बनवतात. (भ्रूण आकार घेण्यापूर्वी अशा लांब पल्ल्याचे प्रवास करणार्‍या बर्‍याच वेगवेगळ्या पेशी असतात. एकदा का भ्रूणाने आकार घेतला, की पेशी लांब पल्ल्याचा प्रवास करत नाहीत.)

ऍड्रीनल मेड्युला ग्रंथीमध्ये जी संप्रेरके (होर्मोन) तयार होतात (मुख्यतः ऍड्रेनलीन) ती संप्रेरके झटा-किंवा-हटा प्रसंगात कामी येतात. जनावर जितके पाळीव तितके ते झुंजतही नाही, पळतही नाही. अशा प्रकारे ज्या लांडग्यांमध्ये (तसेच कोल्ह्यांमध्ये) ऍड्रीनल मेड्युलाच्या बाबतीत कमतरता होती, ते झुंजा-पळा प्रेरणेतही मवाळ होते, आणि ते अधिक "पाळीव" झाले. (कुत्रे हे पूर्वाश्रमीचे लांडगेच होत.) मात्र ऍड्रीनल मेड्युला ग्रंथीत न्यूरल क्रेस्ट पेशींची त्रुटी असता त्या न्यूरल क्रेस्ट पेशींच्या अन्य गंतव्य इंद्रियांतही पेशींची कमतरता होते. म्हणजे कानात कूर्चा कमकुवत असते - कान उभे राहाण्याऐवजी पडेल असतात. हीच बाब श्री. भागवत यांनी सांगितलेली आहे. (त्याबरोबर पोटाकडील भाग सफेत असतो - केसांना रंगीत करणार्‍या पेशीसुद्धा भ्रूणपिंडाच्या न्यूरल क्रेस्टमधल्याच.)

लांडग्यांपासून पाळीव कुत्र्यांची पैदास प्रागैतिहासिक काळातली आहे. कोल्ह्यांच्या बाबतीत हे संशोधन २०व्या शतकात झालेले आहे.
http://courses.bio.indiana.edu/L104-Bonner/Sp10/imagesSp10/L26/Foxes.htm

- - -
आता लेखाच्या शैलीबद्दल टीकाटिप्पणी :

माहिती, अनुभव आणि आख्यायिकांचा मिळून लेख लिहिलेला आहे.

शैली बघता शालेय विद्यार्थ्यांच्या निबंधांची आठवण आली. लालित्यासाठी लालित्य आणि माहितीप्रद लालित्य या संतुलनात थोडा बिघाड झाला आहे असे वाटते. आणि अजय भागवत यांचा मूळ पिंड "माहितीसाठी लालित्य" या दिशेचा असल्यामुळे "लालित्यासाठी लालित्य"सुद्धा तितके उत्कृष्ट वठलेले नाही.

एकूण जाल-लेखकांच्या एकूण-सर्व लेखांशी तुलना केली तर या लेखाचा दर्जा सरासरीपेक्षा अधिकच येतो. हे खरे आहे. पण ज्या लेखकाला सरस लेखन जमते, त्याच्याकडून वाढीव अपेक्षा केल्या जातील, लेखकाला आश्चर्य वाटू नये.

(अवांतर गंमत : लेखातील जातिवंत पाश्चिमात्य कुत्र्यांची चित्रे बघितली, आणि क्षणभर वाटेले - "नगरमध्ये बेवारस कुत्री एवढी प्युव्वरब्रेड!" - मग चित्रांचे श्रेय विकिपेडियाला दिले आहे, ते वाचले.)

- - -