अरे वा तुम्ही चक्क प्रतिसाद दिला की. अर्थात उत्तरेही अपेक्षितच. नवनीत २१ प्रश्नसंचाप्रमाणे.

एखाद्याचा हेतू प्रामाणिक नाही हे सिद्ध करणे फार सोपे आहे

ज्या संघटनेची/ व्यक्तींची विश्वासार्हता सिद्ध झालेली आहे, त्यांच्या बाबत हे सोपे नाही. अण्णा हजारेंवर त्यांचे हेतू प्रामाणिक नसल्याचा आरोप मी तरी ऐकलेला नाही.
श्वान म्हणावे आणि गोळी घालावी ही रीतच आहे. एखाद्याची विश्वासार्हता ही काय वर्जिनिटी किंवा कौमार्य नाही. एखाद्याच्या हेतूबद्दल तुम्ही आरोप केलेले नाहीत ह्याचा अर्थ ते झालेच नाहीत, होणारच नाहीत असे नाही. सतीश शेट्टीच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ आयोजित सभेत झालेली आणि प्रकाश घाटपांडेंनी इथे दिलेली भाषणे ऐकावी.

हेतू प्रामाणिक असो वा नसो परिणाम गंभीर होतील असेही सांगता येते. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या बाबतीत तर हे फारच लागू आहे.

परिणाम गंभीर होतील म्हणून माहितीच्या अधिकारात ऑलरेडी काही अपवाद केलेले आहेतच.

चांगली पळवाट आहे. म्हणूनच अपवाद नको. बाकी तुम्ही एस्टॅब्लिशमेंटचे मानूस दिसता.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

हेतू प्रामाणिक असो वा नसो परिणाम गंभीर होतील असेही सांगता येते. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या बाबतीत तर हे फारच लागू आहे.

परिणाम गंभीर होतील म्हणून माहितीच्या अधिकारात ऑलरेडी काही अपवाद केलेले आहेतच.

नियमाला अपवाद करणे हा ऍडहॉकिजम आहे. स्पेशल केस म्हटले की 'मोअर इक्वल बाब्या' इ. पंक्तिप्रपंचही आलाच. अशा प्रकारे नैतिक घसरण (स्लिपरी स्लोप) थांबत नाही. माहितीचा अधिकार हा माहिती मिळविण्याचा अधिकार आहे, माहिती प्रसिद्ध करण्याचा अधिकार नव्हे! त्यानेही कोणाच्या भावना दुखावून 'गंभीर परिणाम' होणार असतील तर किमान, लोकशाही वगैरे गप्पा मारू नयेत.

भावना दुखावल्या असे वारंवार सांगून अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर गदा आणता/आणवता येते. तुमच्या माहितीत अशी अनेक उदाहरणे असतीलच

विषयांतर. नो कॉमेंट्स!

विषयांतर कसे?
"हम करे सो कायदा , आम्ही कोणाला उत्तर देण्यास जबाबदार नाही या मुजोर वृतीने काम करणाऱ्या या त्रयी" आणि 'चांडाळ चौकडी' यांत किती फरक आहे?

बाकी हे मान्यच आहे की माहितीच्या कायद्याचा गैरवापर होतो आणि त्याला कठोर शिक्षा आवश्यक आहे.

इसापनीतीमध्ये देवाकडे राजा मागणार्‍या बेडकांची एक गोष्ट आहे. माहितीचा अधिकार हा नवा ओंडका आहे, त्याआधी स्पायकॅम स्टिंग ऑपरेशनची टूम होती, त्याआधी रिट पिटीशन फॅशनेबल होत्या. सिस्टिम त्यालासुद्धा गुंडाळेलच.

युटिलिटी हा शब्द आहे. मराठीत मी उपयुक्तता वापरला आहे. डिसयुटिलिटीकरता काय शब्द वापरावा माहीत नाही.
फटक्यापासून मिळणारी डिसयुटिलिटी टाळण्यासाठी गुलाम काम करण्याचा निर्णय घेईल.

समूहाप्रति निष्ठा वाटणे हे ब्रेनवॉशिंगचे लक्षण नाही का?

असू शकेल. गणित घालतांना पॉजिटिव (हे असे आहे) हिशोब मांडला होता. माझा प्रतिसाद तितपतच मर्यादीत आहे.

पुढच्या नॉर्म्याटिव विश्लेषणाबाबत माझे सद्यचर्चेत काहीच मत नाही.

वेगवेगळ्या प्रकारची किती जुनी ते सांगता येत नाही.

अथवा : सुगंधाची आवड दहा करोड वर्षांपासून असेल, आणि परोपकार-छान-वाटणे एक करोड वर्षांपासून असेल, तर मला त्या दोहोंत सध्या फरक करण्यात काही हशील नाही. अर्थात काय किती जुने हे मला नेमके माहीत नाही. दोन्ही प्रकार गेल्या पाच-दहा हजार वर्षांपेक्षा जुने असतील, तर माझ्यासाठी सारखेच.

- - -

भावनेला हात घालून लोकांवर नियंत्रण करणे योग्य आहे का? हे शोषण नाही का?

"योग्य" म्हणजे काय? "नियंत्रण" म्हणजे काय? "शोषण म्हणजे काय?" वगैरे प्रश्न आहेतच. पण मी समाजात वापरात असलेले ढोबळ अर्थ वापरून उत्तर देतो : प्रश्न अतिशय रुंद आहे. म्हणून उत्तर देता येत नाही. कधीकधी होय, तर कधीकधी नाही. हे उत्तर जर लेचेपेचे वाटत असेल, तर मग शब्दांचा अर्थ व्याख्येने नेमका केला पाहिजे.

टोकाची अयोग्य/योग्य उदाहरणे :

ही झाली टोकाची उदाहरणे. अशा प्रकारे "नियंत्रण", "योग्य", "शोषण" वगैरेंची व्याख्या केली तर "माहितीचा अधिकार" या विवक्षित बाबतीत नैतिकतेचे गणित करता येईल. लेचेपेचे उत्तर न देता (वरील बलात्कार/प्रियाराधन उदाहरणासारखे) थेट होय किंवा नाही असे उत्तर देता येईल. मला पटणार्‍या व्याख्येत मी बहुधा उत्तर "माहिती अधिकार वापरण्याच्या संदर्भात समाज-उपयुक्ततेच्या भावनेचा आधार योग्य आहे, शोषण नाही" असे देईन.

भावनांनी वागण्यास प्रोत्साहन दिल्यास भावनाप्रधानतेला खतपाणी (रीइन्फोर्समेंट) मिळेल का? इतरही निर्णयांमध्ये ते भावनांना प्राधान्य देतील का? हे आत्मघातकी नाही का?

सामान्य उत्तर : माहीत नाही. माहीत नाही. माहीत नाही.
"माहिती अधिकार" या विवक्षित उदाहरणाच्या संदर्भात : कदाचित. कदाचित. आत्मघातकी नाही.

- - -
("शोषणा"बद्दल श्री. रिकामटेकडा यांना विरोध आहे. हे त्यांच्या प्रश्नांमधून स्पष्ट आहे. त्यांचे प्रश्न "र्‍हेटॉरिकल" पद्धतीने लिहिले आहेत, त्यांच्यामधून "शोषण-विरोध" ही भावना स्पष्टच प्रतीत होते. शब्दांचा ढोबळ अर्थ घेऊन "शोषण टाळण्यात स्वतोमूल्य काय आहे?" असा विचार करता मला तरी "सामाजिक फायदा/एनलायटन्ड सेल्फ इन्टरेस्टेड ऍल्ट्रुइझम" असे उत्तर येत आहे. अर्थातच हे श्री. रिकामटेकडा यांचे उत्तर नव्हे. मग त्यांचा शोषण-विरोध नेमका काय आहे?)

कलेक्टिव फायद्यातून आनंद मिळणारी व्यक्ति ही भावनाप्रधान असेलच असे नाही

असे का?

भावनाप्रधान व्यक्तिला कलेक्टिव फायद्यातून आनंद मिळेलच असे नाही. (उदा. प्रेमात अंधपणाने पुरुषाचे अत्याचार सहन करणार्‍या स्त्रिला समाजाच्या भल्याविषयी फारसे ममत्व असेलच असे नाही. )

मान्य.