ये भी क्या जीना है!

अशोक अपघातात जवळजवळ मेलाच असता. त्या जीवघेण्या भयंकर अपघातात हात-पाय, पाठ-पोट, डोळे - कान, इत्यादी एकूण एक सर्व अवयवावर काहींना काही दुखापत झाल्यामुळे त्याचे बहुतेक अवयव निकामी झाले होते. एवढेच नव्हे तर त्या शरीराचा अजिबात उपयोग नव्हता. परंतु वैद्यकशास्त्रातील निष्णात तज्ञ आपापले कतृत्व पणाला लावून त्याचा मेंदू अपघाती शरीराच्या बाहेर काढून जिवंत ठेवण्यात यशस्वी झाले. अशोकचा मेंदू आता काचपात्रेत विसावला होता. काचपात्रेतील अशोकचा मेंदू वैद्यकीय दृष्ट्या पूर्णपणे जिवंत व सक्षम असून एखाद्या सुदृढ शरीराची साथ मिळाल्यास अशोक पुन्हा एकदा चारचौघासारखा जीवन जगू शकेल, याची खात्री डॉक्टरांना होती. म्हणूनच ते आता एका सुदृढ शरीराच्या शोधात आहेत.
अशा प्रकारच्या भयंकर अपघातात अनेक वेळा शरीर निकामी होते व मेंदू शाबूत राहतो.शरीर-रोपणासाठी जिवंत मेंदूंचा साठा सुदृढ शरीरांच्या तुलनेने जास्त असल्यामुळे मेंदूंना शरीरांची प्रतिक्षा करावी लागते. मेंदू जिवंत असल्यास शरीर नाही म्हणून त्याला उघड उघड मारून टाकणे वैद्यकशास्त्राच्या नीती-नियमात बसत नसल्यामुळे डॉक्टर्ससुद्धा धोका पत्करायला सहसा तयार होत नाहीत. अशा मेंदूंचे मग करायचे काय?
याच अनुषंगाने चीनमधील संगणकावरील केलेल्या प्रगत संशोधनामुळे आता अशा 'जिवंत' मेंदूना संगणकांशी जोडता व 'मरे'पर्यंत मेंदूला जिवंत ठेवता येवू लागले. त्यामुळे प्रत्यक्ष शरीरामध्ये जसा मेंदू काम करत असे तसाच काचपात्रेतील मेंदू संगणकाला जोडल्यानंतर हुबेहूब कार्य करू लागतो.
संगणकावर सिम्युलेशन केलेल्या हाता-पायाच्या हालचालींच्या सूचना काचपात्रेतील मेंदूला मिळाल्यावर मेंदूच्या काही भागावर प्रतिक्रिया उमटते, हे डॉक्टरांच्या लक्षात आले. संगणकाशी प्रोबद्वारे जोडलेल्या डोळे, नाक, कान, इत्यादी ज्ञानेंद्रियाकडून मिळत असलेल्या सूचनांचे पृथक्करण करून योग्य अशा सूचना मेंदू अवयवांना देऊ लागला. संगणक शरीरातील अवयवांसारखे कार्य केल्याचे सोंग वठवू लागले. त्यामुळे काचपात्रेतील मेंदू शरीरातच असून मेंदूच्या सर्व सूचना शरीर तंतोतंत पाळत आहे, अशा प्रकारचे सिम्युलेशन या प्रक्रियेमागे होते. संगणकावरील काही प्रणालीतून श्वासोच्छ्वास, तहान, जेवण, झोप, शौचक्रिया, कामोद्दीपन यासारख्या जीवनाच्या दैनंदिन व्यवहारांचे सदृशीकरण केलेले असल्यामुळे काचपात्रेतील अशोकच्या मेंदूला काहीतरी वेगळे घडत आहे याचा किंचितही संशय आला नाही.
अशोकच्या मेंदूच्या दृष्टिकोनातून अशोक एके दिवशी पूर्ण बरा झाला. त्याला कुणीतरी घडलेल्या अपघाताविषयी (संगणकाच्या माध्यमातून) सांगितले. अशोकला आपण पूर्ण बरे झालेले असून आता आपण इतर कुठल्याही सामान्य माणसासारखे जीवन जगत आहोत, हालचाली करत आहोत याची त्याला खात्री पटली. त्याचा आत्मविश्वास वाढू लागला. त्याच्या भावनाविश्वातही कुठेही कमतरता नव्हती. आपला मेंदू एका काचपात्रेत आहे, व त्याला संगणकाशी जोडला आहे हे कधीच त्याला कळणार नाही. कारण त्याचा मेंदू पूर्वीप्रमाणेच काम करत आहे. संगणक प्रणालीमध्ये सामान्य माणसाच्या दैनंदिन जीवनातील अगदी बारीक-सारीक तपशीलांचेही सदृष्यीकरण केलेले असल्यामुळे काचपात्रेतील मेंदू व त्याला जोडलेली संगणकीय व्यवस्था कुठल्याही व्यत्ययाविना सुदीर्घकाळ चालेल, असे वैज्ञानिकांना वाटते. त्यामुळे स्वत: अशोकला आपली आताची नेमकी स्थिती काय आहे हे कधीच कळणार नाही.
अशोकलाच नव्हे तर ........ कदाचित आपल्यालासुद्धा .......!
येथे काही तरी वेगळे घडत आहे याची कधीतरी जाणीव होईल का?

Source: Meditations by Rene Descartes (1641)
Film: The Matrix ,Dir: Andy Watchowaski (1997)
website: www.simulation-argument.com

दि मॅट्रिक्स या इंग्रजी चित्रपटातील हीरोची अवस्था जवळजवळ अशोकसारखीच आहे. त्या चित्रपटातील हीरोला आपण खऱ्या खुऱ्या जगातच वावरत आहोत असे वाटत असते. परंतु त्याचे नियंत्रण संगणक करत असतो. त्याच्या मेंदूला बाह्यसूचना दिले जात असतात व यासूचनानुसार त्याच्या शरीराच्या (व मेंदूच्याही) हालचाली होत असतात.
आपल्या मेंदूचेही असेच कुणीतरी नियंत्रण करत असावे ही शंका अती पुरातन काळापासूनची आहे व अजूनही ती अनेकांच्या मनात घोळत आहे. प्रचंड शक्ती व बुद्धीमत्ता असलेला एक महाभूत आपल्याला फसवत असून आपण सर्व त्याच्या इच्छेनुसार वागत असतो. आपल्याला स्वतंत्र विचार करण्याची मुभा नाही, सोय नाही. जे आपल्याला स्वातंत्र्य वाटत असते तेसुद्धा कुणाच्या तरी नियंत्रणाचाच भाग असतो, असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. महाभूत हा शब्द आवडत नसल्यास आपण त्याला जगन्नियंता परमेश्वर किंवा कुशाग्र बुद्धीचा रचनाकार असे म्हटले तरी फार फरक पडणार नाही. हाच विचार जास्त ताणल्यास डार्विनचा उत्क्रांतीवाद खोटा, न्यूटनचे नियम खोटे, कर्माची फळ खोटी, नशीब खोटे .... असे म्हणावे लागेल. काचपात्रेतील मेंदूची कल्पना अगदीच अवास्तव नसून ती कल्पना शक्यतेत उतरण्याचा संभव आहे, हे नाकारता येत नाही. वैज्ञानिकरित्या हे शक्य असून त्यामुळे या जगाला खेळता खेळविता धनी कुठेतरी आहे हे सहजासहजी नाकारता येत नाही.
याच्याही पुढे एक पाऊल जाऊन आपण सर्व एखाद्या भासमय अवस्थेत तर जगत नाही ना? असाही प्रश्न विचारू शकतो. आपल्या सर्वांचेच मेंदू काचपात्रेत असून आपली बुद्धीमत्ता कृत्रिम असण्याची शक्यता जास्त आहे. हा मेंदू आपल्याला वास्तवतेची जाणीव होवू देत नाही, हेच कदाचित खरे असावे. आपण आता जगत असलेल्या सिव्हिलाइझ्ड समाजात वा यानंतरच्या भविष्यकाळातील सिव्हिलाइझ्ड समाजात कृत्रीम बुद्धिमत्ता व संपूर्ण भासमय (virtual) असलेल्या जगाची निर्मिती करणे सहज शक्य होईल. (आताच लाखो-करोडो नेटिझन्संना सेकंड लाइफ, सिमसिटीचे वेध लागलेले आहेत. ते इंटरनेटचे जग व औटरनेटचे जग यात फरक करत नाहीत!) त्यामुळे या कृत्रिम बुद्धीमत्तेला तगून राहण्यासाठी लागणाऱ्या सर्व सोई-सुविधा व त्यासाठीचे (व त्याच बरोबरच्या शरीरासाठी!)योग्य सुसंगत वातावरण तयार करणे यानंतर सहज शक्य आहे.
आताच्या जैविक बुद्धीमत्तेला टिकवून ठेवणाऱ्या मेंदूसाठी फार मोठ्या प्रमाणात नैसर्गिक ऊर्जास्रोतांची गरज भासते. परंतु कृत्रिम बुद्धीमत्तेच्या भासमय जगासाठी फारच कमी ऊर्जा पुरेशी ठरेल. शरीरापासून जैविक मेंदूला वेगळे करून त्याच कोपऱ्यात कुठे तरी कृत्रिम बुद्धीमत्तेचे चिप ठेवून अश्या सर्व चिप्सना एका संगणकाशी जोडल्यास जगाचे एकूण एक सर्व व्यवहारांचे नियंत्रण करणे शक्य होईल. या पृथ्वीवरील 800-900 कोटी माणसांच्या बुद्धीमत्तेच्या व्यवस्थापनासाठी कदाचित टेबलावर ठेवता येईल असा संगणक पुरेसा ठरू शकेल.
या सर्व शक्याशक्यता स्वीकारार्ह असल्यास आताच आपण सर्व एका सदृशीकरणाचे (simulation) भाग नाहीत हे कशावरून ? आपणसुद्धा आताच भासमय जगातच जीवन जगत आहोत. आतापर्यंतच्या मानवी इतिहासाचा वेध घेतल्यास प्रत्येक माणसाच्या वैविध्यपूर्ण अशा जीवनभरातील व्यवहारांच्या सदृशीकरणासाठी संगणकावरील काही मोजक्या प्रणालींची गरज आहे, असा अंदाज काही तज्ञ वर्तवित आहेत. जगाच्या सारीपटावर आपण फक्त प्यादे आहोत. परंतु या प्याद्यांना मात्र आपण सर्व जैविक उत्पत्तीच आहोत व आयुष्यभरातल्या घटना सदृशीकरण नसून निखळ वास्तव आहे या भ्रमात ते वावरत आहेत. कारण हा भ्रमाचा भोपळा फोडण्याची कुणापाशीही हिम्मत नाही.
वर उल्लेख केलेल्या कल्पनेत 90 टक्के चूक असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. तज्ञांचे अंदाजही चुकीचे असतील. आपण सर्व सदृशीकरणाचे की वास्तव जगाचे? हा प्रश्नसुद्धा चुकीचा असेल. मॅट्रिक्स चित्रपटातील निओप्रमाणे आपला 'बोलवित्या, कर्ता-करवित्या धन्या'च्या शोधात आपल्याला जाता येत नाही. कारण हा शोधसुद्धा कदाचित भास असण्याची दाट शक्यता आहे.
बहुतेक वाचकांना या प्रतिवादात काही काळेबेरे असेल, असेही वाटत असेल. कारण मुळातच प्रतिवादातील निष्कर्ष मन सुन्न करणारे आहेत. पराधीन आहे हा पुत्र मानवाचा ही कल्पना अत्यंत भयंकर आहे हे नाकारता येत नाही. परंतु येथे निष्कर्ष भयंकर आहेत की नाही हा प्रश्न नसून भासमय जगातील सदृशीकरणाचे आपण भाग आहोत की नाही हे ठसवण्यासाठी मांडलेल्या तर्क पद्धतीत काही चूक आहे का हा प्रश्न आपल्यासमोर आहे.
या तर्कपद्धतीतील दोषांचा शोध घेणे अशक्यातली नसली तरी अवघड आहे हे मात्र नक्कीच जाणवेल.