लेख. ओपन-बुक परीक्षेचा एक मुख्य फायदा म्हणजे परीक्षेचं स्वरूप पाठांतर इतकंच न राहता (म्हणजे सूत्रं, गुणधर्म इ. लक्षात ठेवणे) शिकलेल्या गोष्टींचा उपयोग कसा करावा (सूत्रांचे कोणत्या परिस्थितीत उपायोजन करता येईल) याची चाचणी घेणारं - अशा प्रकारे बदलता येईल. अर्थात अशी पद्धत राबवताना, तीही इतक्या मोठ्या प्रमाणावर, काही अडचणी उद्भवणे साहजिक आहे. तरीही हा पर्याय निश्चितच पडताळून पहावा असा.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

मी इंजिनीअरिंग कॉलेजात शिकत असताना आम्हाला काही विषयांसाठी ओपन बूक चाचण्या असत. आम्हा सर्व विद्यार्थ्यांना जर सर्वात धास्ती कोणत्या परिक्षेची वाटत असे तर ती या परिक्षेची. या परिक्षेतील प्रश्न इतक्या जनरल स्वरूपाचे असत की तुम्हाला त्या विषयी परिपूर्ण ज्ञान असल्यासच तुम्ही उत्तर लिहणे शक्य असे. बरोबर कितीही पुस्तके असली तरी उपयोग होत नसे. उदाहरणार्थ एक प्रश्न आठवतो. ' Discuss Fluorescence with special reference to cathode ray tube applications. आता परिक्षेच्या मर्यादित वेळात पुस्तके वाचून या प्रश्नाचे उत्तर काय लिहिणार कपाळ! या ओपन बूक परिक्षांसाठी नेहमीच्या क्लोझ्ड बूक परिक्षेच्या दहा पट तरी अभ्यास करावा लागत असे.
चन्द्रशेखर

वरील प्रतिसादातील सर्व निरीक्षणे सामान्यतः मान्य. माझ्या मर्यादित अनुभवापोटी खालील मुद्दे चोखंदळपणे तपासून घ्यावे लागतील. तसेच सर्व विद्यार्थी हे परीक्षार्थी नसून खर्या अर्थाने विद्यार्थी आहेत हे या प्रतिसादात गृहीत धरले आहे. मुद्दे असे.
मागे पडलेल्या विद्यार्थ्यांना त्याच परीक्षा देताना फेर-मार्गदर्शन लागेल. त्यासाठी लागणारा जादा वेळ व संधी कशी पैदा करावी? त्यासाठी प्रथमतः वर्गातील विद्यार्थी संख्या कमी करावी लागेल.
एका झटक्यात परीक्षा पार करणारे विद्यार्थी जर फेर परीक्षार्थींना गाईड प्रमाणे वागू लागले तर काय करायचे?
माझ्या अनुभवानुसार बरेचदा शालेय विद्यार्थ्यांना मागील वर्षांमधले समजलेले नसते. थोडक्यात पाया कच्चा असतो. त्यांच्यासाठी काय करायचे? मागील पुस्तके आणून देणे? की समजावण्यासाठी जादा वेळ?
खुली परीक्षा ही एका परीने शिक्षकाचीही परीक्षा असते असे माझे मत आहे. कारण त्यासाठी वेगळ्याप्रकारे शिकवावे लागते. तसेच नवनवे प्रश्नदेखील तयार करावे लागतात. जेथे बहुसंख्य (सर्व नव्हे) शिक्षक पुस्तके व गाइडे वर्गात वाचून दाखवणे यावर वेळ निभावतात ते त्याला तयार होतील काय?
असले मुद्दे लक्षात घेऊन खुली परीक्षा पद्धती जर जागरूकपणे दहा वर्षे राबवली तर त्यापद्धतीत आपोआप सुधारणा होतील असे वाटते.
नैधृव कश्यप

दुव्यावर दिलेला लेख वाचला. त्याबद्दल उत्तर न देता हे अघळपघळ उत्तर देतो आहे, क्षमस्व.

- - -
शिकवलेल्या संकल्पना आत्मसात झालेल्या आहेत का? हे समजण्यासाठी ओपन बुक परीक्षा चांगल्या असतात. प्रश्न साधारणपणे असे असतात, की पुस्तकातले वाक्य जसेच्या तसे लिहून उत्तर पूर्ण होत नाही.

अशा परीक्षांची उत्तरे तपासणे अगदीच कठिण नसले, तरी त्या परीक्षांना गुण देणे मात्र अथिशय कठिण असते. माझ्याकडे जे थोडे विद्यार्थी येतात, त्यांना माझे सर्वच प्रश्न "ओपन-बुक" असतात, आणि "मुद्दा समजला" असे जाणवल्यावर पुन्हा गुणसंख्या देण्याचा प्रश्नच नसतो.
- - -
वैज्ञानिक मासिकांना पाठवलेल्या मासिकांचे सह-व्यवसायी परीक्षण (पियर रिव्ह्यू) म्हणजे सांख्यिक गुणवत्ता दिलेली ओपन-बुक परीक्षा होय. (येथे परीक्षक हे व्यवसायात समान स्तरावर असले, तरी निबंध उत्तीर्ण/अनुत्तीर्ण करण्यापुरते तात्पुरते वरच्या स्तरावर असतात.) शोधनिबंध पुस्तके उघडी ठेवूनच लिहिलेले असतात. मात्र पुस्तकांतली तत्त्वे नव्या ठिकाणी लागू केलेली असतात, त्याबद्दल पुस्तकांमध्ये काहीही तयार मजकूर नसतो. "अमुक निष्कर्ष पटला, तमुक निष्कर्ष तत्त्वांशी विसंगत आहे" वगैरे, अशा प्रकारचे परीक्षण देणे तसे सोपे. पण मासिकाचे संपादक कित्येकदा "गुणवत्ता संख्या द्या" म्हणतात. म्हणजे अनेक परीक्षकांचे परीक्षण एकत्र करायची त्यांची सोय होते. हा प्रकार मात्र भलताच कठिण असतो - संख्या ठरवण्यासाठी निकष काय असावेत, याबद्दल परीक्षक स्वतःच कोड्यात पडतो.
- - -
यावरून शाळेतल्या परीक्षांच्या माझ्या अनुभवाबद्दल. शाळेत मी फक्त परीक्षार्थीच होतो. परीक्षा-प्रश्नपत्र बनवणारा किंवा परीक्षकही कधीच नव्हतो.
त्या काळात परीक्षांची दोन (तरी) उद्दिष्ट्ये असतात, असे मला अनुभवावरून आठवते.
(१) विद्यार्थ्याला विषय समजला की नाही, त्याबद्दल चाचणी
(२) विद्यार्थ्याला विषयाचा अभ्यासक्रम पूर्णतया पुन्हा शिकण्यास पाठवावे की पूर्णतया पुढचा अभ्यासक्रम शिकण्यास पाठवावे, असा दुहेरी निर्णय शाळेत असतो. दुहेरीच का? तर शाळेत शिक्षकांची संख्या मर्यादित असते. प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्या गरजेच्या मानाने अभ्यासक्रम तयार करून राबवण्यासाठी जितके शिक्षक लागतील, तितके कित्येक शाळांमध्ये नसतात. त्यामुळे अनेक विद्यार्थ्यांचे ढोबळ "वर्ग" करतात, आणि प्रत्येक वर्गाच्या सरासरी (ऍव्हरेज) विद्यार्थ्याच्या गरजेप्रमाणे अभ्यासक्रम तयार करतात. या मर्यादेमुळे "या वर्गात शिकवावे की त्या वर्गात शिकवावे" हा निर्णय दुहेरी करणे आवश्यक होते. हा दुहेरी निर्णय करण्यास काही मोजमाप म्हणून एक संख्या वापरतात. (कितीका वेगवेगळे निकष असोत, शेवटचा निर्णय दुहेरी असल्यामुळे शेवटची निर्णयप्रक्रिया निकषांना [संख्यात्मक] एकत्र जोडून करावा लागतो.) ही संख्या मिळवण्यासाठी परीक्षेत गुणसंख्या देतात. मात्र ओपन-बुक परीक्षेत अशी गुणसंख्या देणे कठिण असू शकेल.
(३) पुढील शिक्षणक्रमात प्रवेश देणे. आजकाल प्रत्येक व्यावसायिक शिक्षणप्रवाहात प्रवेशासाठी वेगळी स्पर्धापरीक्षा असते, असे वाटते. मात्र त्या विषयात विद्यार्थ्याची शाळेतली जाण किती होती ते समजल्यास प्रवेशासाठीही उपयोग होऊ शकतो. असे असल्यास याबद्दल कुठलेसे संख्यात्मक मोजमाप असले, तर बरे. हे संख्यात्मक मोजमाप ओपन-बुक परीक्षेतून मिळणे कठिण जाऊ शकते.
- - -
वरील मुद्दे (२) व (३) इतकेच आहेत की "दुरुस्तीसाठी जितका स्पष्ट उपयोग" तितके "संख्यात्मक गुण देणे कठिण". ओपन-बुकने प्रथम उद्दिष्ट्य साधल्यामुळे दुसरे साधत नाही, असा काही विचार आहे.

प्रतिसाद विस्कळित झालेला आहे, दिलगीर आहे. परीक्षेची उद्दिष्ट्ये संदिग्ध असल्यामुळे (किंवा परस्परविरोधी असल्यामुळे) फायद्यातोट्याचे विश्लेषण कठिण जात आहे.

विद्यार्थ्याला अभ्यासासाठी मार्गदर्शन व्हावे म्हणून बहुतेक परीक्षा ओपन-बुक हव्यात; तर कॉलेजप्रवेश-समितीला आणि "कुठल्या वर्गात बसवावे" या निर्णयाकरिता उपयोग व्हावा म्हणून काही थोड्याच परीक्षा क्लोझ-बुक, असे करावे का? म्हणजे एकाच परीक्षाप्रसंगात ही विसंवादी उद्दिष्ट्ये एकमेकांशी संघर्ष तरी नाही करणार.

- - -

अजय भागवत यांचा दुवा वाचला. त्यानंतर लक्षात आले की त्यांना त्यांच्या ज्ञानकाबद्दल जास्त म्हणायचे आहे ओपन बुक हे त्यातील एक तपासण्याचे साधन आहे. मला असे वाटले की एखादा विषय विद्यार्थ्यांना समजावून सांगण्यासाठी आणि तो त्याला कळला आहे की नाही हे तपासण्यासाठी त्यांच्या ज्ञानकांची योजना आहे. ती नेमकी कशी उतरली आहे हे त्यांचे ज्ञानक बघून व विद्यार्थ्याचा प्रतिसाद बघून ठरवता येईल. कल्पना सध्याच्या परिस्थितीपेक्षा जास्त चांगली आहे असे जाणवते.

चर्चा बरीच ओपनबुक वर चालली असल्याने थोडे त्याविषयी.

ओपन बुक व क्लोज्ड बुक यांची तुलना परिक्षा किती कठीण आहे यावर करु नये. त्या तुलनेने सहज कमी वा जास्त कठीण करता येतात.

ओपन बुक मधे ओपन नोटस् (हाताने लिहिलेल्या), ओपन टेक्स्टबुक्स, सर्व पुस्तके त्यानंतर हल्ली बोलायचे तर सर्व साधने (म्हणजे जाल, संगणक इत्यादी.) अशी वेगवेगळी वर्गवारी केली जाते. त्यातील शालेय शिक्षणासाठी ओपन टेक्स्टबुक्स करायला हरकत नाही.

क्लोज्ड बुक्स परिक्षेचा एक महत्वाचा दोष म्हणजे प्रश्नांचा कल स्मरणशक्ति जोखण्याकडे जातो. महात्वा गांधींचा मृत्यु कुठल्या साली झाला यासारखे प्रश्न दिले जातात. गणित विज्ञानात वेगवेगळे फॉर्म्युले वापरून सोडवायची गणिते हाही त्यातलाच भाग. संस्कृत मध्ये विभक्तिप्रत्यय विचारणे हे त्यातलेच. पाठांतर केले की परिक्षेत चांगले मार्क मिळतात.

शिक्षणाच्या मूळ उद्दीष्टांशी हे फारकत घेणारे आहे. (सरकार दरबारी शिक्षणाची उद्दीष्टे कुठे नमूद केली आहेत का हे मला माहित नाही.) शिक्षणाचा एक मूळ उद्देश म्हणजे पुढील जीवनात येणार्‍या समस्यांना तोंड देण्यासाठी सक्षम करणे. आताची परिक्षा ते तपासण्यास बरीचशी निरुपयोगी आहे असे जाणवते.

आकलनशक्ति जास्त असणे हे पुढील जीवनात जास्त उपयोगी पडणारे असते. सतत ज्ञानकक्षा रुंदावत असतात शिकलेले बिनमहत्वाचे बनू शकते. अशा वेळी स्वतःच नवीन विषय शिकावा लागतो. ओपनबुक्स मध्ये आकलनशक्ति जोखण्यास वाव असतो . कारण स्मरणशक्तिचा भाग काढून टाकलेला असतो. म्हणून ओपनबुक्स परिक्षा पद्धती योग्य.

सध्याचे शिक्षण हे परिक्षेच्या स्वरुपाशी निगडीत झाले आहे. म्हणजे परिक्षेच्या स्वरुपामुळे काय व कसे शिकवायचे हे ठरते. हा उफराटा प्रकार स्पर्धा असल्यामुळे साहजिक होतो. तेव्हा फक्त परिक्षा पद्धत बदलली की शिक्षण पद्धती आपोआप बदलेल असे दृश्य नजरेस यायला हरकत नाही.

परिक्षा घेणार्‍यांना हल्ली एक सांगून ठेवले असावे की अमुक एक संख्येने मुले पास झाली पाहिजेत. ही समाजाची साहजिक गरज समजून ओपनबुक परिक्षा सोपी करावी नाहीतर विरोध कमालीचा होईल हे नक्की.

प्रमोद

प्रमोद

श्री.गिरीश प्रभुणे यांचे याच विषया संबंधी व्याख्यान ऐकले होते.यमगरवाडी येथे ते ज्ञान आकलन किती झाले तसेच व्य़वहारात त्या ज्ञानाचा,कलेचा वापर कसा करावा याचे प्रात्येक्षिक करायला लावतात.

जसे... आयत त्रिकोण इ. शिकवतांना आपल्या परीसरातील आयत/ त्रिकोण शोधा. मग खिडकी,दार वै..नावे आली.. त्यांची लांबी,रुंदि व इतर गुणोत्तर या चा अ भ्या स आयत कसा चौको न कसा इ..

या शाळेत मुख्यत: आदीवासी विद्यार्थी आहेत.शाळेत एका विद्यार्थ्याने घराची समस्या मांडली पाडयातील घरे पावसाळ्यात फार त्रासदायक होतात. मग सर्वानी त्यावर उपाय शोधायचा व प्रयोग करायचा आपल्या घरी .ज्याचा प्रयोगाने घराची अडचण दूर झाली त्याने पुढील वर्षी इतरांना तो प्रयोग घरोघरी पोहचवायचा.

आपण करीत ज्ञानक त्यांना व इतर शिक्षण क्षेत्रातील सुधारकांना पुरक होउ शकते.

बाकी शिक्षण क्षेत्रात प्रचंड सुधारणेची आवश्यकता आहे.ग्रामिण भागात तर फारच भय़ंकर परीस्थिती आहे.

आमचे इंजिनीअरिंग प्राध्यापक एक व्याख्या सांगायचे Intelligent is one which knows more and more about less and less.

बाकी ज्ञानक संकल्पना आवडली.

शैलु.