१) हिंदू धर्माबाबत पाश्चात्त्यांमध्ये काय कल्पना आहेत? काही काळापूर्वीच्या साधू, बैरागी, विवेकानंदांचे भाषण वगैरे कल्पना सोडून सध्याच्या काळात हिंदू धर्माबाबत विचार करण्याच्या पद्धतीत बदल झालेला आहे का? किंवा पूर्वी हिंदू धर्माबाबत काय समजूती होत्या? सध्या काय आहेत

?

ख्रिश्चन धर्माचा प्रसार करण्यास येणार्‍यांच्या मते हिंदू धर्म हा पायाविरहित (बेसलेस) धर्म आहे. अनेक देवांना पुजल्यामुळे त्यांना ईश्वर एकच असतो असे माहित नसते त्यामुळे ते माणसांत भेदभाव करतात. (हे सर्व पाश्चात्त्यांचे मत नसावे पण हे मी शेवटचे ऐकलेले मत आहे.)

२) भारतात असलेल्या उपक्रमींना "तुमचा हिंदू धर्म काय आहे हो? तुम्ही कशाची भक्ती करता?" असे प्रश्न विचारले जाण्याची शक्यता जवळजवळ नाहीच. तरी परदेशी असलेल्या उपक्रमींना असे प्रश्न विचारले जातात का? अशावेळी ते काय उत्तर देतात?

नाही. पण मला मग तुम्ही ख्रिसमस साजरा करत नाही? येशूची प्रार्थना करत नाही? चर्चमध्ये जात नाही? असे प्रश्न विचारलेले आहेत. बर्‍याच अमेरिकनांना हिंदू धर्म माहित नसावा किंवा जाणून घेण्याची आस्था नसावी. (पुन्हा हे माझे एक मत आहे. मी हिंदू देवळात येणारे [धर्मावर अभ्यास करणारे] अमेरिकन प्रोफेसर आणि विद्यार्थीही पाहिलेले आहेत.) हिंदू झालेले आणि नित्यनियमाने पूजापाठ करवून घेणारे एक आफ्रिकन अमेरिकन कुटुंबही पाहिलेले आहे.

५)याचाच पुढचा प्रश्न असा की असा एक ग्रंथ नसल्याने किंवा हिंदुत्त्वाच्या प्रत्येकाच्या कल्पना वेगवेगळ्या, भलत्याच असल्याने नवीन हिंदू धर्मात प्रवेश करणार्‍यांना गोंधळल्यासारखे होत असावे का?

नसावे. हिंदू धर्मात येण्याचा त्यांचा हेतू काय यावरून ते स्पष्ट होईल.

६) अलीकडेच मीना प्रभू यांचे गाथा इराणी हे पुस्तक वाचले. इराणच्या प्रवासात मीना प्रभू यांनी इराणमधल्या बर्‍याच कट्टर मुसलमानांशी धर्मावर चर्चा केली. शिवाय आपण नास्तिक असल्याचे, देवावर बिलकुल विश्वास नसल्याचे, देव इत्यादी संकल्पना मानत नसल्याचे देखील सांगितले. हे कसे शक्य आहे असे कुणीसे विचारता त्यांनी मी हिंदू असूनही नास्तिक असू शकते व या धर्मात नास्तिक्यवाद वगैरे शाखा असल्याचे सांगितले. असे हे खरेच काही आहे काय? अशा कोणकोणत्या शाखा सांगता येतील हिंदू धर्माच्या?

मीना प्रभू नास्तिक आहेत हे आज कळले. असो. परंतु काही कट्टर मुसलमानांशी माझी चर्चा झाली होती. धर्मावर म्हणण्याचे धाडस नाही पण तत्सम चर्चा. त्यांनी मला सांगितले की "तुमच्या अशा विचारांनी डूम्स डेच्या दिवशी परमेश्वर तुमच्यासमोर उभा राहील आणि तुम्हाला योग्य ती शिक्षा करेल." ;-) जाऊ दे!

९)भारतात मराठी लोकांचे धर्माचार (हा शब्द अचू़क म्हणता येणार नाही ) वेगळे (त्यातले परत ब्राम्हण, मराठा आणि अजून इतर जातींचे वेगळे), गुजराती वेगळे, दक्षिणेकडचे वेगळे, उत्तर भारतीय वेगळे, बंगाली वेगळे, परत पूर्वोत्तर राज्यात अजून वेगळे असे आहेत. हे सगळेच तसे हिंदू आहेत. मग यांच्यात जोडणारे असे काय आहे? या सगळ्यांना एकत्र हिंदू का म्हणावे/म्हटले गेले आहे?

कारण म्हणण्यासाठी सोयिस्कर असा हा एकच शब्द असावा. त्यांच्यात जोडणारे अनेक आचार विचार,सण, समारंभ आहेत.

१०) भारतात अनेक वेगवेगळ्या जाती, वेगवेगळे पंथ, संप्रदाय, परत नवीन नवीन येणारे बुवा, महाराज, त्यांचे अनुयायी असे आणि इतर मला माहित नसलेले असे अनेक, वेगवेगळे हिंदू धर्माचे असंख्य मार्ग आहेत. हे खूपच जास्त आहेत असे वाटत नाही? मुसलमानांच्या शिया सुन्नी, ख्रिश्चनांच्या कॅथलिक, प्रोटेस्टंट यांच्या तुलनेत? आणि हे चांगले की वाईट?

असे मार्ग ख्रिश्चन आणि मुस्लिमांतही आहेत. चांगले वाईट ठरवता येत नाही.

जात कोणती स्वीकारली??

....खर तर मला हि हा प्रश्न पडतो हि ह्या नव हिंदू ची जात कोणती? व कशाच्या आधारावर ठरवत असतील?....जर त्यांना जात नसेल तर मूळ धर्मियांना जात व नव धर्मीयांना नाही असा भेदभाव का?

ज्युलिया रॉबर्ट ह्या अभिनेत्रीला सुंदर का म्हणतात बुवा? तिचे ओठ अगदीच पसरलेले, पेचके आहेत. ती हसते तेव्हा मला ती व्यंगचित्रच वाटते.
एखाद्या व्यक्तीने, प्रसिद्ध व्यक्तीने आपला धर्म बदलला म्हणून त्या धर्माविशयी इतके प्रश्न पडावेत हे आश्चार्यजनक आहे.
मायकल जॅक्सन नेही इस्लाम धर्म स्विकारला होता. तेव्हा, 'यापूढे इस्लाम जगभर पसणार' अशा आशयाचे मत कुठे वाचले नव्हते.

हिंदू माणूस एकेश्वरवादी, अनेकदेवतावादी किंवा नास्तिक असू शकतो. त्याचा पुनर्जन्मावर विश्वास असू किंवा नसू शकतो. भूत-खेत, मंत्र-तंत्र, पूजा-आराधना, पाप-पुण्य यांच्यावर तो विश्वास ठेवेल किंवा नाही. स्वर्ग-नरक त्याने मानलेच पाहिजेत असे नाही. त्याची वेदांवर वा दुसर्‍या एखाद्या ग्रंथावर श्रद्धा असेल वा नसेल. मुंज आणि इतर पंधरा संस्कार त्याच्यावर व्हायलाच पाहिजे असे नाही. त्याचे लग्न हिंदू पद्धतीने(लाजाहोम, सप्तपदी, कन्यादान) होण्याची आवश्यकता नाही, नोंदणी पद्धतीने झाले असले तरी चालेल. त्याने आत्मा मानलाच पाहिजे असे नाही, त्यामुळे श्राद्ध वगैरे भानगड नाही. तो गौतम बुद्धावर, येशू ख्रिस्तावर किंवा गुरु नानकादींवर श्रद्धा ठेवू शकतो. त्याने देवळात जाण्याची गरज नाही. फक्त तो मुसलमान, ख्रिश्चन, किंवा बौद्ध आदी नसला की झाले. मात्र त्याचे वडील हिंदू असले पाहिजेत, नसल्यास, त्याने विधिवत हिंदू धर्म स्वीकारलेला असला पाहिजे. अशा व्यक्तीला हिंदू समजावे.--वाचक्‍नवी

माझ्या उत्तरात परदेश म्हणजे अमेरिकेचा संदर्भ आहे असे समजावे. पाश्चात्य म्हणजे अमेरिकन. जिथे इतर काही (परदेश) सुचला तर तसे नाव घेईन.

१) हिंदू धर्माबाबत पाश्चात्त्यांमध्ये काय कल्पना आहेत? ... सध्या काय आहेत?

या प्रश्नाच्या संदर्भात मला हा लेख आठवला. पाश्चात्यांच्या संदर्भात, हिंदू धर्म म्हणल्यावर भारतीय वंश आणि संस्कृतीशी जास्त करून मिळता जुळता असतो असा अनुभव आहे आणि बघण्यातपण आहे. हिंदू म्हणजे अर्थातच अनेक देवांना मानणारा धर्म, गरीबी, अंधश्रद्धा वगैरे समजुती होत्या. कालानुरूप बदलत चालल्या आहेत. त्याचे प्रमुख कारण भारतीयच आहेत. आज अमेरिकेतील भारतीय समाज हा शिक्षणाला मानणारा आहे, सुशिक्षित आहे आणि श्रीमंतही आहे. त्याचे परीणाम होत आहेत. मग भारतीय स्वतःला हिंदू समजत असोत अथवा नसोत. भारतात अज्ञान, अंधश्रद्धा, वगैरे असले तरी हिंदू तत्वज्ञानाचा त्याच्याशी काही संबंध नाही असे वाटणारे पण भेटतात. न्यूजविक साप्ताहीकाच्या लिसा मिलर या स्तंभलेखीकेचा, "We Are All Hindus Now" हा लेख त्याबद्दल बरेच काही बोलून जातो. आपणसर्वच म्हणजे पिढ्यान् पिढ्या जन्माने हिंदू म्हणून (किमान) जन्माला आलेल्या हिंदूंच्या बरोबर एक बॅगेज असते, तसे ते यांना नसल्यामुळे ते स्वतंत्र विचार करून त्यातील चांगल्या-वाईटात नीरक्षीरविवेक वृत्तीने फरक करू शकतात.

२) भारतात असलेल्या उपक्रमींना "तुमचा हिंदू धर्म काय आहे हो? ... अशावेळी ते काय उत्तर देतात?

मला आजपर्यंत असा प्रश्न कोणी विचारलेला नाही. पण सण कसे साजरे करतात हे मात्र विचारले जाते. बर्‍याच जणांना (किमान आमच्या भागात) दिवाळी माहीत असते. दिवाळीच्या शुभेच्छा पण देतात आणि जेवायला बोलवावे अशी अपेक्षाही असते... ;) अनेक राजकीय आणि सामाजीक नेते हे वेगवेगळ्या हिंदू कार्यक्रमात सहभागी होतात.

३)मला तर हिंदू असूनही या धर्माबाबत काडीचीही माहिती नाही....का ही माहिती माझ्यापासून पद्धतशीरपणे दडवून ठेवण्यात आली? :-)

इच्छा असली तर माहीती करून घेयची. हिंदू धर्माचे सहा भाग आपल्याला कोण सांगते? अगदी आपल्यापैकी कितींच्या आईवडीलांना पण ते माहीत असते? अर्थात ही माहीती दडून ठेवली आहे असे मला वाटत नाही. अगदी पुर्वीच्या काळात ब्राम्हणांनी स्वतःपुरती ठेवली असे म्हणले तरी आजच्या गुगलबुक्स च्या जमान्यात कुणाला हवे असल्यास हवी तितकी माहीती वाचता येऊ शकते. त्या व्यतिरिक्त मराठी आणि इतर भाषात खूप पुस्तके आहेत ते वेगळेच. धर्म म्हणल्यावर त्यातील प्रथा आणि सणवार याकडेच लक्ष जाते तत्वज्ञानाकडे नाही म्हणून असे होते इतकेच.

४) ख्रिश्चनांचा जसा बायबल आणि मुसलमानांचा जसा धर्मग्रंथ कुराण आहे तसा हिंदूंचा कोणता ग्रंथ मानावा? भगवदगीता? ...तसे हिंदू धर्मात काय करावे असे सांगितले आहे?

तसे काहीच नाही आहे ना हिंदू धर्मात! गीता हा फारतर वन ऑफ दी धर्मग्रंथ म्हणता येईल. गीतेचे मूळ (तत्वज्ञान) हे उपनिषदांमधे आहे, त्यातही केवळ १३ श्लोकांच्या ईशोपनिषदात आहे असे म्हणले जाते. गीतेत जास्तकरून मानवी मन, आचरण, वृत्ती, सवयी आदींसंदर्भात निरीक्षणे आहेत आणि त्याचे परीणाम काय होतात/होऊ शकतात इतकेच सांगितले आहे. एकाच वेळेस सगळे एकाच पद्धतीतील (आदर्श) असू शकतात असा आशावाद नाही. प्रत्येकाने आहे त्यापेक्षा वरच्या पातळीवर जाण्याचा प्रयत्न करावा असे म्हणले आहे. त्यासाठी दरोज पूजा-अर्चा केल्याने वगैरे ते होईल असे म्हणलेले नाही...

५)याचाच पुढचा प्रश्न असा की असा एक ग्रंथ नसल्याने किंवा हिंदुत्त्वाच्या प्रत्येकाच्या कल्पना वेगवेगळ्या, भलत्याच असल्याने नवीन हिंदू धर्मात प्रवेश करणार्‍यांना गोंधळल्यासारखे होत असावे का?

परधर्मिय हिंदू धर्मात प्रवेश करतात, हिंदूत्वात नाही ;). त्यांच्या दृष्टीने हिंदू धर्म हा तत्वज्ञानाशी निगडीत आहे/असतो. असे काही माहीत आहेत. मध्यंतरी "The Complete Idiot's Guide to Hinduism" या पुस्तकाची लेखिका लिंडा जॉन्सन हीच्याशी भेट आणि बर्‍याच गप्पगोष्टी झाल्या होत्या. तसेच हरेकृष्ण हरेराम पंथात असलेल्या एका गोर्‍या दांपत्याशी पण बोलणे झाले होते. अनेक वर्षांपुर्वी डेव्हीड फ्रॉलींचे भाषण ऐकले होते. त्या व्यतिरीक्त काहींचे वाचलेले आहे... प्रत्येकाचे विचार थोडेफार वेगळे असले तरी त्यांना आकर्षण असते ते तत्वज्ञानाचे असते इतके कायम जाणवते. अनेक देव, रुढी वगैरे ते केवळ पार्ट ऑफ दी सिस्टीम समजतात, फिलॉसॉफीतला भाग नाही...

अलीकडेच मीना प्रभू यांचे गाथा इराणी हे पुस्तक वाचले....अशा कोणकोणत्या शाखा सांगता येतील हिंदू धर्माच्या?

चार्वाक नास्तिकवादाचा प्रतिनिधी होताच कदाचीत त्याने चालू देखील केला असेल. हिंदूत्ववादाच्या अंगाने विचार केला तर भारतभुमीत तयार झालेल्या अशा सर्व तत्वज्ञानांनाअ एकत्रीत हिंदू म्हणावे लागेल. कारण हिंदू हा शब्द आपण स्वतःला लावलेला नाही तर बाहेरच्यांनी आपल्याला संबोधिला आहे: त्या अर्थाने त्यात वैदीक, पुराणे, वेदांत, शैव, वैष्णव, बौद्ध, जैन, आणि अकाल अर्थात शिख सगळेच विचार येतात.

हिंदू धर्माचे स्वरुप समजावून घेण्यासाठी काय केले पाहिजे? याबाबत कोणती पुस्तके आहेत जी वाचण्यासारखी आहेत?

कुठल्याही इतर संशोधनाच्या पद्धतीप्रमाणे पण अभ्यासता येईलः म्हणजे चांगला का वाईट, आदर्श का निरूपयोगी वगैरेच्या फंदात न पडता दोन्ही बाजूने अभ्यासून मग त्यात असे काय आहे म्हणून अजून टिकून आहे यावर स्वतःचा विचार केला तर स्वतःपुरती काही उत्तरे मिळू शकतील असे वाटते. कोणती पुस्तके वाचण्यासारखी आहेत हा अवघड प्रश्न आहे कारण नक्की काय वाचायचे आहे त्यावर हे अवलंबून आहे...

८) नुकतीच नेमाडे यांची हिंदू कादंबरी प्रकाशित झाली. ....सगळे सामावून घेणारा म्हणजे काय? हे चांगले की वाईट?

काळाच्या मोठ्या स्पॅनचा विचार केल्यास हिंदू धर्म सर्वसमावेषक आहे असे म्हणता येईल. म्हणूनच तो टिकूनही आहे. कोणीतरी वर पैंगबराला अकरावा अवतार म्हणतील असे म्हणले आहे. तशी भिती पोप जॉन पॉल यांना त्यांच्या पहील्या भारतभेटीत वाटली होती असे ऐकले आहे. त्यामुळे त्यांनी "hinduize christianity" असे काहीसे म्हणले होते असे ऐकून आहे. परीणामी जिथे कॅथलीक चर्चने लक्ष ठेवले तेथे चर्च, तिथली पद्धती ही काही अंशी हिंदू रुढींशी मिळती जुळती झाली. सध्याच्या काळात (छोटा स्पॅन) असे वाटू शकते की हिंदू धर्म देखील कोता झाला आहे, होत आहे. तशा अनेक घटना देखील दाखवता येतील. पण तो एक प्रतिक्रीयात्मक सामाजीक भाग आहे. काळाच्या ओघात रहाणार नाही असेच वाटते...

...हे सगळेच तसे हिंदू आहेत. मग यांच्यात जोडणारे असे काय आहे? या सगळ्यांना एकत्र हिंदू का म्हणावे/म्हटले गेले आहे?

सगळ्यांना जोडणारी संस्कृती आहे असेच म्हणावे लागेल. नशिबाने बॉलीवूड नाही! नाहीतर आमच्या घरात पण वटसावित्री लक्षात नाही ते नाही, पण कडवा चौथ चालू होयचा ;)

भारतात अनेक वेगवेगळ्या जाती, वेगवेगळे पंथ, संप्रदाय, परत नवीन नवीन येणारे बुवा, महाराज, त्यांचे अनुयायी असे आणि इतर मला माहित नसलेले असे अनेक, वेगवेगळे हिंदू धर्माचे असंख्य मार्ग आहेत. हे खूपच जास्त आहेत असे वाटत नाही? मुसलमानांच्या शिया सुन्नी, ख्रिश्चनांच्या कॅथलिक, प्रोटेस्टंट यांच्या तुलनेत? आणि हे चांगले की वाईट?

more the merrier! मात्र जातीभेद पूर्ण जायला हवा, मनातून आणि आचरणातून इतके नक्की म्हणेन. बाकी एकाच पद्धतीत सगळ्यांना बांधता येणे थोडेच शक्य आहे. तसे असते तर आत्तापर्यंत एकच मराठी संकेतस्थळच सगळ्यांना पुरले नसते का? ;)

बाकी, ज्युलियाच्या धर्मांतराबाबत तुमचे काय मत आहे?

बर्‍याचदा इथल्या ऑफिसांमधे सेक्रेटरीजच्या टेबलवर एक वाक्य लावलेले असते, ते थोडेसे बदलून म्हणतो: everyone brings joy to hinduism, some by joining others by leaving! ज्यांना येयचे आहे त्यांना येउंद्यात. जायचे आहे त्यांना अडवायचा प्रश्न नाही. मात्र कुठल्याही बाजूने कुणालाच कमीजास्त करत बाटवणे होऊ नये इतके नक्कीच वाटते.

आधी प्रश्नांचा प्रचंड आवाका बघून टंकणारी बोटे थिजली. मग कित्येक महत्त्वाच्या शब्दांचे अर्थ न समजल्यामुळे उत्तरे देता येणार नाही, हे कळून चुकले. पैकी काही प्रश्न थेट आहेत. अनुभवात त्याची उत्तरे असल्यास द्यायचा प्रयत्न करतो.

१) हिंदू धर्माबाबत पाश्चात्त्यांमध्ये काय कल्पना आहेत? काही काळापूर्वीच्या साधू, बैरागी, विवेकानंदांचे भाषण वगैरे कल्पना सोडून सध्याच्या काळात हिंदू धर्माबाबत विचार करण्याच्या पद्धतीत बदल झालेला आहे का? किंवा पूर्वी हिंदू धर्माबाबत काय समजूती होत्या? सध्या काय आहेत?

(उत्तरे संयुक्त राज्ये अमेरिकेबद्दल आहेत.) बहुतेक लोकांना काहीएक कल्पना नाही. आपल्या गावाबाहेर काय चालू आहे त्याबद्दल अनास्था आहे, अमेरिकेबाहेर काय चालू आहे, त्याबद्दल घोर अज्ञान. त्यांच्यापैकी बहुतेकांचा धर्म ख्रिस्ती आहे. चुकून ख्रिस्त अमेरिकेत जन्मला नाही, बायबलमध्ये जितपत बेथलहम/जेरुसलेमची वर्णने आहेत तितपत त्यांना ठाऊक असतात. पण बहुतेकांबद्दल बहुधा प्रश्न नाहीच आहे. (बहुतेक मराठी लोकांना आसामबद्दल काय माहिती आहे? नाव ऐकण्यावेगळी काहीच माहिती नाही.) प्रश्न असा असावा : ज्या पाश्चात्य लोकांना हिंदूंबद्दल आस्था आहे, त्यांना कितपत माहिती आहे? आस्था असलेल्य लोकांना कमीअधिक खूप माहिती असते. त्यातही माहिती मिळवण्यातले पूर्वग्रह येतातच. ख्रिस्ती धर्मप्रसाराबद्दल आस्था असलेल्यांना "दुष्ट मूर्तिपूजक पंथ" असे अनेक तपशील माहिती असतात. पुष्कळ लोक "योगा"मार्फत चित्रविचित्र हिंदू देवांकडे आकर्षित होतात. पुष्कळ देव असतात, अशी कल्पना असते. हिंदू धर्मात "योग", "मेडिटेशन" वगैरेंना महत्त्व असते, अशी काही कल्पना असते. काही लोक वेदांताचा चांगला खोलवर अभ्यास करतात. हिंदू सणासुदींबद्दल फारशी माहिती कोणाला नसते. मात्र हिंदूंमध्ये "अरेंज मॅरेज" असते, याबद्दल पुष्कळ लोकांचे कुतूहल असते. (मी ओळखतो किंवा भेटलो आहे, अशा डझनावारी लोकांच्या विसंवादी कल्पना वर नमूद केलेल्या आहेत.)

२) "तुमचा हिंदू धर्म काय आहे हो? तुम्ही कशाची भक्ती करता?" ... परदेशी असलेल्या उपक्रमींना असे प्रश्न विचारले जातात का? अशावेळी ते काय उत्तर देतात?

होय क्वचित कोणीतरी धर्माबद्दल विचारते. वेळ असला तर "संस्कृती आणि कर्मकांड-श्रद्धा" यांच्यातला फरक समजावून सांगतो. नातेवाइकांबरोबर आनंदाने ज्या सणा-रिवाजांमध्ये भाग घेतो, ते हिंदू सण आहेत, या नात्याने "हिंदू" म्हणून सांगतो. मात्र "कशाची भक्ती करता" बाबतीत उत्तर देतो - "या प्रश्नाचे वैयक्तिक उत्तर बहुसंख्य हिंदूसारखे नाही. मी कसलीच भक्ती करत नाही. बहुसंख्य हिंदू मात्र वेगवेगळ्या आराध्यदैवतांची भक्ती करतात." जर प्रश्नकर्त्याच्या व्याख्येने यामुळे माझ्या धर्माबद्दल संदेह उत्पन्न होत असेल, तर ती त्यांची जोखीम.

३)मला तर हिंदू असूनही या धर्माबाबत काडीचीही माहिती नाही. मग मला कुणी कधीकाळी तुमच्या हिंदू धर्माचे तत्त्वज्ञान किंवा फिलॉसफी काय आहे? असे विचारले तर मी काय उत्तर देऊ? विकिवरचा हिंदू हा लेख खूपच छोटा वाटतो. त्यात फिलॉसफीच्या भागात हिंदू धर्माचे सहा भाग सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा, वेदान्त सांगितले आहेत हे काय आहेत? मला याबाबत काहीच कसे माहित नाही? का ही माहिती माझ्यापासून पद्धतशीरपणे दडवून ठेवण्यात आली? :-)

:-) मुळात "हिंदू धर्मा"बद्दल कोणी नवीनच, आधी न-ऐकलेला प्रश्न विचारला तर कोण काय विचारते आहे, हेच कळत नाही. मात्र जुन्या प्रश्नांबाबत उत्तरे पाठ असल्यामुळे माहीत आहेत. उदाहरणार्थ दिवाळी हा सण "हिंदू" सण आहे, असे मला माहीत आहे. शंकर-राम-कृष्ण-गणपती-दुर्गा यांची देवळे "हिंदू" देवळे आहेत, हे मला माहीत आहे. तुम्ही सांगितलेली वेगवेगळी दर्शने (दर्शन = फिलॉसॉफी) "सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा, वेदान्त" ही एकमेकांची खंडने करणारी दर्शने आहेत. ही साही दर्शने कोणाला समसमान पटणे शक्यच नाही. कुठले एक पटले, तर अन्य दर्शनांचा त्याग आपोआप होतो. बहुतेक दर्शनांबद्दल अध्ययन करताना त्या दर्शनांत एकमेकांची केलेली खंडने अभ्यासावी लागतात. हल्ली सर्वात बहुसंख्य असलेली आराध्य-देव-पूजा-भक्ती विचारसरणी वरील सहा दर्शनांपैकी कुठल्याही दर्शनाशी तात्त्विक पाया साधत नाही.

४) ख्रिश्चनांचा जसा बायबल आणि मुसलमानांचा जसा धर्मग्रंथ कुराण आहे तसा हिंदूंचा कोणता ग्रंथ मानावा? भगवदगीता? मुसलमानांना जसे प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर कुराणात सापडते तसे रोज असे केले पाहिजे, इतक्या वेळा प्रार्थना केली पाहिजे, याला भजले पाहिजे अशा काही गाईडलाईन्स गीतेत आहेत का? ख्रिश्चन बहुधा दर रविवारी चर्चमध्ये जातात, मुसलमान दिवसात पाच वेळा नमाज पडतात तसे हिंदू धर्मात काय करावे असे सांगितले आहे?

हिंदूंचे धर्मग्रंथ म्हणजे श्रुती, स्मृती आणि महाकाव्ये. कर्मकांडांबद्दल "हे केले पाहिजे, ते केले पाहिजे" बद्दल माहिती स्मृतिग्रंथांमध्ये सापडते. भगवद्गीता हीस प्रमुख धर्मग्रंथ करण्याचा वाटा शंकराचार्यांचा. त्या आधीही महाभारतातील हा खंड हळूहळू महत्त्व प्राप्त करत होता. पण त्यांनी "प्रस्थानत्रयी"मध्ये, (१) भगवद्गीता, (२) उपनिषदे, व (३) ब्रह्मसूत्रे यांच्यावर व्याख्या केली.
हिंदू धर्मात काय करावे त्याबद्दल काळानुसार ग्रंथ आहेत. स्मृतींबाबत सांगितलेच आहे - त्या १५००-२००० वर्षे किंवा अधिक प्राचीन. हेमाडपंतांनी १००० वर्षांपूर्वीच्या "आवश्यक" कर्मकांडाचे वर्नन केलेले आहे. तितकी कर्मकांडे तेव्हा तरी दिवसाभरात होऊ शकत असतील काय? याबद्दल शंका वाटते. माझ्या पणजोबांच्या काळापर्यंत ब्राह्मणांमध्ये रोज स्नान-संध्या करणे आवश्यक होते, आणि जानवे घालणे आवश्यक होते. मात्र आता नाही. बाकीच्या जातींच्या दैनंदिन कर्मकांडांतही काळानुसार फरक झाला असणार.

५)याचाच पुढचा प्रश्न असा की असा एक ग्रंथ नसल्याने किंवा हिंदुत्त्वाच्या प्रत्येकाच्या कल्पना वेगवेगळ्या, भलत्याच असल्याने नवीन हिंदू धर्मात प्रवेश करणार्‍यांना गोंधळल्यासारखे होत असावे का?

बहुधा गोंधळ होत नसावा. कुठल्याशा गुरूचे बोट धरूनच आगंतुक प्रवेश करत असावे. तो एकच पंथ ते जाणत असावे.

६) अलीकडेच मीना प्रभू यांचे गाथा इराणी हे पुस्तक वाचले. इराणच्या प्रवासात मीना प्रभू यांनी इराणमधल्या बर्‍याच कट्टर मुसलमानांशी धर्मावर चर्चा केली. शिवाय आपण नास्तिक असल्याचे, देवावर बिलकुल विश्वास नसल्याचे, देव इत्यादी संकल्पना मानत नसल्याचे देखील सांगितले. हे कसे शक्य आहे असे कुणीसे विचारता त्यांनी मी हिंदू असूनही नास्तिक असू शकते व या धर्मात नास्तिक्यवाद वगैरे शाखा असल्याचे सांगितले. असे हे खरेच काही आहे काय? अशा कोणकोणत्या शाखा सांगता येतील हिंदू धर्माच्या?

कोणास ठाऊक.

७) हिंदू धर्माचे स्वरुप समजावून घेण्यासाठी काय केले पाहिजे? याबाबत कोणती पुस्तके आहेत जी वाचण्यासारखी आहेत?

निरीक्षण. व्याख्या नीट केल्या पाहिजेत.

८) नुकतीच नेमाडे यांची हिंदू कादंबरी प्रकाशित झाली. ... खरेच आपला धर्म सगळे काही सामावून घेणारा आहे का? सगळे सामावून घेणारा म्हणजे काय? हे चांगले की वाईट?

माहीत नाही.

९) (प्रादेशिक कर्मकांडे किती वेगळी, किती समान)

काही फरक आणि काही साम्ये असावी.

१०) भारतात अनेक वेगवेगळ्या जाती, वेगवेगळे पंथ, संप्रदाय, परत नवीन नवीन येणारे बुवा, महाराज, त्यांचे अनुयायी असे आणि इतर मला माहित नसलेले असे अनेक, वेगवेगळे हिंदू धर्माचे असंख्य मार्ग आहेत. हे खूपच जास्त आहेत असे वाटत नाही? मुसलमानांच्या शिया सुन्नी, ख्रिश्चनांच्या कॅथलिक, प्रोटेस्टंट यांच्या तुलनेत? आणि हे चांगले की वाईट?

बहुधा इतर समुदायांइतकेच पंथ असावेत. चांगले-वाईट वगैरे माहीत नाही. बहुधा मानवी सीमा असावी. आपल्या १००-१००० लोकांचे ऐकणारा खास देव, संत वगैरे आहे, असे म्हणण्यात अधिक दिलासा मिळत असावा. या आकड्याची कुठलीतरी "कम्फर्टेबल" सीमा असावी.

स्मृतिचित्रांची धुंदी उतरली नसली तरी ह्या रोचक चर्चेत माझे चार पैसे:

१) हिंदू धर्माबाबत पाश्चात्त्यांमध्ये काय कल्पना आहेत? काही काळापूर्वीच्या साधू, बैरागी, विवेकानंदांचे भाषण वगैरे कल्पना सोडून सध्याच्या काळात हिंदू धर्माबाबत विचार करण्याच्या पद्धतीत बदल झालेला आहे का? किंवा पूर्वी हिंदू धर्माबाबत काय समजूती होत्या? सध्या काय आहेत?

उत्तर श्री. धनंजय यांच्यासारखेच. त्यातही हिंदु धर्म आणि अरेंज्ड मॅरेज हा प्रचंडच जास्त कुतुहलाचा विषय आहे. आणि हा मला अमेरिकेत अनुभव डझनभरवेळी आलाच मात्र त्याच बरोबर अन्य प्रगत परदेशात येतो असा अनेकांचा अनुभव आहे. (नुकतंच मंगला गोगटे यांचे 'वेलकम टू फिनलंड' पुस्तक वाचलं. त्यातही जवळ जवळ तीन प्रकरणात लेखिकेला फिनिश लोकांनी (प्रसंगी कोंडाळं करून) ह्यासंबंधित प्रश्न विचारल्याचे दिसते)

२) भारतात असलेल्या उपक्रमींना "तुमचा हिंदू धर्म काय आहे हो? तुम्ही कशाची भक्ती करता?" असे प्रश्न विचारले जाण्याची शक्यता जवळजवळ नाहीच. तरी परदेशी असलेल्या उपक्रमींना असे प्रश्न विचारले जातात का? अशावेळी ते काय उत्तर देतात?

होय हा प्रश्न मला विचारला गेला. मात्र मी उत्तर देण्याआधीच एका कृष्णवर्णीय सहकार्‍यानेच् "जन्म-पालन-मृत्यू ही त्रिसुत्री आणि त्याची ब्रह्मा विष्णू महेश ही प्रतिके इथ पासून सूरू करून थेट संतपरंपरेपर्यंत" इतकी मुद्देसूद माहिती दिली की मी फक्त "बरोबर" - क्वचित प्रसंगी एखादी पुरवणी- इतकंच सांगितलं :)
दुसर्‍या एका प्रसंगात एका सहकार्‍याला हिंदु हा प्रेषितांपेक्षा वेगळ्या देवांना मानणारा धर्म आहे हेच माहित नव्हत.. तो प्रेषितांच्या यादीतली नावे घ्यायला लागला आणि मी यातले कोणीही आम्ही मानत नाहि सांगितल्यावर एक आश्चर्ययुक्त भाव देऊन विषयच बंद केला.

३)मला तर हिंदू असूनही या धर्माबाबत काडीचीही माहिती नाही. मग मला कुणी कधीकाळी तुमच्या हिंदू धर्माचे तत्त्वज्ञान किंवा फिलॉसफी काय आहे? ........का ही माहिती माझ्यापासून पद्धतशीरपणे दडवून ठेवण्यात आली? :-)

बरोबर हेच प्रश्न मलाही आहेत.. अर्थात उत्तर माहित नाहि

४) ख्रिश्चनांचा जसा बायबल आणि मुसलमानांचा जसा धर्मग्रंथ कुराण आहे तसा हिंदूंचा कोणता ग्रंथ मानावा? भगवदगीता? मुसलमानांना जसे प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर कुराणात सापडते तसे रोज असे केले पाहिजे, इतक्या वेळा प्रार्थना केली पाहिजे, याला भजले पाहिजे अशा काही गाईडलाईन्स गीतेत आहेत का?

भगवदगीता हे हिंदूचे बायबल नव्हे. हिंदूना एक असा ग्रंथ नाहि.

ख्रिश्चन बहुधा दर रविवारी चर्चमध्ये जातात, मुसलमान दिवसात पाच वेळा नमाज पडतात तसे हिंदू धर्मात काय करावे असे सांगितले आहे?

प्रत्येक देवाला नमस्कार करावा असे सांगितले आहे. यातच सगळा दिवस जातो.

५)याचाच पुढचा प्रश्न असा की असा एक ग्रंथ नसल्याने किंवा हिंदुत्त्वाच्या प्रत्येकाच्या कल्पना वेगवेगळ्या, भलत्याच असल्याने नवीन हिंदू धर्मात प्रवेश करणार्‍यांना गोंधळल्यासारखे होत असावे का?

कल्पना नाही. मी जन्माने हिंदु असूनही गोंधळालेलो आहे :)

६)

हे कसे शक्य आहे असे कुणीसे विचारता त्यांनी मी हिंदू असूनही नास्तिक असू शकते व या धर्मात नास्तिक्यवाद वगैरे शाखा असल्याचे सांगितले. असे हे खरेच काही आहे काय? अशा कोणकोणत्या शाखा सांगता येतील हिंदू धर्माच्या?

हिंदूच्या शाखांची कल्पना नाहि . मात्र नास्तिकवाद ही हिंदू धर्माची एक मुख्य शाखा आहे व त्यालाही संतपरंपरा आहे असे परवा डि.एन्.ए. मधील एका लेखातही वाचल्याचे आठवते.

७) हिंदू धर्माचे स्वरुप समजावून घेण्यासाठी काय केले पाहिजे? याबाबत कोणती पुस्तके आहेत जी वाचण्यासारखी आहेत?

हिंदु धर्माचे एक असे स्वरूप नाहि मात्र ते बदलते आहे. आणि तो बदल मात्र जुनी पुस्तके वाचली की लगेच जाणवतो. जसे स्मृतीचित्रांच्यावेळी (एकोणीसाच्या शतकाच्या शेवटी) हिंदु समाज व आताचा याच्या स्वरूपात-वर्तनात चालीरितींमधे बर्‍यापैकी तफावत आढळते. जर एका शतकात इतका फरक पडतो त्या धर्माचे एकूण स्वरूप एखाद्या ग्रंथात देणे कठीण वाटते. आणि असे कोणी दिले असले तरी ते कालातीत नसावे. किंबहुना काळाप्रमाणे बदलणे हाच हिंदु धर्माचा गुण म्हणता येईल.

खरेच आपला धर्म सगळे काही सामावून घेणारा आहे का? सगळे सामावून घेणारा म्हणजे काय? हे चांगले की वाईट?

सगळॅ माहित नाहि पण बरेचसे.. जे जे सवयीचे होते ते कालांतराने हिंदु पद्धत म्हणून समाविष्ट होते.किंवा एखाद्या "स्पिरीच्युअल"पंथाचा/संताचा प्रभाव वाढू लागला की तो हिंदू धर्मातील पंथ घोषित केला जातो.

मग यांच्यात जोडणारे असे काय आहे? या सगळ्यांना एकत्र हिंदू का म्हणावे/म्हटले गेले आहे?

याचे उत्तर भाषा वेगळी असली तरी मूळ चालीरीती कुठेतरी एकत्र येतात. शिवाय देवांचे ह्या एकत्र राहण्यात मोठे योगदान आहे. बर्‍याचशा प्रांतात काहि देव कॉमन आहेत जसे गणेश, शंकर, राम, कृष्ण , लक्ष्मी वगैरे.

हे चांगले की वाईट?

माझ्यामते चांगले. त्याचे साईड इफेक्ट गंभीर होते पण ते कमी होतील हा आशावाद

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

प्रत्येक माणूस जन्माने हिंदू असतो, त्याच्यावर बाप्तिस्मा, सुंता आदी विधी केल्यानंतरच तो ख्रिस्ती वगैरे होतो. जन्मतःच हिंदू असल्याने कुठल्याही संस्कारांशिवायही हिंदू हिंदूच राहतो.--वाचक्नवी