शांता व सुधा या सख्या बहिणी बहिणी. त्यांच्या वडिलांनी या बहिणींच्या नावे भरपूर इस्टेटी करून ठेवल्यामुळे त्या इस्टेटीच्या उत्पन्नावरच गुजराण करत. कालक्रमेण आई -वडिलांचा मृत्यु झाला. काही कारणामुळे या दोघी अविवाहितच राहिल्या. एकेकटेच असल्यामुळे खर्चही कमी असे. मिळत असलेल्या उत्पन्नातील बहुतांश वाटा त्या दोघी गोरगरीबात वाटत होत्या. सढळ हाताने मदत करत होत्या.

शांता नावाप्रमाणे शांत चित्तवृत्तीची. अत्यंत करुणाळू. कुठल्याही प्रकारचे आढेवेढे न घेता सढळ हाताने कुणालाही मदत करणारी. कुणीही अडला - नडला माणूस भेटला की तिला फार वाईट वाटत असे. आपल्याजवळ जे काही आहे ते ताबडतोब देवून टाकत असे. तिच्या या उदार वृत्तीमुळे अनेक गरीब तिची कदर करत होते. खात्रीशीर मदतीचा हात म्हणून तिची ख्याती होती. गोर गरीबांच्या वस्तीत, झोपडपट्टीत ती फार लोकप्रिय होती.

सुधा मात्र तुलनेने थंड डोक्याची होती. मुळातच तिला लोकांचा संपर्क आवडत नसे. याचा अर्थ ती लोकांचा द्वेष करत होती असे नव्हे. उलट लोकांना मदत करणे ही तिची जवाबदारी आहे व मदतीचा हात पुढे केल्याशिवाय गरीबी लवकर हटणार नाही याची तिला पुरेपूर खात्री होती. परंतु समोर दिसेल त्यांना किंवा हात पसरेल त्यांना सर्व वाटून देणे तिच्या हिशोबात बसत नव्हते व तिच्या नियमातही बसत नव्हते. आपण दिलेली मदत सार्थकी लागले पाहिजे यावर तिचा कटाक्ष होता. आपल्या मदतीचे दीर्घकालीन परिणाम व्हावेत अशी तिची इच्छा होती. त्यामुळे असे एकेकटे गरीब किंवा त्यांची बायका- मुलं यांना प्रत्यक्ष मदत न करता गरीबी निर्मूलनासाठी झगडणार्‍या, त्यासाठी काम करत असलेल्या संघटना - संस्थांच्याकडे आपली मदत सुपूर्द करत असे. नेमके कशासाठी व किती खर्च करायचे याची तिला पूर्ण कल्पना असे. व त्या प्रमाणे आपल्या मदतीचा वाटा ती पाठवत होती. कुणाला किती व केव्हा द्यायचे त्याचा एक निश्चित आराखडाच तिच्या डोळ्यासमोर असायचा.

गरीबांना मदत हे एक मूल्य म्हणून निकष ठरवल्यास या दोघीपैकी कोण जास्त नैतिक जीवन जगत आहेत, हे यावरून ठरवता येईल का?

सर्वसामान्यपणे आपल्यासारख्यांना मदतीला सदैव तयार असलेल्या शांतासारख्या भावनाप्रधान व्यक्ती आवडतात. अशा व्यक्ती उदारतेचा वसा घेवून आपल्यासारख्यांना मदत करतात. त्यांच्यातील करुणा, दया, परोपकार यासारख्या वृत्ती जन्मत:च असतात असे वाटत असते. या गोष्टी नैसर्गिकच आहेत याची आपल्याला खात्री असते. ज्या उत्स्फूर्ततेतून शांता मदत करत असते, त्यावरूनच तिच्या चांगुलपणाचा अंदाज आपल्याला घेता येतो. इतरांच्या उपयोगी पडणार्‍या अशा व्यक्तींना आपण नैतिक ठरवत असतो.

परंतु भावनोद्रेकाला बळी न पडता पूर्ण विचारांती निर्णय घेवून मदत करणार्‍या सुधासारख्यांच्या बाबतीत आपल्याला नितांत आदर असला तरी तुलनेने (नैतिकतेच्या बाबतीत) आपण तिला दुसरा क्रमांक देतो. अशा व्यक्ती प्रसिद्धीच्या झोतात नसल्यामुळे त्यांचा गवगवा होत नाही. कर्तव्य भावनेतून मदत करणारे दुर्लक्षिले जातात, त्यांच्या वाटेला उपेक्षा येते असा सार्वत्रिक अनुभव आहे.

आपल्या दृष्टिकोनात हा फरक का जाणवतो याचा विचार करण्याची गरज आहे. नैतिकता चांगले कर्तव्य करण्यातच असते हे मान्य केल्यास सुधापेक्षा शांता सरस आहे असे मानणे चुकीचे ठरेल. किंबहुना शांताच्या करुणेच्या अतिरेकामुळे चांगले घडण्याऐवजी काही वाईट घडण्याचीच शक्यता जास्त आहे. उदाहरणार्थ, या दोघी बहिणी गडचिरोली वा चंद्रपूरच्या जंगलातील आदिवासींना मदत करण्यासाठी जंगलात प्रत्यक्ष गेल्यास शांताभोवती गोळा झालेल्या नागड्या - उघड्या आदिवासी कुपोषित गरीब मुलां-मुलींकडे बघून शांता स्वत:जवळील जे काही आहे ते - खाण्याचे जिन्नस, पाट्या, पेन्सिल, पुस्तकं, कपडे, पैसे, इ.इ. - सर्व काही वाटून टाकेल. परंतु सुधा मात्र तसे न करता त्या परिसरातील गरीबांच्या गरजा ओळखून तिथल्या विकासप्रक्रियेला हातभार लावणार्‍या एखाद्या संघ- संस्थेला मोठी देणगी देईल. कारण गरीबांना प्रत्यक्षपणे दान म्हणून मदत वाटत सुटल्यास त्यांच्यामध्ये एका प्रकारे असहाय्यता व परावलंबित्वाला उत्तेजन दिल्यासारखे होईल. त्याऐवजी त्यांची गरज शाळा वा दवाखाना असल्यास त्यांच्या स्वाभिमानाला धक्का न पोचविता देणगी दिली जाईल.

शांतासारख्यांच्या 'दानशूरते'बाबतीत अजून एक मुद्दा उपस्थित करता येईल. शांताच्या सर्व कृती भावनाप्रधान, उत्स्फूर्तेतून प्रेरित झालेल्या असतात. त्यात कुठलाही पूर्व विचार नसतो. अंतिम परिणामाचा अंदाज नसतो. नियोजन नसते. त्यामुळे शांतानी केलेली मदत अळवावरच्या पाण्यासारखी - केव्हाही उडून जाईल. तिच्याकडून मिळालेली मदत एखाद्याच्या नशीबाचा भाग असू शकतो. मला का मिळाले, त्याला का नाही, या प्रश्नांना येथे उत्तर नाही. त्यांच्यातील जन्मत:च असलेल्या या दानी वृत्तीचे एवढे कौतुक का म्हणून करायचे? कदाचित यातून शांतासारख्यांचा अहम् सुखावत असेल. आपण आपल्या भावनांच्या आहारी जात असल्यास त्या आपल्याला भलत्याच ठिकाणी नेऊन सोडतील. उदाहरणार्थ, शांतासारख्या व्यक्तीमधील ही भावुकता समाजातील विषमतेला खत पाणी घालण्यास - प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष - मदत करेल. त्याच्यासमोर असलेल्या गोर-गरीबांना मदत करण्याच्या त्यांच्या सहज प्रवृत्तीमुळे कुणीही येवून त्यांची फसवणूक करू शकतो व त्यांचा गैरफायदा घेवू शकतात.

त्या तुलनेने विचार केल्यास सुधाची मदत विचारपूर्वक केलेली कृती वाटते. कदाचित त्यात कोरडी सहानुभूती आहे असे वाटेल. कदाचित त्यात उत्स्फूर्ततेला किंवा करुणेला स्थान नसेलही. परंतु काही तरी चांगले घडावे म्हणून बुद्ध्यापुरस्कर घेतलेला तो निर्णय असतो. अशा प्रकारच्या विचारपूर्वक केलेल्या मदतीतून त्यांना मानसिक समाधान लाभते, भावनिक नव्हे! सुधाच्या मदतीमागे काही विचार आहेत, प्रयत्नशील कृती आहे. परंतु शांताच्या कृतीत कुठलेही प्रयत्न नाहीत. खरे पाहता शांतापेक्षा सुधाचे व्यवहार मानवी समाजाला जास्त उपकारक ठरतील.

सुधाच्या नैतिकतेविषयी अंतिम निर्णय घेण्यापूर्वी आपल्याला यासंबंधात अजून काही गोष्टींचा विचार करावा लागेल. दया, करुणा, परोपकारी वृत्ती, क्षमाशीलता, या जन्मत:च असणार्‍यापेक्षा केवळ कर्तव्यबुद्धीने म्हणून कृती करत असणारे खरोखरच श्रेष्ठ ठरतील का? यात कदाचित त्यांचा हिशोबीपणा असू शकेल. बुद्धीचे बुजगावणे उभे करून ही मंडळी आपल्या भावनांची कदर करण्यास मागे पुढे पहात असतील. व दुसर्‍यांच्या भावनाविश्वालाच सुरुंग लावत असतील. त्यांची वाटचाल संवेदनाहीनतेकडे जात आहे. अशा प्रकारे भावनांना अव्हेरणे, कोरडेपणाने व्यवहार करणे, मानवी समाजाला हितकारक ठरेल का?

दिल या दिमाग यांच्या या द्वंद्वातून बाहेर पडण्यासाठी आपल्याजवळ एकच मार्ग शिल्लक आहे. काही भले करण्याच्या नादात केवळ भावनेवर विसंबून न राहता भावना व बुद्धी या दोन्हींच्या वापर करून घेतलेला निर्णय व केलेली कृती कदाचित योग्य ठरेल. सुधा व शांता यांनी केवळ कर्तव्यबुद्धी वा केवळ भावना यांची कास न धरता भावनेतून निर्माण झालेल्या प्रतिसादांना बुद्धीची जोड देणे गरजेचे आहे. सुधा वा शांता यांचे आताचे वर्तन आदर्श प्रारूप (रोल मॉडेल) म्हणून उपयोगाचे ठरणार नाहीत. मदतीचा हात पुढे करताना, त्यासंबंधात विचारपूर्वक अंतिम निर्णय घेवून प्रत्यक्ष कृती करताना भावना व बुद्धी या दोन्ही घटकांना समप्रमाणात स्थान देत असल्यास हा तिढा सुटू शकेल.

तरीसुद्धा मानवाच्या हितासाठी नैतिकतेच्या मार्गाचा अवलंब करताना आपल्या मनाला जे भावते ते योग्य की आपल्या विचारातून जे सुचते ते योग्य हा प्रश्न अजूनही उत्तराविना भिजत पडलेला आहे.....