'मना'चे खेळ!

लातूर - उस्मानाबाद कडील खेड्यातील दोन तरुण मित्र पुणे स्टेशनच्या बाहेर उभ्या असलेल्या रिक्षात घाईघाईने चढत आम्हाला जास्त वेळ नाही, तुम्ही आम्हाला पुणे विद्यापीठ दाखवून परत येथेच आणून सोडा. असे सांगतात. रिक्षावाला आपल्या कमाईचा हिशोब करत खुशीतच विद्यापीठ दाखवण्यासाठी या पाहुण्यांना घेऊन जातो.
विद्यापीठाच्या आवारातील जयकर ग्रंथालय, प्रशासकीय इमारत, नामदेव सभागृह, ललित कलाकेंद्र, इ एम आर सी बिल्डिंग, विविध ज्ञानशाखेच्या वेगवेगळ्या इमारती, प्रयोगशाळा, फुले, आंबेडकर, व इतर न्यासपीठ असलेले बिल्डींग्स, कँटीन अशा अनेक विभागातून या तरूणांची वरात त्या रिक्षावाल्यानी काढली. दोन - तीन तास रिक्षामधून हिंडून परत स्टेशनवर आल्यानंतर त्या तरुणांकडून त्यानी दोनशे रुपये मागितले.
"ही तर निव्वळ लूट आहे." ते तरुण खवळून ओरडले "तुम्ही आम्हाला फक्त काही इमारती, ग्रंथालय, प्रयोगशाळा दाखवून आणलात. तुम्ही आम्हाला विद्यापीठ दाखवलेच नाही. "
"परंतु विद्यापीठ म्हणजे वेगळे असे काही नसते. लायब्ररी, लॅबोरेटरी, डिपार्टमेंट्स म्हणजेच विद्यापीठ!"
"काय राव, तुम्ही आम्हास्नी दुधखुळे समजता की काय? खेड्यातले आहोत म्हणून बावळट समजता की काय?" त्यांचा रागाचा पारा उतरायला तयार नव्हता. कसे बसे व्यवहार मिटला व दोघे तरूण गावी निघून गेले.
पुण्याबद्दल, पुण्याच्या रिक्षावाल्याबद्दल अनेक गैरसमजुती आहेत हे मान्य करूनसुद्धा या प्रसंगात रिक्षावाल्याला दोष देणे उचित ठरणार नाही. जेव्हा पुणेकर बाहेरगावी जातात तेव्हासुद्धा काही गोष्टींच्या बाबतीत यांची मतं त्या तरुणांसारखीच असतात हे मात्र नक्की!

Source: The Concept of Mind by Gilbert Ryle (1949)

वरील प्रकारासंबंधीचा उतारा पुण्याला बदनाम करण्यासाठी दिलेला नसून त्या तरुणांच्या विद्यापीठाबद्दलच्या चुकीच्या कल्पनेतून काही बोध होतो का हे तपासण्यासाठी दिला आहे. विद्यापीठ म्हणजे दिव्य, भव्य, काही तरी अद्भुत, अफलातून अशी या तरुणांची कल्पना असावी. मुळात विद्यापीठ म्हणजे एखादे प्रेक्षणीय स्थळ वा एखादी स्वतंत्र इमारत नसून ग्रंथालय, प्रयोगशाळा, अभ्यास विषयाचे विभाग, संशोधन केंद्र, प्रशासकीय सोई सुविधा, असलेली एक व्यवस्था असे तिचे स्वरूप असते. विद्यापीठाचा उल्लेख एकवचनात करत असल्यामुळे कदाचित हा गैरसमज झालेला असावा.
परंतु विद्यापीठ म्हणजे या सर्व इमारतीत अव्यक्तरित्या रहात असलेली एखादी शक्ती असे वाटत असल्यास तेसुद्धा चुकीचे ठरेल. विद्यापीठ ही काही बोट दाखवून सूचित करणारी वस्तू किंवा ती एक महान अद्भुत शक्ती पण नव्हे. मुळात हा भाषेतील व्याकरणाचा वा भाषेच्या आकलनाचा घोळ असावा.
मन या संकल्पनेबद्दलसुद्धा विद्यापीठाप्रमाणे अनेक गैरसमज आहेत. मन हासुद्धा एकवचनी शब्द असल्यामुळे त्याबद्दलही चुकीच्या समजुती आहेत. मन म्हणजे शरीरातील जणू एक अवयव असेच वाटत आले आहे. आपण दैनंदिन व्यवहारात मन हा शरीराचा एक भाग असल्यासारखेच त्याविषयी बोलत असतो. मनाचे सर्व व्यवहार मेंदूतून नियंत्रित होत असले तरी मन म्हणजे मेंदू नव्हे. कारण मेंदू करोडो पेशीतून तयार झालेला मांसाचा, स्नायूंचा गोळा असून त्याला एक निर्दिष्ट आकार व वजन आहे. त्याला आपण सूचित करू शकतो. त्याला इजा झाल्यास त्याचे गंभीर परिणाम आपल्याला भोगावे लागतात. परंतु मन, भावना, विचार इत्यादी संकल्पना अमूर्त आहेत, आपल्या शरीर नावाच्या यंत्रात एखादे भूतसंचार झाल्यासारखे आयुष्यभर ते वास्तव्य करून असतात.
एकदा मन ही वस्तू नाही हे दृढ झाल्यास आपण त्याच्याशी संबंधित असलेल्या अनेक गोष्टींना फाटा देऊ शकतो. मनाला बरे वाटते, मनाला दुखवू नये, मनाचे खेळ, मनापासून आवडते, मनाला पटते, मनाला शांती हवी, मन भिरभिरते, अशा वाक्यांना मग काही अर्थच उरत नाही.
तरीसुद्धा आपण असली वाक्ये पुन: पुन्हा वापरत असतो, कारण आपल्याकडे 'मन' आहे याची आपल्याला मनोमन खात्री असते. 'मना'च्या अस्तित्वाविषयी आपल्या मनात कधीच शंका नसते. त्यामुळे ते अस्तित्वात आहे हे मुद्दामहून दाखवण्याचे कारणच उरत नाही. परंतु ही गोष्ट तरुणांच्या कल्पनेत असलेल्या विद्यापीठ या संकल्पनेप्रमाणे विचित्र वाटू लागेल. मनाची (mind and matter) ही समस्या आजची नसून अती पुरातन अशी ती समस्या आहे. मनाच्या या समस्येचे उत्तर कधीतरी नक्कीच मिळेल.
मात्र भाषेमधून सूचित केलेले शब्द वा वाक्ये व प्रत्यक्ष अस्तित्वात असलेले जग यात गुंतागुंत आहे हे तरी आपण तुर्तास मान्य करायला हवे!