वस्तुनिष्ठ सत्य आणि जागतिक सांस्कृतिक वर्णन किंवा अधि-वर्णन यांनी लक्षणीय ठरलेल्या समकालीन संस्कृतीला नाकारण्याची वृत्ती म्हणजे आधुनिकोत्तरवाद होय. आधुनिकोत्तरवाद भाषेची भुमिका, शक्तिसंबंध आणि प्रेरणा यांना अधोरेखित करतो. विशेषत: स्त्री विरुद्ध पुरुष, समलिंगी विरुद्ध भिन्नलिंगी, काळे विरुद्ध गोरे आणि साम्राज्यवादी विरुद्ध वसाहतीतले अशा तीव्र वर्गीकरणास आधुनिकोत्तरवाद विरोध दर्शवितो. वाङ्मयीन समीक्षा, समाजशास्त्र, भाषाशास्त्र, स्थापत्यकला, दृष्य कला आणि संगीत यांसारख्या सांस्कृतिक क्षेत्रांत आधुनिकोत्तरवादाचा प्रभाव दिसून येतो.

...
पळवाट: वरील परिच्छेद विकिपिडियावरून जितका शब्दशः करता येईल तितका अनुवादीत करण्याचा प्रयत्न केला आहे. हाच परिच्छेद मूळ इंग्रजीत माझ्या खरडवहीत स्वागताचा मजकूर म्हणून डकवला आहे. कृपया तो वाचून खरडवहीतून अनुवादात बदल सूचवावेत.

या चर्चेची मर्यादीत व्याप्ती लक्षात घेऊन चर्चा केल्याबद्दल उपक्रमींचे आभार. चितातूर जंतू यांच्या माहितीपूर्ण प्रतिसादांबद्दल त्यांचे विशेष आभार. हा विषय मोठा आहे आणि एका चर्चेतून सर्व मुद्दे समोर येणे अशक्य आहे. तरीही माझ्याप्रमाणेच काही उपक्रमींना या चर्चेमुळे त्यांचे आधुनिकोत्तरवादाचे आकलन सुधारल्याचे जाणवले असावे, अशी आशा व्यक्त करतो. मी या प्रतिसादात बदल करणे थांबवत आहे. मात्र इतरत्र चर्चेत भाग घेत राहीन.

_____________
विखंडितपणा: व्यवच्छेदक लक्षण? (शनि, 12/04/2010 - 03:30)

विखंडितपणा हे आधुनिकोत्तरवादाचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे का? असा प्रश्न नंदन विचारतात. या प्रश्नाचे उत्तर मला माहीत नाही पण तरीही माझ्या आकलनाप्रमाणे उत्तर देण्याचा प्रयत्न करतो. आत्तापर्यंतच्या चर्चेवरून व अन्य स्रोतांतून कळलेल्या माहितीवरून या प्रश्नाचे उत्तर नकारात्मक असावे असे वाटते. लेखकाची वर्णनशैली विखंडित (fractured) असू शकेल, लेखकाच्या अनुभवविश्वामुळे विखंडितपणा निर्माण होत असेल पण सर्व वाचकांना निखंडितपणा निर्विवादपणे जाणवतो का? याचे उत्तर नाही असे असावे. पिंचॉनची 'मेसन अँड डिक्सन' ही कादंबरी वाचून घटनांच्या अनेक कथनातून इतिहास ठरतो, स्वतंत्र इतिहास असे काहीच नसते, असे मला वाटले. कादंबरीत रेव्हरंड चेरिकोक हे पात्र निरनिराळ्या श्रोत्यांसमोर निरनिराळया पद्धतीने मेसन आणि डिक्सन यांची कथा सांगतो. त्यामुळे वाचकाला विखंडन जाणवतेच. पण पिंचॉनने या कादंबरीचे खर्डे प्रत्यक्ष प्रकाशनापुर्वी कितीतरी वेळा नजरेखालून घातले असावेत तसेच त्याच्या संपादकानेही अनेक खर्डे वाचले असण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे किमान त्या दोघा वाचकांसाठी वाचनानुभव म्हणून विखंडन संपुष्टात आले असावे, असे वाटते. दुसरा मुद्दा म्हणजे विखंडित वर्णनतंत्राचा अभाव असतांनाही एखादे लेखन आधुनिकोत्तर ठरवले जाते. दोनेक वर्षांपुर्वी वाचलेली 'मेमरीज ऑफ माय मेलन्कली होअर्स' ही मार्किझची लघुकादंबरी मला आधुनिकोत्तरी वाटते. नव्वदी उलटलेला म्हातारा आणि एक कुमारिका यांच्यातल्या सबंधांविषयी या कादंबरीतील घटना घडतात. प्रस्थापित नैतिक चौकटीला छेद जातो तो नायकाच्या न-नैतिकतेमुळे. पण म्हातारा खरंच अन-नैतिक आहे का? तर याचे उत्तर निश्चितपणे मिळत नाही. मोबदल्याशिवाय कुठल्याही स्त्रीशी संग न करणार्‍या नायकाला कुमारिकेत त्याच्या पूर्वानुभवांतली क्षण जगल्याचे जाणवते की एका नवा-ताजा अनुभव हे सर्व अनिश्चित आहे. तिच्याविषयी नायकाच्या मनातही संदिग्धता आहे आणि वाचकाच्या मनातही. या सर्व अनिश्चिततेत विखंडन नाही पण निश्चितताही नाही म्हणून मला ही लघुकादंबरी आधुनिकोत्तर वाटते.

केवळ दुसर्‍या महायुद्धाआधी लिहिली गेलेली (१९२९) म्हणून ती पोस्ट-मॉडर्निस्ट न ठरता मॉडर्निस्ट ठरते, अशी काळाप्रमाणे विभागणी आहे का?

काळाप्रमाणे विभागणी आहे की नाही हे निश्चितपणे माहीत नाही पण ढोबळमानाने असावी. बर्‍याचदा आधुनिक आणि आधुनिकोत्तर लेखनात वर्णनतंत्रांचे साम्य आढळते. मी 'द साऊंड अँड द फ्युरी' वाचलेली नाही, फक्त विकिपानावरून असे वाटते की केवळ युद्धपूर्व म्हणून तिला आधुनिक ठरवले गेले नसावे. विकिपानावरच्या खाली दिलेल्या मजकुरावरून तरी असे वाटले.

The last line is, perhaps, the most meaningful; Faulkner said in his speech upon being awarded the Nobel Prize in Literature that people must write about things that come from the heart, "universal truths". Otherwise they signify nothing.

पळवाट: आधुनिकोत्तरवाद म्हणजे काय? याविषयीचा संदिग्धपणा, चाचपडणे हे माझ्यासाठी अजुनही कमी झालेले नाही. तेव्हा या प्रतिसादातील मते पूर्णपणे चुकीची असू शकतील.

________________________
विखंडितपणा-स्ट्रिम ऑफ कॉन्शसनेस (शुक्र, 12/03/2010 - 14:59)

चिंजंनी विखंडितपणाच्या अर्थावर येथे अधिक प्रकाश टाकला आहे. संहितेतील 'बेभरवशाचा निवेदक', पात्रांचे भास या प्रकाराची उदाहरणे त्यांनी दिलेली आहेत. हा मुद्दा थोडासा धम्मकलाडू यांच्या 'स्ट्रिम ऑफ कॉन्शसनेस'शी सबंधित असावा असे वाटते. जाणीवांचा प्रवाह (स्ट्रिम ऑफ कॉन्शसनेस) हे वर्णनाचे एक तंत्र असावे. आधुनिक, आधुनिकोत्तर व इतर सांस्कृतिक चळवळींमध्येही या तंत्राचा वापर आढळतो. केरुऑकची 'ऑन द रोड' किंवा जॉइसची 'युलिसिस' दोन्हीतही हे तंत्र सामर्थ्याने हाताळल्याचे दिसते. तेव्हा एकच कलाकृती जाणीवांचा प्रवाह आणि आधुनिकोत्तर या दोन्हींचे उदाहरण म्हणून सांगता येते. नुकत्याच वाचलेल्या 'खेकसत म्हणणे आय लव यु' या शाम मनोहरांच्या कादंबरीत अनेक पात्रांचे जाणीव प्रवाह आहेत आणि ते विखंडीतही आहेत.

पळवाट: प्रतिसाद आकलन (पुढे सुरू)
_________________

प्रतिसाद आकलन (शुक्र, 12/03/2010 - 02:33)

आत्तापर्यंतच्या चर्चेत आस्वाद-अनुभवावर, अर्थ निर्णयनावर* काही मुद्दे समोर आले आहेत. हे मुद्दे मला तरी आधुनिकोत्तर म्हणजे काय? या चर्चेशी संलग्न वाटले.

१. 'समकालीन जगण्यात असलेला विखंडितपणासुध्दा अर्थांचे पदर निर्माण करू शकतो.'
२.निर्मिती प्रक्रियेवर जरी लेखकाचे नियंत्रण असले तरी वाचकाचा आस्वाद-अनुभव व निर्मिती प्रक्रिया यांचा संबंध वाचकाच्या निर्मितीप्रकियेतेविषयी असलेल्या कुतूहलापर्यंतच मर्यादीत आहे.
३.अर्थनिर्णयन व्यक्तिगत तसेच व्यक्तिसापेक्ष आहे. परंतु अनेक वाचक, लेखक यांचे अर्थनिर्णयन सारखे असणे अशक्य नाही.

रिकामटेकडा यांचा आक्षेप काहीसा असा असावा: आस्वाद अनुभवाचे आकलन/विश्लेषण जर समजा वाचक करू शकत नसेल किंवा वाचकाचा आस्वाद-अनुभव असंबद्धतेबाहेर पडू शकत नसेल तर किमानपक्षी हा आस्वाद अनुभव सुसंबद्ध करता येण्याइतपत तरी आस्वाद-अनुभवाची व्यक्तिसापेक्षता निरर्थक ठरते. चिंजंच्या मताप्रमाणे असंबद्धता हाच आस्वाद अनुभव असल्याने त्याला सुसंबद्ध करण्याची काही गरज नाही कारण अमुक वाचकासाठी सुसंबद्ध असा अर्थच नसू शकेल.

धनंजय यांचा उपप्रतिसाद मला पूर्ण समजलेला नाही. 'कोहेनच्या उदाहरणात फॅशन शोला उपस्थित मंडळीही संहितेचा भाग आहे. अशी उदाहरणे ऐतिहासिक कलाकृतीतही दाखवता येतात. त्यामुळे कोहेनचे उदाहरण संयुक्तिक नाही' असे काहीसे मला समजले आहे.

*या शब्दाबद्दल पुष्कर जोशी यांचे आभार.

पळवाट: माझे आकलन चुकीचे असण्याची शक्यता मोठी आहे.
________________________
चर्चेची व्याप्ती: धडा पहिला (गुरू, 12/02/2010 - 18:03)

या चर्चेची व्याप्ती आधुनिकोत्तरवाद म्हणजे काय हे समजून घेणे आहे. अनेक उपक्रमींना या संकल्पनेविषयी, विचारप्रवाहाविषयी समग्र माहिती असणे शक्य आहे. पण माझ्यासारखे काही उपक्रमी याविषयी चाचपडत आहेत हेही उघड आहे. ज्यांना या वादाविषयी माहिती आहे, समज आहे परंतु या प्रवाहाबद्दल आक्षेप आहेत ते हा या चर्चेत अवांतर नाहीत. परंतु त्यावरील चर्चेत अधिकांना सगभागी होता यावे म्हणून हा आधुनिकोत्तरवादावर पहिला धडा समजावा. दुसर्‍या चर्चाविषयात आधुनिकोत्तरवादावरचे आक्षेप-प्रवाद यावर समरसून चर्चा करता येईल. खालच्या वर्गात न्युटचे नियम शिकणार्‍या वर्गात पुंजभौतिकीय आक्षेप आल्यास वर्गातील मुले गोंधळात पडतील. माझ्यासारख्या खालच्या वर्गातल्या मुलांना शिकू द्यावे, अशी सर्व उपक्रमींना विनंती. आधुनिकोत्तरवादाविषयी इतर भाषिय उदाहरणेही चालतील पण शक्य तितपत उपक्रमींनी आधुनिकोत्तरवादाबद्दल मराठीतील उदाहरणे द्यावीत.

"अधुना" या शब्दाचा अर्थ धनंजय यांनी समजावून सांगून रावलेंच्या शंकेला उत्तर दिलेच आहे. विवाहीत विरुद्ध अविवाहीत, बायको विरुद्ध नवरा अशा वर्गीकरणासही आधुनिकोत्तर नाकारतील असे वाटते.

पळवाट: प्रतिसाद-उपप्रतिसाद समजावून घेत आहे.

______________

चिंजंच्या प्रतिसादामुळे वर दिलेली व्याख्या मला थोडीफार उमगू लागली आहे. चिंजंनी प्रतिसादांतून यावर प्रकाश टाकत रहावा ही विनंती.

पळवाट: उपक्रमावर साहित्य-कला विषयांवरील चर्चांमध्ये संज्ञा व व्याख्या फारच गोंधळ निर्माण करतात. विज्ञानाप्रमाणेच सांस्कृतिक क्षेत्रातील मेथॉडोलॉजींचे संकलन उपक्रमावर असावे हाच माफक उद्देश या चर्चेमागे आहे. माझे अज्ञान दूर करणे हा स्वार्थ अर्थातच आहे.

वाचनोत्सुक!

बिपिन कार्यकर्ते

विषय खूप मोठा आहे आणि त्याविषयी विविध मतभेद आणि प्रवादही आहेत. काळानुसारही संकल्पनेत बदल झाले आहेत. तरीही थोडक्यात मांडणी करतो. नंतर लागेल तसं अधिक तपशीलात जाता येईल.

अस्मिता किंवा ओळख (identity) हा मनुष्याच्या आयुष्यात एक महत्त्वाचा धागा आहे आणि प्रत्येकाची ओळख बहुआयामी असते असं मानणारा विचार याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. उदा: मी एखादी गोष्ट म्हणतो (किंवा वाङमय प्रसवतो) ते पुरुष म्हणून, मराठी म्हणून, पुणेकर म्हणून, भारतीय म्हणून की उच्चवर्णीय म्हणून हे विचारात घेतल्यानं कदाचित माझ्या म्हणण्याचे संदर्भ आणि अर्थ बदलू शकतात. पण मी केवळ वाङमय प्रसवणाराच नाही तर आस्वादकही असू शकतो. त्यामुळे आस्वादकानुसारही अर्थ बदलतो.

समकालीन जगण्यात असलेला विखंडितपणासुध्दा अर्थांचे पदर निर्माण करू शकतो. यात एक खोडसाळ खटयाळ खेळकरपणाही येतो. शब्दांचे खेळ, अर्थांचे खेळ ‘गांभीर्याने’ करत-करत पुष्कळ काही म्हटलं जाऊ शकतं (उदा: वेटिंग फॉर गोदो).

अभ्यासक्रमात लावलेलं इरावती कर्वेंचं ‘Kinship Organization in India‘ वाचता वाचता कंटाळले होते. किक्याचा एक SMS काय आला आणि अचानक FC वरच्या CCDत कट्टा ठरला. मग मी माझ्या लो-कट Levi'sच्या आत पप्पांनी यु.एस. वरून आणलेली Calvin Klein ची पर्पल पँटी घालू की माझी नेहमीची रेड या विचारात गुंतले. शेवटी रात्री मॅकची पार्टी आहे त्याला पर्पल घालू म्हणून रेड घालून निघाले. बाहेर पडताना आई म्हणाली अगं अंघोळ केल्यावर काही न खाता बाहेर पडू नये. जरा साखर टाक तोंडात. मी म्हटलं मग साखर नको, मला थोडा 'जोशी स्वीट्स'मधला करदंट दे. आमची आई म्हणजे पण नं सदाशिवपेठी आहे नुसती. तर सांगत काय होते, आमचा कट्टा...

यातली गंमत आणि विखंडितपणा लक्षात आला का?

अर्थांचे हे (आणि असे इतर) आयाम एकाच सत्यापेक्षा अनेक सत्यं अस्तित्वात असल्याचा दावा करतात. उदा: साहित्यकृतींच्या बाबतीत त्यामुळे अनेक अर्थ निघणं आणि त्यामुळे नक्की काय म्हणायचं आहे याविषयी संभ्रम निर्माण होणं वगैरे घडतं. जर सत्य सापेक्ष आहे आणि त्यामुळे कलाकृतीचा अर्थ सापेक्ष असेल तर everything is a text and the text is everything या तर्कानं एकुणात मानवजातीनं प्रसवलेलं सगळं काही सापेक्षच आहे असं त्यामुळे होऊ लागतं.

हे अर्थात भल्याभल्यांना भंजाळून टाकतं! त्यामुळे मराठी साहित्य आणि समीक्षा त्याच्या जरा लांबच असते. पण श्याम मनोहर आणि मकरंद साठे ही आधुनिकोत्तर साहित्यात आत्ताची ठळक नावं म्हणून सांगता येतील. हिंदीतून मराठीत आलेले उदय प्रकाश यांच्याकडेही बोट दाखवता येईल. विलास सारंग आणि कोलटकर आधीचे म्हणून सांगता येतील.

नक्की काय घडतं आहे ते स्पष्ट असेल, पात्रांच्या विचार-वर्तनावरून त्यांचा मूल्यात्मक आलेख सुस्पष्टतेनं मांडता येत असेल तर ते वाङमय आधुनिकोत्तर नाही असं खुशाल समजावं.

इतर संकल्पनांमध्ये हे कुठे बसतं हे फार गुंतागुंतीचं आहे. कारण सीमारेषा धूसर आहेत आणि व्याख्याही धूसर आहेत. (अंतिम सत्य काही नाही ना!)

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

याक्षणी उपक्रमावर 'चर्चेचे प्रस्ताव' मध्ये हे दिसते आहे:

'पिंडदानाचे वेळी कावळ्याचे महत्व'
'आधुनिकोत्तर कोणास म्हणावे?'
'नीकोन कुलपीक्स एल ११० बद्दल आधीक जाणुन घ्यायचे आहे...'
'अनिल अवचट : एक न आवडणं'
'मध्यमवर्ग'
'विकी लिक्स विरूद्ध अमेरिकन सरकारः तुम्ही कोणत्या बाजुला?'
(थोडं खाली गेलं की 'राखी का इन्साफ' सुध्दा दिसत आहे).
हेही एक आधुनिकोत्तर 'टेक्स्ट' (संहिता) म्हणून पाहता येईल. एकविसाव्या शतकातल्या सुजाण, सुशिक्षित, संगणकसाक्षर, माध्यमसंपृक्त मराठीजनांच्या असणार्‍या विविध ओळखीच त्यातून प्रतिबिंबित होत आहेत असं मांडता येईल.

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

आजकाल जालावर वावरतांना आधुनिकोत्तरवाद (पोस्ट मॉडर्निजम) या संकल्पनेविषयी काहीबाही वाचायला मिळते.
तुम्ही ह्या संकल्पनेविशयी कुठे वाचले? काय वाचले? लिंक मिळेल कां? कारण मी अजूनपर्यंत नाही वाचले.

'आधुनिक होणे' म्हणजे मला तरी 'आधुनिक झालेल्यांनी आधुनिक नसलेल्यांना हिणवणं' असेच वाटत होते. अन् मी देखील 'लग्नाआधी' तसेच वागत होतो. लग्नानंतर माझ्या बायकोच्या सहवासातून आता माझी आधुनिकतेविशयीची मते नकळत बदलत आहेत. म्हणून असे म्हटले.

'आधुनिकोत्तरवाद' हा शब्द खूपच मोठा व जड आहे.

'अधून-मधून' ह्या शब्दात 'मधून' म्हणजे काय? हे माहित आहे. पण 'अधून' म्हणजे काय?
'अधुन' म्हणजे काय हे कळले कि आधुनिक म्हणजे काय हे सांगता येईल. आधुनिक म्हणजे काय हे कळले कि आधुनिकोत्तर म्हणजे काय ते सांगता येईल. मग आधुनिकोत्तर म्हणजे काय हे कळले कि तुमच्या प्रश्नाचे उत्तर सांगता येईल.

उद्बोधक चर्चा. मला बरीच नवी माहिती जंतुरावांमुळे मिळाली. या चर्चेबद्दल प्रस्तावकर्त्याचे आभार मानावेत असे वाटते. हा पोष्ट् मॉडर्निझम् म्हणजे "नेति नेति शब्द न ये अनुमाना" या न्यायाने दत्तसंप्रदायाचा भाग वाटतो आहे ! (हघ्या !)

याच संदर्भात " लेखकाचा मृत्यू "(लेखकाचे साहित्यव्यवहारातील उच्चस्थान नष्ट होणे , आस्वादक म्हणून वाचकाचे साहित्यव्यवहारातील महत्त्व वाढणे , निश्चीत अर्थनिर्णयनाच्या अभावी सर्जनशीलतेभोवतीचे गूढत्वाचे वलय पुसले जाणे. उदा . शाम मनोहरांच्या बहुतेक 'खूप लोक आहेत' मध्ये निवेदक लेखक मरतो) आणि "संहितांचा परस्परसंबंध"(संहिता या पूर्णांशाने स्वतंत्र नसून त्या एकमेकांशी निगडीत असतात , कोणतीही संहिता ही अनेक संहितांच्या जाळ्यातली एक अशीच अस्तित्वात असते, तिचे अर्थनिर्णयन या परस्परसंदर्भातच केले जावू शकते) या संकल्पना ही वाचल्याचे आठवते.
कोणी विस्ताराने समजावेल काय ?

चर्चा उत्तम, बरीच माहिती मिळाली. धन्यवाद. आता कुठे "वेटिंग फॉर गोडो(ट)" किवा "अंधाराच्या लेकी"(ते ह्या प्रकारात मोडते कि नाही हे माहित नाही) ह्या नावावरून आत काय असेल ह्याचा अंदाज बांधता येईल. तसेच लहान मुले जे काही बोलतात त्यास देखील आधुनिकोत्तर म्हणता येऊ शकते, कारण आधुनिकोत्तर हि संकल्पना सादर-करत्यावर कमी आणि अस्वादकावर अधिक अवलंबून आहे असे दिसते.

अवांतर -
पण आधुनिकोत्तर हे काही नाव असू शकत नाही, केवळ नाव सुचले नाही म्हणून हे ठेवले असे वाटते. आता ह्या आधुनिकोत्तर संकल्पनेनंतर काहीच निघणार नाही का? जर अजून दुसरी अशी काही संकल्पना निघाली तर तिला काय आधुनिकोत्तर-त्तर असे म्हणणार?

का यांच्या या प्रतिसादात वारंवार बदल केला जात असल्याचे दिसते. चर्चेचे सूत्रसंचालन/सारांश यासाठी तो प्रतिसाद राखीव आहे असे वाटते म्हणून शंका येथे विचारतो आहे.

'समकालीन जगण्यात असलेला विखंडितपणासुध्दा अर्थांचे पदर निर्माण करू शकतो.'

विखंडितपणा म्हणजे काय ते समजलेले नाही.

रिकामटेकडा यांचा आक्षेप काहीसा असा असावा: आस्वाद अनुभवाचे आकलन/विश्लेषण जर समजा वाचक करू शकत नसेल किंवा वाचकाचा आस्वाद-अनुभव असंबद्धतेबाहेर पडू शकत नसेल तर किमानपक्षी हा आस्वाद अनुभव सुसंबद्ध करता येण्याइतपत तरी आस्वाद-अनुभवाची व्यक्तिसापेक्षता निरर्थक ठरते.

सारांश मला समजला असेल तर सहमत आहे.

चिंजंच्या मताप्रमाणे असंबद्धता हाच आस्वाद अनुभव असल्याने त्याला सुसंबद्ध करण्याची काही गरज नाही कारण अमुक वाचकासाठी सुसंबद्ध असा अर्थच नसू शकेल.

"अमुक वाचकासाठी सुसंबद्ध असा अर्थच नसू शकेल" याचे उदाहरण मी शोधतो आहे. "मला चित्रातून अमुक अर्थ लागला" हे रंगांधळ्यांना समजावून देणेही शक्य नाही, असा काही दावा आहे काय? उदाहरणार्थ,

"या चित्रात मला 49 दिसतच नाहीत" असे रंगांधळ्यांनी म्हणणे हे व्यक्तिसापेक्षतेचे उदाहरण आहे काय? भुकेल्याला ढगांत अन्नसदृष आकृती दिसणे, असे दुसरे उदाहरण मला सुचते. तिसरे उदाहरणः

अन्यथा, "अर्थ नाही" हाच मेटाअर्थ 'सांगण्याचा' संहिताकर्त्याचा उद्देश असेल तर ऍबसर्डिटी हाच मेटाअर्थ सर्वांना लागेल आणि त्यातून गंमत वाटेल हे मान्य आहे. एक उदाहरणः

--------

धनंजय यांचा उपप्रतिसाद मला पूर्ण समजलेला नाही. 'कोहेनच्या उदाहरणात फॅशन शोला उपस्थित मंडळीही संहितेचा भाग आहे. अशी उदाहरणे ऐतिहासिक कलाकृतीतही दाखवता येतात. त्यामुळे कोहेनचे उदाहरण संयुक्तिक नाही' असे काहीसे मला समजले आहे.

ऐतिहासिक उदाहरणे असल्यामुळे आधुनिकोत्तर कलेचे 'आधुनिकोत्तर' हे विशेषण चुकीचे आहे असे त्यांनी सांगितले असे मला वाटते.

आतापर्यंत उपस्थित झालेल्या काही प्रश्नांची उत्तरं देण्याचा प्रयत्न या प्रतिसादात केला आहे. पण त्याआधी दोन गोष्टी सांगेन.

संज्ञा/व्याख्या यांच्यावर विसंबून राहणं कधी कधी धोक्याचं ठरतं; त्यापेक्षा आकलन/आस्वाद घेण्याचा प्रयत्न करा. मग आधुनिकोत्तरतेसारखी सुळसुळीत गोष्ट काहीशी गवसायची शक्यता वाढेल. ती सुळसुळीत आहे हे मान्यच आहे. (हे एक अंतिम सत्य मानायला हरकत नाही ;-))

दुसरी गोष्ट म्हणजे आक्षेप/आरोप यांच्या गदारोळात चर्चा अडकण्याचा धोका दिसतो आहे. ती पुढे जाण्यासाठी ‘ब्रांडेड बेबी’ उतारा आणि त्यावरची प्रश्नावली यांकडे लक्ष द्या अशी विनंती करेन. त्यावरच्या उहापोहातून चर्चा पुढे जाईल अशी आशा करतो.

रिकामटेकडा यांचा आक्षेप काहीसा असा असावा: आस्वाद अनुभवाचे आकलन/विश्लेषण जर समजा वाचक करू शकत नसेल किंवा वाचकाचा आस्वाद-अनुभव असंबद्धतेबाहेर पडू शकत नसेल तर किमानपक्षी हा आस्वाद अनुभव सुसंबद्ध करता येण्याइतपत तरी आस्वाद-अनुभवाची व्यक्तिसापेक्षता निरर्थक ठरते. चिंजंच्या मताप्रमाणे असंबद्धता हाच आस्वाद अनुभव असल्याने त्याला सुसंबद्ध करण्याची काही गरज नाही कारण अमुक वाचकासाठी सुसंबद्ध असा अर्थच नसू शकेल.

‘आस्वाद घेता यावा यासाठी आमच्या हातात काही तरी सामग्री द्या. नाहीतर संहिता निरर्थक आहे असं मानून आम्ही तीकडे दुर्लक्ष करू. किंवा आधुनिकोत्तरताच टाकून देऊ.’ अशा तक्रारी आणि आरोप आधुनिकोत्तरतेवर झाले आहेतच. इतके की ते आरोप आणि त्यांची खिल्ली ही आधुनिकोत्तरतेच्या अंगवळणी पडलेली बाब आहे असं म्हणता येईल. हा खोडसाळपणा स्पष्ट करण्यासाठीच रिटे यांच्याशी तो संवाद त्या दिशेनं पुढे नेला होता. कोहेनच्या फसवणुकींचं उदाहरणही त्यासाठी दिलं होतं. हा मुद्दा पचनी पडला असेल तर आता हे आरोप/आक्षेप या धाग्यावर येऊ नयेत अशी विनंती करेन. मग चर्चा पुढे जाण्यास मदत होईल.

धनंजय यांनी पूर्वकाळातली उदाहरणं दिली आहेत. त्यात एक गोष्ट अधोरेखित करेन. श्रोता/प्रेक्षक हा कथाभागातल्या कशाशीतरी (उदा. शकुंतला ही व्यक्तिरेखा आणि तिच्यावर आलेलं संकट, किंवा मयसभेतली अद्भुतता) एकरूप होईल किंवा त्यात रमून जाईल; अशा अवस्थेत आपल्या मनात तो एक सुसंबध्द आकलन-मालिका रचेल; बहुसंख्यांची ही मालिका एकसारखीच असेल हे या काळात गृहीत होतं. म्हणजे संहितालेखक (कालिदास) किंवा निवेदक (कीर्तनकार) आणि आस्वादक यांच्यात एकतानता आणि ‘सह’भाग अभिप्रेत होते. (इथे complicity हा शब्द त्यातल्या गुन्ह्याच्या संदर्भामुळे अधिक मजेशीर आणि म्हणून अधिक फिट्ट वाटतो आहे.) त्यामुळे तात्पुरते गैरसमज झाले तरी अखेर सर्व काही स्पष्ट झाल्याचा अनुभव होई. आधुनिकोत्तरतेनं हे नाकारलं. शाकुंतलाचा कालिदास बेभरवशाचा निवेदक (किंवा संहिता लेखक) नाही. कोहेन तसा म्हणता येईल. म्हणून काहींना कोहेन विनोदी वाटत नाही; ओढूनताणून फसवणूक करणारा वाटतो. असो.

इजिप्शिअन चित्रलिपी आधुनिकोत्तर नाही. पण तिचं पृथक्करण आधुनिकोत्तर पध्दतीनं करता येईल कदाचित. त्यातून काही आस्वादयोग्य प्रसवताही येईल कदाचित. ही शक्यता लक्षात घ्या एवढंच म्हणेन. हे सर्व अवैज्ञानिक आहे हे उघडच आहे. त्यामुळे वैज्ञानिक आक्षेप त्यावर घेऊ नयेत असं वाटतं.

थोडक्यात, complicity धारण करा ;-)

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

त्यामुळे तात्पुरते गैरसमज झाले तरी अखेर सर्व काही स्पष्ट झाल्याचा अनुभव होई. आधुनिकोत्तरतेनं हे नाकारलं. शाकुंतलाचा कालिदास बेभरवशाचा निवेदक (किंवा संहिता लेखक) नाही. कोहेन तसा म्हणता येईल. म्हणून काहींना कोहेन विनोदी वाटत नाही; ओढूनताणून फसवणूक करणारा वाटतो. असो.

इथे आणि काल धनंजय यांचा प्रतिसाद वाचतानाही कुरोसावाच्या राशोमोनची आठवण आली होती. (धनंजय यांचा तो आवडता चित्रपट असल्याचे त्यांनी म्हटल्याचे असे आठवते. त्यांनाही याची आठवण झाली असण्याची शक्यता आहे.) मग जालावर शोध घेतला असता राशोमोन आधुनिकोत्तर विचारांची सुरूवात आहे असे कळले. यावर आणखी विचार करायला हवा मात्र संकल्पना थोडी थोडी कळते आहे असे वाटते.

--
अनुदिनी : मै और मेरे पाहुणे..
http://rbk137.blogspot.com/

संज्ञा/व्याख्या यांच्यावर विसंबून राहणं कधी कधी धोक्याचं ठरतं; त्यापेक्षा आकलन/आस्वाद घेण्याचा प्रयत्न करा. मग आधुनिकोत्तरतेसारखी सुळसुळीत गोष्ट काहीशी गवसायची शक्यता वाढेल. ती सुळसुळीत आहे हे मान्यच आहे. (हे एक अंतिम सत्य मानायला हरकत नाही ;-))

नाडीशास्त्राची आठवण झाली.

हा मुद्दा पचनी पडला असेल तर आता हे आरोप/आक्षेप या धाग्यावर येऊ नयेत अशी विनंती करेन.

मुद्दा पचला नसल्यामुळे मी चर्चेतून बाहेर पडतो आहे.

विखंडितपणाविषयी का यांनी वर अशी मांडणी केलेली आहे:

माझ्या अनुभवविश्वाच्या संदर्भात मला उमगलेले सांगण्याचा प्रयत्न करतो. जन्म खेड्यात, अर्धे माध्यमिक शिक्षण तालुकावजा गावात, उरलेले महाराष्ट्रातील बर्‍यापैकी मोठ्या शहरात, महाविद्यालयीन शिक्षण आणखी मोठ्या शहरात, पदव्युत्तर शिक्षण परदेशात, नोकरी परदेशात. या सर्व प्रवासात अनेक भुमिकांतून जावे लागले. कुटूंब, कचेरीतील सहकारी, शेजारी-पाजारी, इतर संबंधित, पुस्तके, चित्रपट, आंतरजाल, इतर माध्यमे यात एकसंधपणा नाही. समकालीन लोकांच्या अनुभवांतील स्थित्यंतरांची वारंवारता असा विखंडितपणाचा अर्थ मला जाणवला.

होय. हे विखंडितपणाचं एक उदाहरण मानता येईल. पण विखंडितपणाचेही अनेक प्रकार आहेत. विशेषत: बेभरवशाच्या निवेदकासंदर्भात ते महत्त्वाचे ठरू शकतात. एक-दोन उदाहरणं देतो.

व्हर्जिनिआ वूल्फला आपल्या आई-वडिलांच्या मृत्यूचा मानसिक धक्का बसला होता. पहिल्या महायुद्धातली हिंसाही तिचं मानसिक संतुलन डळमळीत करणारी ठरली. दुसरं महायुध्द सुरु झाल्यावर १९४१ मध्ये तिनं नैराश्यग्रस्त अवस्थेत आत्महत्या केली. रुढ अर्थानं ती मानसिक रुग्ण होती. ती एक महत्त्वाची लेखिका मानली जाते. ब्लूम्सबरी गटाची ती एक प्रमुख सदस्य होती. सत्य, प्रेम आणि सौंदर्य हे आदर्श आहेत असं या गटाला वाटे. वसाहतवाद आणि भांडवलशाही यांना या गटाचा विरोध होता. जगाविषयीच्या आदर्शवादी कल्पना आणि वास्तव यांच्यातला फरक (विखंडितता) हे वूल्फचं संतुलन ढळण्याचं एक कारण होतं असं मानतात.

मिसेस डॅलोवे (१९२५) या वूल्फ-लिखित कादंबरीत सेप्टिमस ही व्यक्तिरेखा आहे. हा पहिल्या महायुद्धात लढलेला आणि युध्दाच्या धक्क्यानं (शेल शॉक) मानसिक संतुलन हरवून बसलेला माणूस आहे. कादंबरीत तो निराशाग्रस्त आहे. पक्षी ग्रीकमध्ये गातात असा भास त्याला होतो. स्वत: वूल्फला असे भास व्हायचे.

आता वूल्फचं विखंडितपण हे वरच्या विखंडितपणाहून वेगळं असेल. सेप्टिमसचं कदाचित त्याहून वेगळं असेल. युध्दोत्तर वाङमयात अशा विखंडितपणांची नोंद घेतली गेली. त्यांना अभिव्यक्ती मिळाली. आधुनिकोत्तरतेत मानसिक वास्तव विखंडित असणारे निवेदक आले. त्यांना भास होत असल्यामुळे किंवा वास्तवावरचा त्यांचा ताबा सुटलेला असल्यामुळे ते बेभरवशाचे होते. त्यांच्या कथनात असत्य आणि सत्य यांचा ठोस निवाडा करता येणार नाही अशी वर्णनं आली.

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

चर्चाप्रस्तावाच्या मानाने झालेली चर्चा जास्त रोचक वाटली. हे थोडेसे फॅशन शो सारखे झाले. :)

चित्रकला माध्यमात बर्‍याच चळवळी होत असतात.
इतिहास पाहिला तर या चळवळी या स्थळ काळाने आणि काही नावानी बद्ध आहेत असे दिसते. तत्व प्रणाली वा शैली कुठली असे विचारले तर सांगता येत नाही. नावे देखील मुद्दाम तयार केलेली. (सरियलिज्म). एक प्रस्थापित मतप्रवाह असताना कोणी एक वा जास्त त्यानुसार न जाता वेगळ्या वाटेने जातात. त्यांना अनुयायी मिळत जातात (करणार्‍यात आणि आस्वादकात) आणि एक नवीन मतप्रवाह/चळवळ दिसायला लागते. अशाच पद्धतीची त्याहून जुनी कलाकृती कदाचित असू शकते.

यातील काही चळवळी मात्र स्थळ-काळ-आणि व्यक्तिंपेक्षा मोठ्या होतात. आधुनिकोत्तर वाद हा त्याहून मोठा आहे असे दिसते. चित्रकलेच्या क्षेत्रात वास्तववादी आणि अमूर्त अशी एक ढोबळ विभागणी असते. यातील अमूर्त प्रकार हा आधुनिकोत्तर वादाला जवळचा आहे असे समजतो. चित्रकाराने चित्र काढावे आस्वादकाने त्याचा आस्वाद घ्यावा. या दोन्ही एकमेकांशी संबंधित नसलेल्या सर्जन (क्रिएटिव) क्रिया आहेत असे म्हटले जाते. माझ्या चित्राबाबत मला जे काही सांगायचे आहे ती मी चित्रातच सांगितले आहे (अजून सांगायची गरज नाही.) असे चित्रकार म्हणतात.

आधुनिकोत्तर हा शब्द तसा फसवा आहे. आधुनिक म्हणजे काय हे समजल्याशिवाय त्याचा अर्थबोध होणार नाही. मराठी कवितेतली नवकविता (मर्ढेकरी) ही आधुनिक कविता म्हटली तर आधुनिकोत्तर (कोलटकर) असे समजू शकेल. कशाला आधुनिक म्हणायचे, कशाला अभिजात म्हणायचे याचे संभ्रम असेच असतात.

आधुनिकोत्तरवाद हा मोठा असला तरी त्याला काळाच्या संदर्भात विसरून चालणार नाही असे वाटले.

सत्य हे बहुआयामी असते, आणि ते आस्वादकात गुंतलेले असते अशी नेमकी तत्वप्रणाली 'भासमान' जग या कल्पनेत दिसतेच.

प्रमोद

उत्तम चर्चा. प्रतिसाद वाचून या संज्ञेबद्दल असलेला गोंधळ थोडा दूर होतो आहे, असं वाटलं.
काही प्रश्न -

१. विखंडितपणा हे आधुनिकोत्तर साहित्याचं व्यवच्छेदक/आवश्यक लक्षण आहे का?

२. बरेचसे आधुनिकोत्तर साहित्य दुसरे महायुद्ध आणि त्यानंतरच्या कालावधीत मोडते का? दुसर्‍या महायुद्धाचे आणि त्यानंतरच्या समाजाचे चित्रण करताना एका विशिष्ट शैलीचा (किंवा शैलीच्या अभावाचा) आधार घेणारे काही लेखक - उदा. थॉमस पिंचॉन, हारुकी मुराकामी हे आधुनिकोत्तर लेखकांत गणले जातात.

नक्की काय घडतं आहे ते स्पष्ट असेल, पात्रांच्या विचार-वर्तनावरून त्यांचा मूल्यात्मक आलेख सुस्पष्टतेनं मांडता येत असेल तर ते वाङमय आधुनिकोत्तर नाही असं खुशाल समजावं.

चिजंनी दिलेल्या या कसोटीवर दोघांचं लेखन उतरतं, असं म्हणायला हरकत नाही. मात्र हेच विल्यम फॉकनरच्या 'द साऊंड अँड द फ्युरी'बद्दल म्हणता येईल. केवळ दुसर्‍या महायुद्धाआधी लिहिली गेलेली (१९२९) म्हणून ती पोस्ट-मॉडर्निस्ट न ठरता मॉडर्निस्ट ठरते, अशी काळाप्रमाणे विभागणी आहे का?

३. स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेस हाही आधुनिकोत्तर साहित्यात आधुनिक साहित्यातून (मॉडर्निझम ते पोस्ट-मॉडर्निझम) आला असावा, असं वाटतं. व्हर्जिनिया वूल्फचे 'टू द लाईटहाऊस' किंवा ऍना कॅरेनिना ही त्याची उत्तम उदाहरणं.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

१. आधुनिकोत्तरवाद म्हणजे काय?
-'जगन्मिथ्या' हा अर्धा भाग घेतला तर त्याला पोस्ट मॉडर्निजम म्हणता येईल.
२. आधुनिकोत्तरवादी लेखक कोणास म्हणावे? मराठीत अशा लेखनाची काही उदाहरणे आहेत का?
३. साहित्यात इतरही संकल्पना आहेत. उदा. देशीवाद, आधुनिकवाद वगैरे यांच्या काँटेक्स्टमध्ये आधुनिकोत्तरवाद कोठे बसतो?
- कबीर व सूफी संत सर्वात आधीचे भारतीय पोस्ट मॉडर्न कवि (साहित्यकार)म्हणता येतील. जगाच्या व्यवहाराबाबत उदासीनता बाळगणारा बैरागीही पोस्ट मॉडर्न असतो.

विखंडितपणा हे आधुनिकोत्तरवादाचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे का?
बरेचसे आधुनिकोत्तर साहित्य दुसरे महायुद्ध आणि त्यानंतरच्या कालावधीत मोडते का?

नंदन यांच्या या दोन प्रश्नांची उत्तरं एकमेकांशी संबंधित आहेत. म्हणून त्यांना एकत्र उत्तर द्यायचा प्रयत्न केला आहे.

पहिल्या महायुद्धानं जी विलक्षण हानी केली त्यामुळे पाश्चिमात्य जगातले अनेक संवेदनशील जीव मुळापासून हादरले. त्याच्या प्रतिक्रिया वेगवेगळया माध्यमांत वेगवेगळ्या पद्धतींत आल्या. आधी उल्लेख केलेलं वूल्फचं विखंडितपण ही एक प्रतिक्रिया होती. तंत्रज्ञान हे मानवाला मिळालेलं एक उत्तम साधन आहे; त्याच्या मदतीनं मानवजात आपले प्रश्न सोडवेल अशी एक विचारसरणी होती. युद्धात आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे जी अपरिमित हानी झाली त्यामुळे या विचारसरणीला या काळात धक्के बसले. औद्योगिक क्रांती, आधुनिक तंत्रज्ञान वगैरे ज्यातून उगम पावले त्या तर्कनिष्ठ (देकार्त - I think, therefore I am वगैरे) चौकटीलाच त्यामुळे हादरे बसले. Enlightenment काळातल्या ‘ज्ञानातून प्रगती’ या अपेक्षेला तडा गेला. मानवी आयुष्याला काही अर्थ नाही असा एक निरर्थकतावाद त्यातून पुढे आला. जर् आयुष्याला अर्थ नाही तर कलेला काय अर्थ उरेल? मग कलेऐवजी विरोध-कला (anti-art) असं काही बोललं/केलं जाऊ लागलं. त्याची एक परिणती ‘दादा’ या चळवळीत झाली. त्यांनी सर्वच चौकटी/परंपरा अमान्य केल्या. चौकटी मोडणं हे त्यांचं एक ध्येय होतं. धक्कातंत्र हे त्यांचं एक शस्त्र होतं. उदा: १९१७ साली मार्सेल द्यूशाँ यानं आपलं ‘कारंजं’ सादर केलं. पुरुषांच्या मुतारीत ठेवलं जाणारं मूत्रपात्र त्यानं उलट केलं होतं आणि त्यालाच कारंजं म्हटलं होतं. ते इथे पाहता येईल.

‘त्याच्यावर सही केलेली आहे; ते संग्रहालयात आहे; त्यामुळे तुम्ही त्यात मुतू शकत नाही. मग ती कलाच!’ असा एक पराकोटीचा थिल्लरपणा आणि खोडसाळपणा यात होता. (सन्माननीय रिटे यांना अशाच खोडसाळ असंबध्दतेचा त्रास झाला असावा; त्याबद्दल जाहीर माफी.)

भाषेतही काही गमतीशीर खेळकर प्रयोग या काळात झाले. उदा: गियोम आपोलिनेर या फ्रेंच कवीनं कॅलीग्राम असा एक नवा खेळ केला (१९१८). त्यात कविता ही चित्राच्या स्वरुपात आणली गेली. उदा: हा ‘टाय’ पहा:

Cravate - Apollinaire

किंवा हे पहा:

La Langue (française)

‘जर्मनांना जीभ वेडावून दाखवणाऱ्या फ्रेंच भाषेतून जगाला हाय/हलो’ अशा काहीशा अर्थाची ही ओळ आहे. फ्रान्सचं बोधचिन्ह मानता येईल असा आयफेल टॉवर किंवा जीभ असे दोन आकार त्यात दिसतील. त्यातच फ्रेंचमध्ये जीभ आणि भाषा यांना langue असा एकच शब्द आहे. त्यामुळे त्यात एक शब्दखेळही आहे.

अशा कवितांचा आपोलिनेरचा कवितासंग्रह पिकासोची रेखाटनं मिरवत प्रसिध्द झाला होता. ‘युध्द आणि शांतीच्या कविता’ हे त्याचं उपशीर्षक होतं. युध्दात बळी पडलेल्या आपोलिनेरच्या एका मित्राला तो अर्पित केला होता. त्याचं मुखपृष्ठ इथे पाहता येईल:

हा खेळकरपणा किंवा ‘आम्ही थुकलो तरी ती कलाच’ असा हा सगळा चौकटीमोडू खोडसाळपणा आधुनिकोत्तरतेचं मूळ समजला जातो. प्रवाह म्हणता येईल इतका आकार त्याला दुसऱ्या महायुध्दानंतर आला. अर्थात, अणुबाँब, छळछावण्या आणि होलोकॉस्टसारख्या दुसर्‍या महायुध्दाच्या देणग्याही पहिल्या महायुध्दावर कडी करणार्‍या होत्या.

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

१. आधुनिकोत्तरवाद म्हणजे काय?

संकल्पना क्लियर नसल्यामुळं आधुनिकोत्तर म्हंजी काय हे सांगता येणार न्हाय.

२. आधुनिकोत्तरवादी लेखक कोणास म्हणावे? मराठीत अशा लेखनाची काही उदाहरणे आहेत का?

मराठीत वास्तवादी लेखन करणारी जे काय मंडळी आस्सन त्यायचं साहित्य आन त्यायच्या लेखकाची नावं घेता येईन.
पण गॅरंटीने तेच असे काय म्हणता येणार नाय.

३. साहित्यात इतरही संकल्पना आहेत. उदा. देशीवाद, आधुनिकवाद वगैरे यांच्या काँटेक्स्टमध्ये आधुनिकोत्तरवाद कोठे बसतो?

आधुनिकवादाचा संबंध मार्क्सवादाशी जोडता येईन. वास्तववादाशी जोडता येईन.
आधुनिकतावादाचा संबंध नव्या साहित्याशी जोडता येईन. जशी- प्रायोगिक कविता. नव कविता.
आधुनिकोत्तर म्हंजी इतिहासातील गोष्टीचा नव्यानं अर्थ शोधणे.

ह्याला काय वाटतं आणि त्याला काय वाटेल याचा इचार करायमधी आपून टैम नै घालीत फटकन लिहून मोकळं !

बाबूराव :)