>>>पंढरपुरचे विठ्ठल मंदिर हे बुद्ध मंदिर असुन अन्य काहिही नाही अशी महाराष्ट्रात खुप खोल रुजलेली परंपरा पुरातन काळापासुन चालत आलेली होती.

''पंढरपुरचे विठ्ठल मंदिर हे बुद्ध मंदिर असुन अन्य काहिही नाही'' या परंपरेच्या बाबतीत काही संदर्भ देऊ शकाल काय ? दिलेच पाहिजे असा आग्रह नाही.

श्री.रा.चि.ढेरे म्हणतात '' महाराष्ट्रात हजार दीड हजार वर्षापर्यंत नांदलेल्या भगवान बुद्धाने आपल्या हृदयातील करुणेचा कमंडलू बाराव्या-तेराव्या शतकात जाता जाता इथे उपडा केला अन् मग त्याची धारा हृष्ट-पुष्ट होऊन वाहती राहण्यासाठी संतांनी आपल्या भावभक्तीचे अनेकानेक प्रवाह तिच्यात मिळवले'' इतकाच तो संदर्भ आहे. संताच्या रचनेत आलेले उल्लेख हे असेच प्रभावाचे आहे. म्हणून विठ्ठल काही बुद्ध ठरत नाही.

-दिलीप बिरुटे

-दिलीप बिरुटे

लेख थोडासा ताजमहाल की तेजोमहालय धाटणीचा वाटला.

लेखासोबत काही चित्रे लावली असती तर विधानांना पुष्टी मिळाली असती. फक्त लेखन वाचून विश्वासार्हता वाढत नाही असे वाटते.

१९४०-१९६५ या कालावधित पुण्यावरुन प्राथमिक शाळेचे उजळणीचे (मुळाक्षर व अंकगणित) पुस्तक प्रकाशित होत असे. त्या पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर दशावताराचे चित्र असे. त्यात नववा अवतार बुध्द असल्याचे दाखविले जास्त असुन जे चित्र छापले जायचे ते अजिंठा किंवा वेरुळच्या बुद्धाचे नसुन पंढरिनाथ “विठठलाचे” चित्र असे. विट्ठ्ल हाच बुद्ध आहे असे स्पष्ट करणारा हा सगळ्य़ात मोठा पुरावा.

ते चित्र जालावर बघण्यासाठी मिळेल काय? शिवाय, मुळात पंढरीची मूर्ती ही मूळ मूर्तीच नाही असाही काही दावा प्रा.डॉ.दिलीप बिरुटे यांच्या एका लेखात वाचला होता. त्यामुळे हे चित्र कोणत्या मूर्तीचे आहे त्याविषयी अधिक माहिती आवश्यक वाटते.
दशावतारात बुद्धाला नंतर घातला गेला (इतर कोणतातरी अवतार हटवून) असणार ना? त्यामुळे निष्कर्षच काढायचा तर "विठोबाचे नाव नंतर बुद्ध असे केले गेले" असा काढता येईल ना?

बाकी, बुद्ध आजानुबाहु (मार्फन?) होता असे कोठेतरी वाचले आहे (संदर्भ आठवत नाही). पंढरीच्या मूर्ती तशाच आहेत काय?

"There's more than one mosque in the world that used to be a church and before that was a temple. Because it's a lot easier to just change the sign on the top and say "under new management" than it is to change the whole building. I worked a lot of comedy clubs in the eighties that still had the disco ball on the ceiling. And in the nineties they became strip clubs. And now they're a Starbucks." - बिल माहर (रिलिज्युलस)क्ष्

महाराष्ट्राचे; विशेषतः महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागाचे आराध्यदैवत म्हणजे पंढरीचा विठ्ठल-विठोबा-विठू ऊर्फ पांडुरंग !
राम-कृष्णांसारखाच, त्यांच्याइतकाच पूजनीय देव. भारताच्या दोन धर्मग्रंथांत राम-कृष्ण यांचे ठळक उल्लेख आहेत. रामायण हे तर शीर्षकावरूनच कळते की ते रामावरील आहे. महाभारताच्या शीर्षकात कृष्णाचा उल्लेख नसला तरी महाभारतात कृष्णाचे ठळक, ठसठशीत उल्लेख आहेत. महाभारताचाच एक भरीव भाग असलेली गीता तर कृष्णानेच सांगितलेली !
राम-कृष्ण यांच्याइतकाच महाराष्ट्रात विठोबाही पूजला जातो, तर मग त्याचा उल्लेख रामायण-महाभारतात किंवा त्यासारख्याच अन्य जाडजूड धर्मग्रंथांत का नाही, का नसावा ? (की आहे ? मला ठाऊक नाही. ज्ञानवंतांनी प्रकाश टाकावा.) माझ्या मनात ही शंका अनेक वर्षांपासून आहे... या धाग्यानिमित्त ती प्रकट करण्याची संधी मिळाली.

वरील धर्मग्रंथांतील विठ्ठलाची `अनुपस्थिती` काय दर्शविते ???

१९४०-१९६५ या कालावधित पुण्यावरुन प्राथमिक शाळेचे उजळणीचे (मुळाक्षर व अंकगणित) पुस्तक प्रकाशित होत असे. त्या पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर दशावताराचे चित्र असे. त्यात नववा अवतार बुध्द असल्याचे दाखविले जास्त असुन जे चित्र छापले जायचे ते अजिंठा किंवा वेरुळच्या बुद्धाचे नसुन पंढरिनाथ “विठठलाचे” चित्र असे. विट्ठ्ल हाच बुद्ध आहे असे स्पष्ट करणारा हा सगळ्य़ात मोठा पुरावा.

वरील पुरावा वाचून हा विठ्ठल हतबुद्ध झाला. ;)

अधिक ठोस माहिती हवी.
"तेजो-महालय"ची आठवण आली +१

ओरिसाच्या धौली येथील पुरातत्त्व क्षेत्रात बौद्धविहारावर बांधलेले शिवमंदिर आहे, खरे. पण तो वेगळा प्रकार. तिथे उघड-उघड-बौद्ध शिल्पे खाली सापडतात.

महाराष्ट्रात अजिंठा काळात बौद्धांचे बरेच वर्चस्व होते - सत्ताधीशांचा पाठिंबा होता, पण ते वर्चस्व हळूहळू जैन-हिंदू सत्ताधीशांकडे गेले. कोण जाणे, त्या काळात काही बौद्ध पूजागृहांचे परिवर्तन करून पौराणिक देवांच्या मूर्ती स्थापन केल्याही असतील - पण ठोस पुरावा पाहिजे. उलट वेरूळमध्ये जुन्या लेण्यांची पडझड होऊ देऊन नव्या लेण्या खोदण्याची पद्धत दिसते.

येथील लेखक मात्र अजिंठा-वेरूळ काळाबद्दल बोलत नाहीत, तर हल्लीहल्लीच्या छापील पाठ्यपुस्तक-आणि-पंचांगकरांकडे बोट दाखवत आहेत. कॉन्स्पिरसी थियर्‍या चुकलेल्याच असतात, असे मला म्हणायचे नाही, पण त्यांच्याबद्दल साशंकता वाटते खरी. पुन्हा : अधिक ठोस पुरावा पाहिजे.

विठोबाबद्दल मांडलेले पुरावे पटण्यासारखे वाटत नाही आहेत. पुरीच्या मंदिराबाबत अनेक इतिहासकारांनी, इतकेच काय अगदी विवेकानंदांनीही, ते मंदिर स्तूपच होते हे नमूद केल्याचे आठवते. बौद्धगयेचे मंदिरही हिंदूनी ताब्यात घेतलेले आहे. चूभूद्य़ाघ्या.

असो. उपक्रमावर स्वागत आहे.

विषय नक्कीच विचारकरण्याजोगा आहे. पण पहिले एक दोन पुरावे शेवटी दिले असते तर बरे झाले असते कारण ते अलिकडचे आहेत.

ती मूर्ती बुद्ध नसल्याचे काय पुरावे आहेत याचाही या सोबत विचार केला पाहिजे.

माझ्या मते कर कटावर ही फारशी अडचण नसावी. मात्र मुकुटधारी (आहे का?) बुद्ध असू शकतो का?
एकनाथांच्या शब्दात वेगळा अर्थ असू शकतो. पण तत्पूर्वीचे म्हणजे तीनशे वर्ष पूर्वीचे नामदेव ज्ञानदेव काय म्हणतात?
लोककथांप्रमाणे विठ्ठलाच्या दोन बायकांची सांगड कशी घालायची?
विठ्ठलाचे सावळेपण (बुद्ध गोरा होता असे जातक कथांमध्ये लिहिल्याचे आठवते.) हे बुद्ध प्रतीमेशी कसे जुळते?

याशिवाय. जगात पुण्य खूप झाले म्हणून मोह माया तयार करण्यासाठी विष्णूने बुद्धाचा अवतार घेतला असे काहीसे वाचले होते. http://www.bvml.org/SBBTM/buddha.html
त्यामुळे बुद्ध जरी अवतार धरला तरी तो मोहिनी अवतारासारखा दिशाभूल करणारा दिसतो.

प्रमोद

आपल्या सोयीचा विचार मांडायचा असला की साहित्य संदर्भाची मोडतोड करता येते. श्री.रा.चि.ढेर्‍यांनीच 'विठ्ठल आणि बुद्ध' असे एक स्वतंत्र प्रकरण लिहिलेले आहे. विविध अभंग,विविध मूर्ती पुरावे, बुद्ध विठ्ठलाची चित्रे व शिल्पे यावरही त्यांनी विवेचन केले आहे. पण त्याचा नेमका सारांश काय याकडे 'स्तुपांची मंदिरं- भाग १ (विठ्ठल मंदिरा)चे लेखक जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष करतात. ही गोष्ट तटस्थ संशोधकाची आणि अभ्यासकाची नाही असे माझे मत आहे.

सोयीचे संदर्भ वापरून विठ्ठल हा बुद्धच कसा आहे असे पुराव्यासहीत लेखन करता येऊ शकते. 'विठ्ठल आणि जीन' असेही एक स्वतंत्र प्रकरण श्री.रा.चि.ढेर्‍यांच्या पुस्तकात आहे. एखादा 'जैन' मित्र पंढरपूरचा विठ्ठल 'जैनांचा देव' कसा आहे हेही सिद्ध करु शकतो. तेव्हा संदर्भांचा योग्य उपयोग करुन तटस्थपणे विचार मांडला पाहिजे असे वाटते. असो, थांबतो.

-दिलीप बिरुटे

युगे अठ्ठावीस उभे असलेल्या विठ्ठलाला कुठल्या कुठल्या संशोधनाला सामोरे जावे लागेल, नेम नाही. मागे एकदा तरंगा नावाच्या कन्नड साप्ताहिकात, कृष्ण हा कसा मूळ कानडी होता याचं रसभरीत वर्णन लेखिकेने केले होते. (कृष्ण कन्नडीगने?) त्यासाठी विठ्ठलालाच वेठीला धरला होता.

बदलत्या समाजात काही देवतांचा स्विकार हा होत राहतो. हे स्विकारणे / न स्विकारणे आर्थिक आणि सामाजिक गरजांवर अवलंबून असते.

उदा. खंडोबा, भैरव हे स्थानिक देव शंकराची रूपे झाली. शंकराच्या रूपाने हे देव सामावून घेतले.
बाकी डोळ्यात भरणारे फरक सोडून दिले ( विठोबाचे कमरेवरचे हात, बुद्धाचे योगमुद्रांमधील किंवा आशीर्वाद देणारे हात) आणि विठ्ठलाच्या गोष्टींचा आधार घेतला, तर विठ्ठल हा धनगरांचा/गोरगरिबांचा देव, त्याचे त्याच्या बायकोशी न पटणे (किंवा बायकोचे त्याच्याशी न पटणे), पदुबाई/विठोबा अशा काही गोष्टी प्रचलित आहेत. त्यावरून विठोबा हा स्थानिक देवांच्या प्रभावाने बनला असावा.

विठोबा हा कुटुंबवत्सल देव आहे. त्याला बायको आहे, तो तिच्यापासून थोडा अलिप्त आहे, पण त्याने तिला सोडलेले नाही. त्याउलट बुद्ध हा सर्वसंगपरित्याग केलेला आहे. विठ्ठलाचा बुद्धाशी संबंध असेलही कदाचित, पण दूरचा असावा.

मुळात बौद्ध शिल्पकलेतही फरक पडत गेला आहे. अगदी सुरूवातीला बुद्धाला मनुष्यरूपात दाखवणे मान्य नव्हते. त्यामुळे शिल्पकलेमध्ये बोधिवृक्ष किंवा पादुका असे दाखवले जाई. नंतर हळूहळू बुद्धाच्या मोठ्या मूर्ती तयार होऊ लागल्या. यातही इतर बौद्ध देवतांची भर पडली. तारा, छिन्नमुंडा इ. हे सर्व परिस्थितीप्रमाणे घडत गेले असावे. बुद्धाच्या शिकवणीचे पालन करण्यात तत्कालिन बौद्धच कमी पडले असावेत असे मला वाटते.

त्याआधीही बौद्ध समाजरचना होण्याआधी श्रमण (जैन) आणि वैदिक संस्कृती भराला आल्या होत्या. त्यांचेही बरेच काही बौद्धांनी उचलले असावे. आणि त्यातले जे त्या काळी योग्य नव्हते ते टाकले असावे असे गृहितक धरले तर नंतरच्या संस्कृतींनीही तेच केले असू शकते. बौद्धांचे सर्व विचार तेव्हा सर्वसामान्यांना परवडणारे असतीलच असे नाही. पण त्या विचारांचा अभ्यास मात्र व्हायला हवा, असे वाटते.

येथे बघा. गोव्यातील देवळावरील फोटो.

विष्णूच्या दहा अवतारात कुठले अवतार सामील नाहीत याची मनाशी एक यादी करत होतो.

१. भगवद्गीतेत सांगितलेले अवतार, यात नारायण (ऋषी), जेष्ट (महिना) अशा अनेक नावांचा समावेश आहे पण परशुराम राम वामन वगैरे नाहीत.
२. विठोबा
३. बालाजी कन्याकुमारी वा महालक्ष्मी कोल्हापुरची या सोबत केलेला विष्णूचा विवाह.
४. मोहिनी
५. जगन्नाथ
६. वृंदा वा तुळशी बरोबर विवाह करणारा.
७. वेदातील विष्णू (उपेन्द्र) हा इन्द्राचा भाऊ.
८. कुठल्याशा कथेत कमळे कमी पडतात म्हणून आपले डोळे काढून देणारा.
९. प्रत्येक राजा विष्णूचा अवतार असावा असे म्हणणे.
याशिवाय दत्त (तीघांचा मिळून एक अवतार) अय्यप्पा (मोहिनी व शंकर यांचा मुलगा.),

बोधिसत्व (बुद्ध नव्हे बुद्धाचे मागले जन्म) जातककथांमध्ये बुद्धाचे अनेक (२७?) अवतार (?) होऊन गेले. यातील काही मुकुट धारी होते.
यातील माझ्या आठवणीत राहिलेला अवतार म्हणजे प्रल्हाद जो कधी इंद्र होता. या कथांमध्येही पुराणातील कथांची सरमिसळ आढळते.

मी लेह (लडाख) मधे जवळपास महिषासुरमर्दिनीसारखी मूर्ती पाहिली. तेथील बुद्ध लोकांच्या मते ती यक्षिणी होती.

मला असे वाटते की आपला भूतकाळ एवढा सरमिसळ होऊन राहिला की मूळ काय आणि नंतरचे काय हा शोध घेणे फार कठीण झाले आहे.

प्रमोद

हिंदु आणि बुद्ध धर्मातील साम्यस्थळे दाखवल्याबद्दल अभिनंदन!

लडाखच्या स्तुपांमधील आणि गोम्पांमधील सगळेच बुद्ध दागिन्यांनी सजलेले दिसतात. तेथील थिकसे मोनास्टेरीमध्ये बुद्धाच्या स्त्री अवताराच्या मूर्ती सुद्धा पाहायला मिळतात.
डिस्कीटच्या बुद्धाची मूर्ती तर फ़ारच मोहक आहे.
गौरी

मधुकर, आपला तर्क पटला नाही व त्या तर्कामागची दिलेली कारणमिमांसा देखील पटली नाही.

वर प्रियालींनी म्हटल्याप्रमाणे लिखाण "तेजोमहालय" धाटणीचे तर वाटलेच, पण अजून म्हणजे, एक गृहीतक जाणवले - बौद्ध हा एखादा अगदी वेगळा "रिलिजन" होता/ आहे; "हिंदू रिलिजन" शी त्याचा काही संबंध नाही, आणि बघा बघा बौद्ध खाणाखुणा पुसल्या जाऊन त्याजागी हिंदू मंदिरे उभी राहिली आहेत.

असे गृहीतक नसेल तर छानच. असेल तर नमस्कार!

विठोबा आणि पंढरपूर या मालमत्तेवर आतापर्यंत चार पंथियांनी दावे केले आहेत.

१) सध्या ही मालमत्ता वैष्णवांच्या ताब्यात असून ते विठ्ठलाला विष्णूचा किंवा कृष्णाचा अवतार समजतात. पदुबाई म्हणजे पद्मावती आणि रखुमाई म्हणजे रुक्मिणी अशी विठ्ठलाच्या दोन बायकांची नावे आहेत आणि हा देव कर्नाटकातून येथे आला, अशी मुख्य धारणा आहे.
२) विठ्ठल हा विष्णूचा अवतार वगैरे काही नसून स्थानिक देव आहे (बहुधा गवळ्यांचा म्हणजेच पशुपालक जमातींचा) असा दुसरा दावा आहे.
३) संजय सोनवणी यांनी वेगळीच थिअरी मांडली आहे. 'हिंदू धर्माचे शैव रहस्य' आणि इतर लेखनातून त्यांनी पंढरपूर हे मूळ शैवांचे स्थान असल्याचे आणि वैष्णवांनी त्यावर कब्जा केल्याचे प्रतिपादन केले आहे. सोनवणी यांचे 'असूरवेद' नावाचे पुस्तक (फिक्शन) वाचले तर त्यातील कथानकात याच थिअरीचा उल्लेख आहे. रा. चिं. ढेरे यांनी ही 'विठ्ठल एक महासमन्वय' म्हटले आहे.
४) आता मधुकर यांनी काही लेखकांचा हवाला देऊन पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिर हे बौद्ध स्तूप कसे होते ते मांडले आहे.

या सगळ्यातून एक जाणवते, की विठ्ठल मंदिर हे वैष्णवांनी कुणाचे तरी ढापलेले देवस्थान आहे, असा इतरांचा दावा दिसतो. या दावेदारांनी यासंदर्भात सध्या या स्थानाची वहिवाट कब्जात असलेल्या वारकरी संप्रदायाशी चर्चा केली आहे की नाही कुणास ठाऊक? नसल्यास ह. भ. प. बंडातात्या कराडकर आदी मान्यवरांना भेटून त्यांच्याशी सविस्तर मंथन करावे, असे वाटते.

विठ्ठल मंदिर ही मूळची मशीद असल्याचा मुस्लिमांचा दावा असल्यास त्यांनी स्वतंत्रपणे पुरावे सादर करावेत.

विठ्ठलाच्या डोक्यावरील मुकूट गवळी घालतात तो टोप आहे, असे म्हटले जाते, परंतु अशी शिरस्त्राणे इजिप्शियन संस्कृतीत पण पाहायला मिळतात. पारशांमध्येही अशा टोप्या असतात. त्यावरुन उद्या कुणी विठ्ठल हा परदेशातून आलेला असल्याचे संशोधन केले तरी त्यास वाव आहे.

विठ्ठला! कोणता झेंडा घेऊ हाती?