विज्ञान स्वतःच्या अनुमानांचे पून्हा पून्हा परिक्षण करण्यास सदैव तयार असते. तसे ते प्रयोगांती सिद्ध झाल्यावर स्वतःची अनुमाने पून्हा पून्हा सुधारुन देखील घेते. आडमुठेपणाने आपले तेच खरे असा विज्ञानाचा आग्रह नसतो. विज्ञान सुस्पष्टपणे इतरांचे अगदी वैज्ञानिकांचे सुद्धा सदैव पितळ उघडे पाडत असते. त्यामूळे सारासार विचार करणाऱ्या प्रत्येकाला विज्ञानाबद्दल विश्वासार्हता वाटते.

>> "सायन्स् इज् द कंटिन्युअस् डिस्कव्हरी ऑफ् इट्स् ओन् मिस्टेक्स्

मस्तच !
"कुत्र्यचं रडणं.." अजुन विज्ञानात सामिल व्हायचय. वेळ लागेल , संशोधन करणे आवश्यक आहे.

>>त्यासाठी दोन-तीन उदाहरणं देऊन पुरणार नाहीत; शेकडो उदाहरणं लागतील. त्याशिवाय त्याला कुत्रं रडलंय पण त्यानंतर जवळपास कुठेही मृत्यु झाला नाही असं कधी झालाय का आणि कुत्रं रडल्यानंतर एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूचं केलेलं भाकीत खरं झालाय का ही माहिती सुद्धा लागेल....

जर असं नसतं आणि एक दोन उदाहरणांवरुन जर त्याचं विज्ञान झालं असतं तर अंधश्रद्धा आणि विज्ञानातं फरक करणं अवघड गेलं असतं. हे असं आहे म्हणूनचं विज्ञान टिकुन आहे. आणि चांगली गोष्ट म्हणजे विज्ञान कुणाला जबरदस्ती करत नाही की असच करा.

विज्ञान ही एक लंबी खाण असावी, मानव ती खणत आहे . जोपर्यंत खाणीतुन काही निघत नाही तोपर्यंत "खाणीत अमुक अमुक असणारच" असं म्हणन्यात काही अर्थ नाही.

---------------------
-धनंजय कुलकर्णी

परत आणि परत तेच आणि तेच!
----------------------------------
तत्त्वज्ञ आणि द्रष्टे खंडून एकमेकां
कथिती विरुद्ध गोष्टी ; त्याला इलाज नाही.
----------------------------------

[यामुळेच सामान्य माणूस कधी कधी वैज्ञानिक गोष्टीं विषयी भांबावलेला असतो. सुमारे ७० ते ८० च्या दशकात शरीराला भाजल्यावर पाण्याचा स्पर्शही नको असे सांगितले जायचे. तेच आता पाण्यात धरा असे सांगतात. येथे चांगल्यासाठी असले तरी, अनुमाने बदलल्याने सामान्य माणूस भांबावत नाही काय? हेच नाही अशी अनेक उदाहरणे असतात. परंतु त्याच वेळी ईश्वर आणि त्या अनुषंगाने येणार्‍या ध्यानासारख्या अध्यात्मिक गोष्टी, ही मात्र त्यामानाने सातत्याने टिकून राहिलेली संकल्पना आहे. शिवाय त्यासाठी कोणतेही कष्ट करावे लागत नाहीत. त्यामुळेही त्यावर विश्वास ठेवणे सोपे जात असावे. अनेकदा आलेले चमत्कारीक वैयक्तीक अनुभव यात भर घालतात. - अर्थात हे माझे अनुमान झाले. यात मतांतरे असू शकतात - आहेत.]

----------------------------------
तें भूत संशयाचे ग्रासून निश्चितीला
छळते भल्याभल्यांना; त्याला इलाज नाही
----------------------------------
[वरील उदाहरणात पाहिले की अनुमानांची निश्चिती नसल्याने काही वेळा विज्ञानाला (चांगल्यासाठीही) संशयाचे भूत छळते!)

----------------------------------
विज्ञान ज्ञान देई; निर्मी नवीन किमया;
निर्मी न प्रेम शांती; त्याला इलाज नाही
---------------------------------
[येथे मात्र खरंच प्रश्न निर्माण होतात, आणि सर्व सामान्यांना या संदर्भात अणुबाँबच आठवतो - मला तरी! अनेकंना देवीची लसही आठवू शकते - त्याला इलाज नाही ;)) ]
...

----------------------------------
ज्यांना अनेक छिद्रे असल्याच सर्व नावा;
निर्दोष ना सुकाणू; त्याला इलाज नाही
----------------------------------
[माझ्या विचार रुपी सुकाणूची दिशा निर्दोष नाहीच. पण म्हणून मी कुणी आपलेच सुकाणू निर्दोष आहे, आणि फक्त तेच वापरा, असे सांगू लागला तर त्या माणसाला टाळणेच योग्य याचीही मला कल्पना आहे. याच वेळी माझे सुकाणू निर्दोष नाही, म्हणूनच मला ते आवडते.]

----------------------------------
वॄद्धपकाल येता जाणार तोल थोडा;
श्रद्धा बनेल काठी! त्याला इलाज नाही.
----------------------------------
[आयुष्याच्या सायंकाळी कुठेतरी विसावा असावाच लागतो. विज्ञान नावाच्या देवावर का होईना, पण श्रद्धा ठेवावीच लागते. विवेकवाद कधी कधी थोडावेळ बाजूला ठेवला जातोच - जे ठेवत नाहीत, ठेवू शकत नाहीत, त्यांना मानवी कसे म्हणावे, असा प्रश्न मला पडतो.]

कवि - विंदा करंदीकर (मौज १९९९)*

असो,
आयुष्यात अचानकपणे मृत्युचा जवळून अनुभव घेतलेल्यांची मते विज्ञानवादी असतात का,
यावर एखादा सर्वे घेतल्यास रोचक माहिती मिळेल असे वाटते.

आपला
गुंडोपंत

* सर्व ठळक पणा - माझा मुळ काव्यात असे काही नाही.

>विज्ञानातला हा प्रांजळपणा तर विज्ञानाची विश्वासार्हता वाढवत नसेल?

विज्ञानाला मोठी परंपरा आहे. या परंपरेतील दिग्गज नावे आणि त्यांनी केलेले कार्य सर्वश्रुत आहेच. शिवाय तत्वतः तुम्ही सांगितलेले गुणविशेष विज्ञानात आहेत त्यामुळे सामान्य माणसांच्या लेखी विज्ञान विश्वासार्ह आहे. विज्ञानाच्या परंपरेतील मोठी नावे आणि आजचा वैज्ञानिक यांच्यात बराच फरक आहे. सुदैवाने किंवा दुर्दैवाने हा फरक सामान्य माणसांच्या लक्षात येत नाही. आजही वैज्ञानिक म्हटले की न्यूटनपासून आइनस्टाइनपर्यंत नावे डोळ्यासमोर येतात. वस्तुस्थिती अशी आहे की आज संशोधनाचे क्षेत्र हे इतर क्षेत्रांप्रमाणेच झाले आहे. काही उदाहरणे.

प्रोसिडींग्ज ऑफ नॅशनल ऍकॅडमी ऑफ सायन्सेस ही अमेरिकेतील नावाजलेली संस्था. त्यांचे PNAS या नावाचे मासिकही निघते. मासिकाचा इम्प्याक्ट फ्याक्टर चांगला त्यामुळे इथे निबंध प्रकाशित होणे गौरवाची बाब मानली जाते. (नंतर ते कुणी वाचत नाही ही गोष्ट सोडा.) आतली गंमत अशी की जर तुम्ही या संस्थेचे सदस्य असाल तर तुम्हाला ठराविक (बहुधा वर्षाला एक) निबंध डायरेक्ट प्रकाशित करता येतो, रेफरी (पंच) वगैरेंची (जे तुमच्या-आमच्या निबंधांमध्ये हजार चुका काढणार) गरज नाही! फिनमन यांनी एका पुस्तकात या संस्थेवर बरीच टिका केली आहे.

आजचा वैज्ञानिक जे संशोधन करतो तो विषय निवडण्यामागे कारण वेगळे असते. पूर्वीचे वैज्ञानिक त्यांना त्या विषयात रस आहे म्हणून संशोधन करीत. आज जे विषय लोकप्रिय आहेत आणि ज्या विषयांना निधी मिळतो अशा विषयांमागे वैज्ञानिक लोक धावत असतात. यामुळे दर पाच वर्षांनी त्यांचा संशोधनाचा विषय बदलत असतो.

संशोधनाकडे येताना बर्‍याच लोकांच्या समजुती वेगळ्या असतात. नंतर त्यांचा भ्रमनिरास होतो. इतर क्षेत्रांप्रमाणेच इथेही रॅटरेस आहे. कालच अमेरिकेतील राइस प्रोग्राममध्ये प्राध्यापकांच्या जागेसाठी ६५ जागा असताना ११०० अर्ज आल्याचे वाचले. (र्‍याट रेस नको म्हणून मेडिकल/इंजिनिअरिंग सोडून बीएस्सी केल्याच्या निर्णयाबद्दल आज हसू येते.) भारतच नाही तर बहुतेक सर्व देशांमध्ये मुलांना शास्त्रीय संशोधनाकडे कसे वळवता येईल यावर भर असतो. अडचण ही की शिक्षण संपल्यानंतर त्यांना पुरेशी संधी आहे किंवा नाही याचा विचार कुणी करत नाही. परीणाम असा की या क्षेत्रातील बहुसंख्य लोकांचे मुख्य उद्दिष्ट सर्व्हाव्हल असते. म्हणूनच नोबेल पारितोषिकाच्या तोडीचे संशोधन निधी न मिळाल्यामुळे संशोधकाला बंद करावे लागते आणि नोकरीही गेल्यामुळे तो वाहनचालक बनतो.

जसे पोलीस म्हणजे कर्तव्यदक्ष, प्रामाणिक अधिकारी ही प्रतिमा तंतोतंत जुळत नाही तसेच वैज्ञानिकांचेही आहे. आज संशोधन करताना जर त्या क्षेत्रातील बड्या संशोधकांची तुमच्यावर मर्जी असेल तर तुम्हाला निधी पटकन मिळतो. बरेचदा ही मर्जी मिळवण्यासाठी वैज्ञानिक वाट्टेल ते करू शकतात. त्यातही तुमची राजकारण्यांशी चांगली ओळख असेल किंवा तुम्ही पंतप्रधानांचे सल्लागार वगैरे असताल तर तुम्ही तुमच्या क्षेत्रातील संशोधन कार्यावर एखाद्या झारप्रमाणे राज्य करू शकता. अशा गोष्टी त्या-त्या वर्तुळात उघड आहेत पण बाहेर बोलल्या जात नाहीत.

पूर्वी न्यूटन किंवा आइनस्टाइन यांच्याकडे भरपूर वेळ असे. प्रतिभा होतीच, त्यामुळे त्यातून जग बदलणारे संशोधन झाले. आजचा प्रतिष्ठीत वैज्ञानिक घेतला तर त्याच्या हाताखाली सहाय्यक, पोस्टडॉक, पीएचडी, अंडरग्रॅड सर्व मिळून १० ते ३०-४० यापैकी कितीही लोक असू शकतात. इतके लोक आहेत म्हटल्यावर त्यांच्या पोटापाण्याची सोय बघायलाच हवी. त्यामुळे तो सतत नेटवर्किंग, मिटिंगा इ. मध्ये व्यस्त असतो. बरेचदा आपल्या हाताखाली कोणकोण आहे याची त्याला माहितीही नसते. अशा परिस्थितीत संशोधनाकडे त्याचे किती लक्ष असणार?

याखेरीज तू माझ्या निबंधाचा संदर्भ दे मी तुझा देतो यासारख्या गोष्टी चालूच असतात. निबंध कुठून आला आहे यालाही अवाजवी महत्व दिले जाते. साधारणपणे आशियाई देशांमधून आलेल्या निबंधांना दुजाभाव मिळतो असा अनुभव आहे.

याचा अर्थ सर्वच असे आहेत असा नव्हे. पण वैज्ञानिक म्हटल्यावर सर्वसामान्य माणसांच्या मनात जी प्रतिमा येते ती बदलण्याची गरज आहे हे नक्की. इतर क्षेत्रात आज जितका प्रांजळपणा आहे तितकाच संशोधन क्षेत्रात आहे हे लक्षात घ्यावे.

--
अनुदिनी : http://rbk137.blogspot.com

माझ्यामते अंधविश्वास हे वैयक्तिक असतात तर विज्ञान हे सार्वत्रिक असते. (या विधानात किती तथ्य आहे याची शहानिशा केलेली नाही. हे केवळ माझे मत झाले.) एखाद्याला काळ्या रंगाचे कपडे लाभत नाहीत असे वाटते, तर एखाद्याला अमुक साली ज्या ब्याटीने पहिली सेंच्युरी मारली ती ब्याट शुभ वाटते, तर एखाद्याने अमुक व्यक्तीचा चेहरा पाहिला तर दिवस चांगला/वाईट जातो ही वैयक्तिक अंधश्रद्धेची उदाहरणे आहेत. यामुळेच अशा गोष्टींवर संशोधन करणे किंवा मतैक्यावर, अनुमानावर येणे कठिण वाटते.

त्यामानाने विज्ञान हे सर्वांसाठी सारखेच असावे. त्याचे निष्कर्ष आणि अनुमान व्यक्तीगणिक आणि प्रसंगागणिक बदलत नाहीत. (अपवादात्मक परिस्थिती सोडून आणि मनोरुग्ण किंवा गुन्हा अन्वेषण वगैरेंचे निष्कर्ष आणि अनुमान प्रत्येक केसनुसार वेगळे असतात का या विषयी फारशी कल्पना नाही.)

विज्ञानाची विश्वासार्हता उरली आहे का ?
मला वाटते Uncertainty Principal च्या मांडणीनंतर विज्ञानातील कोणत्याही शोधाला विश्वासार्ह्यता उरलेली नाही.

शरद

नमस्कार,

विद्न्यानाचा भाषेच्या दृष्टीकोनातून अर्थ काय असू शकतो?

ज्याला आपण आज एकंदरीत पणे विद्न्यान म्हणतो त्याला अनेक टप्पे आहेत. त्यातील टप्पे असे अशू शकतात. (चूकभूल द्यावी-घ्यावी.)

कच्चा सिद्धांत : परिक्षणा आधिच व्यक्त केलेला सिद्धांत.

proposition: A statement expressing a judgment.
सिद्धांत: एका निश्चित निकालाच्या साध्यतेबाबत केलेले विधान.

Theorem : A general proposition or rule that can be proved by reasoning or by

expressing a formula.
प्रमेय : एखादा (कच्चा)सिद्धांत वा नियम जो तर्काद्वारे वा गणिती पद्धतीने पटवून देणारे सूत्र.

Experiment: A new course of action adopted without being sure of it's outcome.
प्रयोग : 'एखाद्या विचाराचा पाठपुरावा करीत तो ज्या प्रमेयावर आधारलेला असतो त्या प्रमेयाचीच सिद्धता कशी होऊ शकते' हा विशय केंद्रस्थानी ठेवून

योजनाबद्ध केलेली एक कार्यपद्धती.अशा 'योजनाबद्ध कार्यपद्धतीच्या' म्हणजेच प्रक्रियेच्या 'फलाबाबत' केवळ भाकितां व्यतिरीक्त त्यातून काय निष्पन्न होऊ
शकते? हे प्रयोगकर्त्यांना तोपर्यंत माहीत नसते.

science: The systematic study of the structure & behavior of the physical & natural world through observation & experiment.

विद्न्यान : विद्-न्यान म्हणजे जे (आधिच) जाणले गेले आहे असे ते.
एखादे 'निरीक्षण', त्या निरीक्षणातून मांडलेले 'सिद्धांत', त्या सिद्धांवर आधारलेले 'प्रमेय', त्या प्रमेयाच्या सिद्धतेसाठी केलेला 'प्रयोग', त्या
प्रयोगाच्या निष्पत्तीतून प्रकट झालेले 'परीक्षण'व या सगळ्या बाबींचा 'पद्धतशीर स्वरूपातील लिखीत दस्तावेज' म्हणजे विद्न्यान.

मुळात द्न्यान हे कृतीतच दडलेले असते. परंतु कृतीमध्ये द्न्यानाव्यतिरीक्त ही इतर गोष्टी दडलेल्या असाव्यात, ज्या कृती करणार्‍याचा हेतू ओळखून, त्याचा पूर्वाइतिहास धुंडाळून, त्याची कुवत जाणून, नियतीच्या महायोजनेशी ते कितपत सुसंगत आहे व असलेच तर त्या भविष्यातील फलाची जागा काय असू शकेल? या बाबी दडलेल्या असू शकतात. आणि म्हणूनच ह्या इतर गोष्टीच एखाद्या मनुष्याने एखादी कृती करावी की करू नये हे ठरवत असाव्यात.

'कर्म करा फळाची (आऊटकमची) चिंता करून नका.' ह्या गीतेच्या म्हणण्याचा दुसरा अर्थ 'कर्म काय करायचे? व ते कसे करायचे? या बाबतचाच विचार करा.'हा असू शकतो का?