माझे निरिक्षण् असे कि, ज्या गोष्टीमुळे त्याना आनंद प्राप्त झाला त्याच् गोष्टीला त्यानी "इश्वरे केले" असे म्हटलेय...

तसे पाहता इतिहास हा घडवला जातो, हे चरित्र ज्यांनी लिहिले त्यांनी नानांचा इतिहास घडवला. (निदान काही भाग तरी.) तसाच एक असाही इतिहास आहे कि नाना हे पेशवेकालीन राजकारणातील सर्वात कुशल राजकारणी होते, ते पाहता त्यांच्या आत्मचरित्राचे हे तुकडे एक विरोधाभास वाटतो. पण दोन्हीही घडविलेले इतिहास असू शकतात. आत्ता इथेच पहा, तुम्ही जे तुकडे दिले आहेत त्यामधून नाना हे अतिशय सामान्य व्यक्तिमत्व असावे असे वाटते, जसे लिहिले जाते तसे मत बनण्यास अधिक मदत होते.

>>>*नानांच्या आत्मनिवेदनाची पद्धत पाहात असे वाटते की ते विस्तृत आत्मचरित्र लिहिते तर ऐतिहासिक साहित्यात मोलाची भर पडती.पेशवे कालीन राजकारण आणि समाजस्थिती यांचे सत्यदर्शन घडते (घडले असते.).
इतिहासकार कसा आहे ह्यावर बरेच काही अवलंबून आहे, तशा बऱ्याच बखरी उपलब्ध आहेत. पण विस्तृत आत्मचरित्र असते तर काही गोष्टींचा उलगडा नक्कीच झाला असता हे मान्य.

>>"ईश्वरे तृणे करून रक्षण केले."हे नाना फडणवीस यांचे वचन खरे मानावे तर, "ईश्वरे गिलचें करून मातेचे अपहरण केले."असे विधान सत्य मानणे अपरिहार्य ठरते.नाही काय?
:) हा हा हा, तर्क बरोबर आहे. पण ईश्वर कोणाचे वाईट करत नाही, सबब वाईट झाल्यास ते सैतानाचे काम असावे व चांगले झाल्यास ते ईश्वराचे काम असावे असे मानले जाते.

अवांतर - मध्यंतरी १६व्या शतकातील एक इंग्रजी वर्तमानपत्र सापडले ज्यामध्ये शिवरायांच्या सुरत-लुटीची बातमी दिली आहे, असे लेखन जास्त authentic असण्याची शक्यता आहे.

शरदकाकांना विनंती की याला उत्तर देणार असलात तर इथेच द्यावे. :)

--
अनुदिनी : स्पेअर्ड नो एक्सपेन्स
http://rbk137.blogspot.com/

जिवंत अंधश्रद्धाळू सर्व खपले वाटतं? ;-)

बाकी, नानांच्या आत्मचरित्रातील भाग देण्याबद्दल धन्यवाद. यावर चांगली ऐतिहासिक चर्चा झाली असती परंतु सर्व चर्चा श्रद्दा आणि चिकित्सेच्या दिशेने वळवण्याचे आपल्या प्रयत्न पटले नाहीत.

असो.

दिवाळीच्या शुभेच्छा!

*पानिपतीं मराठ्यांच्या पराभवाची वास्तविक कारणे कोणती? यावर या लेखनातून काही प्रकाश पडतो.

शेजवलकरांनी ही कारणे विस्तृत वर्णन केली आहेत.
वरील लेखातून नाना या शिपाईगडी नसलेल्या माणसाचे श्रीमंतांबद्दलचे (सदाशिवराव?) यांच्याबद्दलचे मत दिसते आहे. त्यातून त्यांना गर्व विशिष्ट होता एवढे कळते, त्या गर्वातून त्यांनी काही चुकीचे निर्णय केले असतील असे कळते, पण मराठ्यांच्या पराभवाची कारणे काही पुरेशी कळत नाहीत असे माझे मत झाले.

बाकी माहिती रोचक आहे. नाना फडणवीस यांना लहानपणापासून भरपूर (ब्रह्मचर्य, पापबुद्धी इ.) गिल्ट कॉम्प्लेक्स होता असे दिसते आहे :)

अवांतर -जे काही बरेवाईट ते देवानेच केले, ही श्रद्धा असते हे खरे तसेच असे म्हणण्याची पद्धतही असते, नकळत बोलले जाते. जेव्हा आपल्या चुका होतात तेव्हा त्या चुकांचे खापर देवाच्या म्हणजे दुसर्‍याच्या माथी फोडण्याच्या वृत्तीतूनही देव तयार झाला असावा असे वाटते.

नाना फडणवीसाच्या आत्मचरित्रातील भाग दिल्याबद्दल धन्यवाद. पूर्ण पुस्तक वाचायची इच्छा होत आहे. कुठे मिळेल ?

त्यांच्या आत्मनिवेदनाची पद्धत चांगल्यापैकी प्रामाणिक आहे. हे आत्मचरित्र कधी लिहिले हे कळले नाही. मात्र पानिपत युद्धाचा उल्लेख कुठल्याही मोठ्या घटनेसारखा दिसत नाही. (का गाळला गेला?) जाण्याचे कारण यात्रा, त्यात पृथ्वीपतीचे (बादशहा?) दर्शन वगैरे उल्लेख गमतीदार वाटतात.

'ईश्वरे तृणे... ' उल्लेख वाक्प्रचारी वाटला. असाच एक उल्लेख म्हणजे 'इन्शाल्ला' (देव करो) ही एक नकार द्यायची पद्धत आहे.

प्रमोद

नानांचे आत्मचरीत्र मुळातून वाचायला आवडेल. येथे ओळख करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. ही वाक्ये लहानपणापासून ते मोठे असतानापर्यंतची एकत्रीत आहेत का? कारण पहील्या वाक्यातून त्यांचे असत्समागम् हे बाराव्या वर्षीचे दिसते तर पानीपताचे गमन हे इतिहासातील माहीतीप्रमाणे विसाव्या वर्षीचे आहे.

पानिपतीं मराठ्यांच्या पराभवाची वास्तविक कारणे कोणती? यावर या लेखनातून काही प्रकाश पडतो.

माझ्या डोक्यात प्रकाश पडला नाही. ज्या विषयावर संशोधने केली गेली, ग्रंथ लिहीले गेले, त्यावर इतक्या कमी वाक्यांमधे नक्की काय प्रकाश पडला ह्यावर विस्तृत लिहीले तर बरे होईल. मग त्यावर चर्चा घडू शकेल.

"ईश्वरे तृणे करून रक्षण केले."हे नाना फडणवीस यांचे वचन खरे मानावे तर, "ईश्वरे गिलचें करून मातेचे अपहरण केले."असे विधान सत्य मानणे अपरिहार्य ठरते.नाही काय?

वर इतरांनी पण म्हणल्याप्रमाणे मला देखील हा केवळ वाक्प्रचारच वाटतो. पण तुर्तास असे समजूया की हे शब्दशः विधान आहे (म्हणजे वाक्प्रचार नाही, तर जे वाटले ते, अनुभवले असे नानांना वाटले ते). मग त्यातील प्रत्येक वाक्येच शब्दशः विधाने म्हणून मानली पाहीजे.

"त्याची भाकर खादली. अमृतप्रमाण लागली" या वाक्यातून मग असा अर्थ घेयचा का नानासाहेबांनी घोटभर का होईना अमृत प्यायलेले होते? (अमृततुल्य चहा नाही, अमृत!)

पुढे दिल्लीस गेलो.पृथ्वीपतीचे दर्शन घेतले."
हे पृथ्वीपती कोण? पृथ्वी दिल्लीकरांच्या कधीपासून ताब्यात होती, म्हणून नानासाहेब "पृथ्वीपती" हा शब्द वापरता आहेत?

तेच आवेच्या व्यथेत ईश्वराने बरे करणे अथवा माघारी फिरण्याची ईश्वराने दिलेली बुद्धी यात त्यांना नक्की काय म्हणायचे आहे असे वाटते?

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
नानांनी आनंदालाच देव मानले असेल असे सुवर्णा यांचे "निरीक्षण" आहे. हे असले काहीतरी लिहिले जाते म्हणून श्री.रिटे.यांनी प्रस्ताव मांडला होता की देवाची व्याख्या करावी. पण त्याचे महत्त्व न समजल्यामुळे कोणी म्हणाले," तुम्ही देव, आम्ही देव,हे देव, ते देव,महादेव,सहदेव,रमेश देव,यशवंत देव. देवच देव. " चला! आपण सारे देव देव खेळूंया."....असो. मनात होते एक आणि लिहिले दुसरेच!
. सुवर्णा यांना वाटते तसे नानांनी आनंदाला देव म्हटले असेल हे संभवत नाही. कारण देवानंद हे (वयाचा विचार करता एकेरी उल्लेख प्रशस्त नाही) खूप, खूप म्हणजे खूपच पूर्वीचे वाटत असले तरी ते पेशवेकालीन नाहीत !

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
देव आणि आनंद हा प्रतिसाद लिहिण्याचा हेतू एवढाच की "तू देव, मी देव ,हा देव तो देव,आनंद देव .. " असे म्हणत गेले तर देव हा शब्द निरर्थक ठरतो.देव या संकल्पनेची काही निश्चित व्याख्या हवी, काही गुणधर्म हवेत.
एकाने देवाचे अस्तित्व पुढील प्रमाणे सिद्ध(?) केले:
"मातृदेवो भव| असे म्हटले आहे. म्हणजे प्रत्येकाने आईलाच देव मानावे.मी दुसरा कोणताही देव मानत नाही तर माझ्या आईलाच देव मानतो.प्रत्येकाला आई असतेच. म्हणजे देव अस्तित्वात आहेच."
हा युक्तिवाद पटतो का? थोडा विचार केला तर लक्षात येईल की अधोरेखित वाक्य निरर्थक आहे.

नानांचं आत्मचरित्रातलं लेखन आवडलं. यातल्या एका वाक्यावरून श्रद्धा-देवविषयक कल्पना याबाबत चर्चा तितकीशी योग्य वाटत नाही. मात्र या (व अशाच इतर) निरीक्षणाने देवाच्या व्याख्यांमध्ये भर पडू शकते. मला वाटतं की 'अनपेक्षित चांगलं नशीब' यालाच 'देवाची कृपा' असं म्हणतात. किंबहुना देवाकडे प्रार्थना करणं, चमत्काराची अपेक्षा करणं यामागे अतीव कमी संभवतेच्या गोष्टी घडून याव्यात हीच इच्छा असते. किंवा दुसऱ्या शब्दात

Existence of favorable, low probability events is tantamount to existence of God.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

आचार्य अत्र्यांनी एका कवितेत देशभक्त होण्याची सोपी युक्ती सांगितली आहे.

मना सज्जना चार आण्यात फक्त
जरी व्हावयाचे असे देशभक्त
तरी तूजला सांगतो युक्ती सोपी
खिशामाजि ठेवी सदा गांधीटोपी

याच धर्तीवर पुरोगामी विचारवंत व्हायची सोपी युक्ती सुचली आहे. खिशामध्ये प्रसिद्ध व्यक्तींच्या नावाची एक यादी ठेवावी. त्या यादीतील एक एक व्यक्ती घेऊन त्याचे चरित्र, आत्मचरित्र वगैरे वाचावे. बिनमहत्त्वाचे तपशील सोडून द्यावेत. शुभ प्रसंगी "ईश्वरकृपेने झाले" किंवा अशुभप्रसंगी "ईश्वरेच्छा बलीयसी" असे किंवा या अर्थाचे काही म्हटल्याचे हटकून आढळेलच. लगेच त्यावर एक लेख लिहून "बघा किती अंधश्रद्ध हे लोक" असा लेख लिहावा. शंभरेक लोक असले तरी हा मसाला दोनेक वर्षे पुरेल.

आता या यादीमध्ये कोण असावे/ नसावे याबद्दल थोडक्यात.

१. व्यक्ती शक्यतो मृत असावी. जिवंत असल्यास उपक्रमावर लिहिणारी वा उपक्रम वाचणारी नाही याची खात्री करून मगच लिहावे. नाहीतर उगीच "मऊ माती" वगैरे वादाची धूळ उडून पुरोगामी लोकांमध्ये फूट पडते आणि मुख्य कार्य लांब जाते. अपवाद काही खोटे बोलणार्‍या प्रतिगामी उपक्रमींचा. त्यांच्याबद्दल काहीही लिहिलेले इथे चालते.

२. व्यक्ती शक्यतो ब्राह्मण असावी. शिवाजी महाराज किती धार्मिक होते, भवानीमातेने त्यांना तलवार दिली (हे कसे शक्य आहे?), साधू, फकीर यांच्या कृपेसाठी ते हातात तस्त धरून तासनतास कसे उभे राहत वगैरे विषय आणू नयेत.

३. महाराष्ट्रामधली किंबहुना भारतातली संपूर्णपणे आधुनिक अशी पहिली व्यक्ती म्हणजे गोपाळ गणेश आगरकर असे काही मूर्ख लोक* बडबडतात. (आगरकर कोकणस्थ ब्राह्मण असल्याने) त्याकडे दुर्लक्ष करून पहिली आधुनिक व्यक्ती आपणच आहोत हे लोकांच्या मनावर बिंबवावे.

४. सूत्ररूपाने सांगायचे तर कुठल्याही चांगल्या गोष्टीसाठी उदाहरण अब्राह्मण व्यक्तीचे द्यावे आणि वाईट गोष्टीसाठी ब्राह्मण व्यक्तीचे द्यावे

* य. दि. फडके

अत्रे असते तर "माझ्या ताजमहालाला तुमची वीट लावू नका" म्हणाले असते.

विनायक