आंतरजालावरील चर्चांमध्ये असे कधी कधी दिसते की चर्चेत सहभागी सदस्यांमध्ये चर्चाविषयातील मूलभूत संज्ञांच्या व्याख्यांविषयीच एकमत नसते. चर्चा फिसकटण्यामागे हे एक महत्वाचे आणि टाळता येण्याजोगे कारण असते असे मला वाटते. हेवेदावे, जुने हिशोब, इ. कारणे टाळता येणार नाहीत/टाळू नयेत असेही वाटते.
त्या धाग्यांमध्ये व्याख्येची चर्चा केल्यास मूळ विषय बाजूला पडतो आणि अनेकांना तिरपे तिरपे प्रतिसाद नकोसे वाटत असल्यामुळे किंवा प्रति-प्रतिसादांचा संदर्भ लक्षात ठेवण्यासाठीचा वेळ नसल्यामुळे चर्चा अर्धवट राहतात.

एका सुपरिचित असलेल्या आणि अनेक चर्चांमध्ये मूलभूत अशा संज्ञेची येथील सदस्य कशी व्याख्या करतात हे जाणून घेण्यासाठी ही चर्चा सुरू केली आहे. मी त्या संकल्पनेसाठी देव, ईश्वर, परमेश्वर, भगवान, इ. कोणताही शब्द वापरण्यास तयार आहे. विष्णू, अल्ला, गॉड, ज्युपिटर, इ. विशेषनामेही चालतील. येथे अपेक्षित असे आहे की प्रत्येकाने

1. वर्णन/व्याख्या सांगावी.
2. ती व्याख्या समाजात अव्यक्तपणे वापरल्या जाणार्‍या अर्थांपैकी एखाद्या अर्थाशी सुसंगत आहे काय ते सांगावे.
3. ती व्याख्यावस्तू तपासण्याजोगी आहे काय ते सांगावे.
• जर संकल्पनेसाठी पुरावा सापडणे शक्य असेल तर किती सापडलेला आहे ते सांगावे.
4. निष्कर्ष/टिपण्णी द्यावी. या संकल्पनेच्या इतर प्रचलित व्याख्यांविषयी काही महत्वाची टिपण्णी शक्य असल्यास करावी.

इतर काही संज्ञा महत्वाच्या वाटत असतील तर त्यांच्या व्याख्यांची चर्चा करण्यासाठीही हा धागा वापरता येईल.

मी सुरुवात करतो:

मी देत असलेली देवाची व्याख्या ही समाजात प्रचलित बहुतेक व्याख्यांतील समान भागाशी सुसंगत ठेवण्याचा माझा प्रयत्न आहे.
देव या शब्दाची व्याख्या सांगण्याआधी मला विज्ञान, सजीवत्व आणि निर्णयस्वातंत्र्य/स्वेच्छा (फ्री विल) यांविषयी लिहावे लागेल.
परिस्थितीचे निरीक्षण करून 'क असेल तर ख असते' या प्रकारचे नियम शोधण्याचा प्रयत्न म्हणजे विज्ञान होय. त्यासाठी निरीक्षणे करून अभ्युपगम बनविले जातात. त्या अभ्युपगमाला खोटे ठरवू शकणारे प्रयोग जोवर फसतात तोवर त्याला सिद्धांत म्हटले जाते. हा सिद्धांत म्हणजे वस्तुस्थितीचे वर्णन करणारा नियम असतो. जेव्हा "'क'च्या सान्निध्यात कधीकधी 'ख' घडते आणि कधीकधी घडत नाही" असे निरीक्षण मिळते तेव्हा 'क'ला निर्णयस्वातंत्र्य असल्याचे म्हटले जाते. उलट, एखादी व्यक्ती रस्त्यात पडलेली प्रत्येक नोट उचलीत असेल तर तिचे वागणे नियत म्हणता येते. म्हणजे, सजीवत्व, स्वेच्छा, इ. गुणधर्म हे आभासी असून "विज्ञानाला अजून नियम सापडलेला नाही" असे सांगण्यासाठी वापरले जाणारे लघुरूप आहेत. हे गुणधर्म ही वर्णने नाहीत, तर वर्णननियमांच्या ज्ञानाचे अभाव आहेत. उदा., एका संख्येच्या चौपटीपेक्षा तिचा वर्ग 'चार'ने लहान असल्यास ती संख्या कोणती? या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना सुरुवातीला आपण म्हणतो की ती संख्या 'ग' मानू आणि मग आपण लिहितो की ग^२-४ग+४=०. जेव्हा ती संख्या २ असल्याचे ज्ञान होते तेव्हा 'ग' नष्ट होतो. 'ग' हे त्या संख्येचे वर्णन नसते, २ हे त्या संख्येचे वर्णन असते.
परंतु, विज्ञानातील सारीच मते तात्पुरती असतात आणि नवी माहिती मिळाल्यावर यदृच्छेमागचे नियम सापडू शकतात. उदा., भाकित करण्याची विज्ञानाची कुवत वाढली की 'लहरी हवामान' सुद्धा नियत असल्याचे सिद्ध होते. विज्ञान ही एक अव्याहत प्रक्रिया असून, "या घटनांमागचा नियम आम्हाला सापडत नसल्यामुळे त्यामागे वास्तव प्रकारचे सजीवत्व असल्याचे आम्ही जाहीर करीत आहोत" असे विधान कधीच केले जाणार नाही. गेलाबाजार, निरीक्षणांची यादी ही नेहमीच सांत असते. त्यामुळे, 'च', 'छ', 'ज', आणि 'झ' या निरीक्षणांमागील नियम सापडला नाही तरीही "'च' घडते, 'छ' घडते, 'ज' घडते', आणि 'झ' घडते" असे चार ऍड-हॉक 'नियम' जाहीर करणे शक्य असतेच. त्यामुळे, सजीवत्वाला विज्ञानात कधीही स्थान मिळणार नाही.
'देव' या संकल्पनेची व्याख्या मी पुढीलप्रमाणे करतो. 'देव' विश्वाच्या निर्मितीस कारण आहे. येथे 'कारण' हा शब्द "'क' असेल तर 'ख' असते" असा 'कोरिलेशन' या अर्थाने नसून 'निर्णय' या अर्थाने वापरणे आवश्यक आहे. 'निर्णय घेणे' हे अपरिहार्यतेपेक्षा वेगळे असते. "देव अस्तित्वात होता आणि विश्व निर्माण करण्याशिवाय त्याला पर्यायच नव्हता" असे देव या संकल्पनेत मान्य नाही. या विश्वाचे 'नियम' बदलण्याची कुवत देवाकडे आहे. परंतु, "नियम बदलण्यासाठी प्रार्थना केली की ती ऐकलीच पाहिजे" या नियमाने देव बद्ध नाही, कुवत कधी वापरावी आणि कधी नाही याचे निर्णय घेण्यास देव सक्षम आहे. "देवालाही उचलता येणार नाही इतका जड दगड बनविणे", "चार बाजूवाला त्रिकोण आखणे", इ. कामे देव करू शकत नाही (परंतु तसा इतरांचा आभास तो करून देऊ शकतो).
ही व्याख्या तपासण्याजोगी नाही याची दोन वेगवेगळी कारणे आहेत.

1. "निर्णयक्षमता ही आभासी नसल्याचा निष्कर्ष मर्यादित निरीक्षणांमधून शक्य नसतो" या आधी केलेल्या विवेचनानुसार देव ही संकल्पना व्याख्येनुसारच अशक्य आहे. 'व्याख्येनुसारच अशक्य' संकल्पनांचे अस्तित्व कोणत्याही नव्या माहितीने, प्रायोगिक निष्कर्षांनी सिद्ध करता येत नाही.
2. प्रार्थनेवर कृती करण्याची देवावर सक्ती नाही. त्यामुळे, या व्याख्येनुसार "देव अस्तित्वात आहे" असा अभ्युपगम लिहिला तर त्याला खोटा ठरवू शकणारा प्रयोगच शक्य होणार नाही. "प्रार्थनेला फल मिळाले नाही" असा निष्कर्ष सापडेल तेव्हा "देवाने प्रार्थनेला दाद न देण्याचे ठरविले होते" असा बचाव शक्य आहे.

निष्कर्षः (डोंगर पोखरून उंदीर?)
व्याख्या तपासण्याजोगी नसल्यामुळे देव ही संकल्पना अवैज्ञानिक आहे. "प्रार्थनेनुसार कृती करणारे यंत्र" ही व्याख्या तपासण्याजोगी आहे आणि परंतु तिच्या समर्थनार्थ काहीही पुरावा सापडलेला नसल्यामुळे ऑकॅमच्या नियमानुसार ती तात्पुरती नाकारावी लागते. "ज्यांची प्रार्थना करू नये, प्रार्थनेवर कृती करण्याची क्षमता ज्यांच्याकडे नाही, असे विश्वाचे नियंते 'सजीव' 'नियम'" ही स्पिनोझाचा देव नावाची संकल्पना मला निरर्थक आणि निरुपयोगी वाटते, पँथेईजमला डॉकिन्सने sexed-up atheism असेच संबोधिले आहे.