आपले बंधु व त्यांचे कुटुंबीय व पर्यायाने आपण यांच्या आयुष्यात घडलेल्या या प्रसंग मालिकेने आपल्याला वैयक्तिक धक्का बसलेला असणे स्वाभाविक आहे व त्या परिस्थितीला धैर्याने तोंड देऊन आपण शक्य ती मदत आपल्या बंधूना केलीत याबद्दल आपला आदर वाटतो.
त्रयस्थाच्या नजतेरून हीच प्रसंग मालिका बघत असता यात ओढवून घेतलेली संकटे किती? योगायोग किती? आणि अगम्य शक्तीचा यात काही हातभार आहे का? याबद्दल साशंकता वाटते. दुसर्‍याच्या भावनांना कधी हसू नये असे म्हणतात. आपण हा विषय आपल्या मनातच ठेवला असता तर जास्त योग्य ठरले असते. परंतु उपक्रमच्या माध्यमातून तो चार लोकांच्या समोर ठेवल्यानंतर. त्यांनी दिलेल्या प्रतिक्रिया आपण एका विषयावरील चर्चा म्हणून मान्य कराल व यात आपल्या वैयक्तिक भावनांना धक्का लावण्याचा कोणताच विचार नाही हे आपण मान्य कराल अशी आशा करून माझी निरिक्षणे नोंदवतो.

1. वृद्धावस्थेत स्वत:जवळची पुंजी मुलाच्या हवाली करण्याने त्या व्यक्तीवर केवढे दुर्धर प्रसंग ओढवतात हे काही नवीन नाही. आपल्या प्रत्येकाला अशी अनेक उदाहरणे माहित असतील. आपल्या बंधूंनी तरी ती सुद्धा तीच चूक केली व त्याची फळे त्यांना भोगावी लागली यात अगम्य शक्तीचा हात कोठे दिसला नाही.
2. हलाखीची आर्थिक परिस्थिती, मुलाचे व त्याच्या कुटुंबियांचे धंदा करताना होणारे हाल या सर्व परिस्थितीतून जात असताना आपल्या बंधूंकडून तब्येतीची हेळसांड त्यातून अखेरीस किडनी फेल्युअर व त्यांचा अंत या सर्व गोष्टी अतिशय दुर्दैवी आणि दु:खद असल्या तरी याला प्रपंचाची एक तर्‍हा एवढेच म्हणणे त्रयस्थाच्या भूमिकेतून शक्य वाटते. यात अगम्य शक्तीचा हात कोठे जाणवला नाही.
3. आपले बंधू कालवश झाल्यावर त्यांच्यावर अग्निसंस्कार करण्यासाठी त्यांचे चिरंजीव उपस्थित होतेच. यानंतर मनाच्या नाजुक अवस्थेत त्यांनी स्कूटर चालवत यावे व इतर नातेवाईकांनी त्यांना प्रतिबंध करू नये हे मला तरी जरा निष्काळजीपणाचेच कृत्य वाटले. अशा प्रसंगी जवळच्या नातेवाईकांना सहसा कोणी वाहन वगैरे चालवू देत नाहीत. असो आता त्या वेळी स्कूटरचा अपघात होणे हा केवळ योगायोग समजता येईल.
4.कावळा आणि पिंडदान या बद्दल लॉजिक, कार्यकारणभाव किंवा कोणत्याही शास्त्रीय भूमिकेवरून काहीही लिहिणे शक्य नाही. आपण हा विधी केलाच नसतात तरी काहीच फरक पडला नसता.

थोडक्यात सांगायचे तर आपण सांगितलेल्या गोष्टीत मला तरी कोणत्याही अगम्य शक्तीचे अस्तित्व किंवा हात दिसला नाही.
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.चन्द्रशेखर यांनी अगदी योग्य आणि हळुवार शब्दांत सर्व काही लिहिले आहे. आणखी काही लिहावे असे नाही. श्री.चन्द्रशेखर यांच्या प्रतिसादाशी शत प्रतिशत सहमत.

आपण हा विषय आपल्या मनातच ठेवला असता तर जास्त योग्य ठरले असते.

मनातच हा विषय ठेवल्याने विश्वास कल्याणकर अस्वस्थ झाले होते म्हणुन त्यांना हा विषय मांडावासा वाटल्याचे त्यांनी नमुद केले आहे.
माझ्या वडिलांचे १९८९ साली कर्करोगाने निधन झाले. त्यांना कुठलेही व्यसन नव्हते. मी त्यांचा धाकटा व एकुलता एक मुलगा. माझे त्यावेळी लग्न झाले नव्हते. त्यांच्या शेवटच्या काळात ग्लानित ते " मला मांडवात का जाउ देत नाही. माझ्याच मुलाचे लग्न आणि मला कशाला अडवता?......." असे पुटपुटत होते.
माझा कर्मकांडावर विश्वास नसल्याने मी विधी न करण्याबद्दल आग्रही होतो. पण नातेवाईकांच्या इच्छेपुढे माघार घ्यावी लागली. पिंडदानाच्या दिवशी पिंड ठेवल्या ठेवल्या कावळा टोच मारुन गेला. वास्तविक त्यांना मला पुण्यात घर घेउन द्यायच होत. माझे लग्न करायच होते. या त्यांच्या इच्छा अतृप्त होत्या. पण कावळा कसा काय शिवला पटकन? पिंडदान फक्त हिंदु धर्मात आहे बाकीच्या धर्मातील माणसांच्या आत्म्याचे काय होते? मी तर कट्टर धार्मिक व सनातनी वातावरणात वाढलेलो होतो.
शेवटी ही आपल्या मनाची स्पंदन आहेत इतकेच म्हणावेसे वाटते.
प्रकाश घाटपांडे

कल्याणकर, इथे सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आणि आजच्या पिढीनेही लक्षात घेण्याजोगी गोष्ट म्हणजे आपण आपल्या भावाला त्याच्या पडत्या काळात केलेली मदत ही आहे आणि ती स्पृहणीय आहे.

बाकी सर्व गोष्टी योगायोगाच्या आहेत आणि आजकाल घराघरांतून दिसून येणार्‍या आहेत. चंद्रशेखर यांनी म्हटल्याप्रमाणे तुमच्या पुतण्याने अशा प्रसंगात स्कूटर चालवायला नको होती कारण अशावेळी मनःस्थिती ठीक नसल्याने अपघातांची शक्यता अधिक आहे. पिंडदानाविषयी म्हणाल तर घाटपांडे म्हणाले तसे इतर धर्मीयांत पिंडदान वगैरे होत नाही परंतु त्यांचे आत्मे (असलेच तर) त्यांना मुक्ती वगैरे मिळत असेलच ना. तेव्हा या सर्व मानण्या न मानण्याच्या गोष्टी आहेत.

पण हे सर्व सोडून द्या. त्या महत्त्वाच्या नाहीत. तुम्ही केलेली मदत महत्त्वाची आहे. भावाच्या मृत्यूपूर्वी तुम्ही त्याची भेट घेऊ शकलात हे महत्त्वाचे आहे. अनेकांना हे भाग्य लाभत नाही आणि मग टोचणी लागते. त्यांच्या पिंडाला कावळा शिवला याचे समाधान तुम्हाला लाभले असेल तर ते महत्त्वाचे आहे. नियतीने असा अपघात घडवून तुमच्या पुतण्याला धडा शिकवला असे तुम्हाला वाटत असल्यास आणि या सर्व गोष्टींतून तुमच्या मनाला कुठेतरी समाधान लाभले असल्यास ते महत्त्वाचे आहे.

बाकी गोष्टींवर विचार करू नका.

चंद्रशेखर यांचे म्हणणे की हा प्रसंग तुम्ही उपक्रमावर मांडायला नको होता हे मला अमान्य आहे. तुम्ही प्रामाणिक कथन केले आहे आणि कदाचित लोकांच्या प्रतिसादांतून तुमचे मतपरिवर्तन झाले तर ते महत्त्वाचे आहे. :-)

यासारखा प्रसंग हिंदू कादंबरीत आहे. वडील अत्यवस्थ असल्याचे कळल्यावर मुलगा (कथानायक) पाकिस्तानातून मजल-दरमजल करत खानदेशातील आपल्या गावी येतो. वडिलांची भेट होते आणि वडील प्राण सोडतात.

कदाचित असेच प्रसंग जगात घडत असावेत. आपली प्रिय व्यक्ति आपल्याला भेटावी म्हणून आपले त्राण एकत्र करून मनुष्य जगत असावा. ते झाल्यावर मात्र मरण-इच्छा बळावत असणार.
(डेथ विश वर पूर्वी कधी वाचले होते.) जाणकार यावर अधिक खुलासा करू शकतील.

तुमच्या भावाचे मुलावर उत्कट प्रेम (चडफड असली तरी) या प्रसंगातून जास्त दिसले. आत्मा असलाच (तुमच्या दृष्टिकोनातून) तरी तो आपल्या मुलाला अपघात करवेल हे पटत नाही.

कावळा शिवायच्या बद्दल मला एकदा भटजींनी सांगितले होते की सकाळी लवकर जायचे. (कावळे भुकेले असतात.) कावळा पटकन शिवतो.

प्रमोद

घडले ते वाईट घडले! असो!
अगम्य शक्ती असते पण तरीही झाले गेले विसरून जा!

कार्यकारण भाव शोधण्याबद्दल म्हणायचं झालं तर, जेंव्हा तुमचा भाऊ 'तुमच्या पुतण्या' सोबत तुमच्या कडे कर्ज मागण्यासाठी आला होता, तेंव्हा, 'तु ('तुमचा पुतण्या') कोणत्याही व्यवसायात जा पण हा व्यवसाय करु नको असा सल्ला दिला होता.' ही अशी नकारात्मक उर्जा पेरल्यापासून तुम्हाला 'तुमच्या पुतण्याबद्दल' नकारात्मक बोचणी सुरू झाली असावी.

तुमच्या भावाने त्यांच्या मुलाला त्याच्या लग्नानंतर वेगळं घर घेवून रहायला सांगायला हवे होते. माझ्या वडिलांनी माझ्या लग्नानंतर मला वेगळे रहाण्याचा लकडाच लावला होता. व मी तसे केले देखील, भाड्याचे घर घेवून.

जाणार्‍या व्यक्तीचा प्राण कधी कधी हळू जाऊ शकेल अथवा कधी कधी एखादे दिव्याचे बटण बंद केल्यावर जसा दिवा तात्काळ बंद होतो तसे होऊ शकेल. पण मागे उरणार्‍या जीवलगांना त्या कायमस्वरूपी बदललेल्या वास्तवास मान्य करायला वेळ द्यावा लागतो. भावनांना नुसतेच अश्रू ढाळून नाही तर खर्‍या अर्थाने मोकळे करण्यासाठी वाट द्यावी लागते. ते दिव्याच्या बटणासारखे "स्वीच ऑन/ऑफ" इतके सोपे नसते. तसे कोणी करू शकत नाही आणि जर तसे कोणी त्यावेळेस हृदयावर दगड ठेवून वागले तर नंतर कधीतरी ते विक्षिप्तपणे बाहेरपण येऊ शकते.

प्रत्येक धर्मात/संस्कृतीत/समाजात यासंदर्भात काही पद्धती/रुढी तयार झाल्या आहेत, ज्यांचा उपयोग भावनांना पद्धतशीरपणे मोकळे करण्यासाठी होतो. अमेरिकेत (कदाचीत सर्वच पाश्चात्य संस्कृतीत) वेक हा प्रकार असतो, सर्व्हीस हा प्रकार असतो, ज्यावेळेस आप्तस्वकीय गेलेल्याच्या स्मरणासाठी आणि मागे राहीलेल्याच्या सांत्वनासाठी एकत्र येतात. अंत्यविधीनंतर मोठे जेवण देतात... हिंदू पद्धतीमधे त्याच अर्थाने तेरा दिवस हे भावनांना "फेज आउट" करण्यासाठी दिले गेले असावे असे वाटते. इंग्रजीत त्याला एक चांगला शब्द आहे: "Closure".

कालाच्या ओघात पद्धतींच्या रुढी होतात, त्यातून डोक्यात वेगळे अर्थ/तर्क-कुतर्क निर्माण होऊ शकतात अथवा इतरांच्या डोक्यात, कोणी तसे कळत-नकळत भरू शकते. मात्र, त्यातील महत्वाचा भाग काय हे लक्षात ठेवताना आपणच आपल्याला प्रश्न विचारावा की हे सर्व कशासाठी आहे? तर मागे राहीलेल्याच्या समाधानासाठी. इतकेच त्याचे महत्व, जरी त्या रुढींवर विश्वास असला तरी ठेवावे, असे वाटते.

गणिताच्या / आलेखाच्या भाषेत बोलायचे झाले तर गेलेल्या व्यक्तीबद्दलचे दु:ख आणि आठवणी यांनी एकत्रीत असलेला आलेख हा काळाच्या ओघात "डिकेइंग कर्व" सारखा असतो. त्यातील पहीला भाग पटकन विरण्यासाठी अशा पद्धतींचा/रुढींचा जर कुणाला भयाने नाही पण भावनेपोटी वापर झाला तर त्यात काहीच गैर मला तरी वाटत नाही. पण नंतरचा जो दु:खद आठवणींचा भाग असतो तो तात्काळ विरणे अवघड असते. ते चालूच रहाते. अशा वेळेस विविध प्रकारे त्या भावनांना मोकळीक करून देणे तसेच ते विरत असताना स्वतःला (ते विरते आहे म्हणून) अपराधी न समजणे हे महत्वाचे वाटते. म्हणूनच तुम्ही येथे जे लिहीलेत ते नक्कीच योग्य आहे.

माझा अनुभव सांगण्याचा मुद्दा वेगळा होता. आपण मेल्यानंतर पुढे काय होते? याविषयावर खुप चिंतन झाले आहे. डिस्कवरी वर या आत्म्याचा शोध घेण्याचा पाश्चात्यांद्वारे देखील प्रयत्न झाला आहे. देह सोडल्यावर जे चैतन्य निघुन जाते ते आपले अस्तित्व कशा पध्दतीने दाखविते. ज्या लोकांत तो आत्मा ५०-६० वर्षे रहात असतो तो देह निष्प्राण झाल्यानंतर लगेच तुटतो कि तेथे वेगळ्या पध्दतीने ते दाखवित असतो? येथे धर्माचा किंवा संप्रदायाचा विषय नसुन एकंदरीत हे जिवन संपल्यानंतर देखील त्यावर आपले प्राबल्या दाखविण्याचा प्रयत्न हे चैतन्य करित असते काय? हे प्रश्न अनुत्तरित आहेत्. हे सर्व खोटे आहे असे आधुनिक लोक म्हणत असले तरी ते पटविण्याजोगे भरिव असे काहि ते देत नाहीत. पाश्चात्यांमधेही पवित्र पाणी शिंपडुन जागा श्बुध्द करणे प्रकार होत असतात. तेंव्हा पारलौकिक असे काहिच नसते हे ठाम पणे म्हणणे हे धारिष्टाचे च आहे. यात अंधश्रध्दा, भावना याच्या पलिकडे जाउन विचार करणे जरुरेचे आहे असे मला वाटते. माझ्यासारखे अनुभव बर्‍याच लोकांना आलेही असतील परंतु शहाण्या आधुनिक लोकांत आपले म्हणणे मुर्खपणा ठरेल म्हणुन सुज्ञ लोक गप रहाणे पसंत करत्तात. एवढेच.

विश्वास कल्याणकर

घाटपांडे काका तुमच्या समोर केवढे मोठे आव्हान उभे आहे याची कल्पना आली का?

कावळ्यांच्या उपक्रमवर यापुढे पिंडाला शिवायला जायचे कि नाही यावर कावकाव चालू केल्याचे वृत्त आहे.
घाटपांड्य़ांसमोर अनेक आव्हाने आहेत. हैयोंच्या दिवाळी अंकातील लेखाला तर रिटेंनी आठवण करून दिलेले आव्हान आहे. पण पैशाच्या हिशोबाचा प्रश्न काढून काढून ओकांची जिरवली म्हणण्यात त्यांना समाधान मिळते आहे ते तसेच मिळो.
शशि ओक.
मो.क्र.९८८१९०१०४९