मेंदूच्या वाढीतील वेगवेगळे टप्पे (4)
प्रौढावस्थेतील मेंदू
आपण आता गद्धे-पंचविशीचा उंबरठा ओलांडून बाहेर पडत आहोत. आपला मेंदू पूर्ण आकारानिशी तयार होऊन या अवस्थेत प्रवेश करत आहे. जे काही मौजमजा करायचे ते दिवस संपत आले आहेत. मेंदूची कमाल शक्ती व कमाल क्षमता वयाच्या बावीसाव्या वर्षापासून सत्ताविसाव्या वर्षापर्यंत - जेमतेम पाच वर्षे - टिकून असते. त्यानंतरचा काळ मात्र मेंदूच्या क्षमतेच्या उतरंडीचा काळ असतो. सत्ताविसाव्या वर्षापासून प्रौढावस्था संपेपर्यंत आपल्यातील एकेक क्षमता हळूहळू वेगवेगळ्या दराने (rate) कमी कमी होऊ लागतात. काही क्षमता अस्तंगत होण्यासाठी 8-10 वर्षे लागत असल्यास इतर काहींना 20-25 वर्षे लागतील. कुठल्या क्षमतेचा पहिला क्रमांक व कुठल्याचा शेवटचा हे निर्दिष्ट नसले तरी निर्णय प्रक्रिया, निर्णय नियोजन, समन्वय या प्रकारच्या क्षमता - जे मुळातच शेवटी शेवटी प्रगल्भ झालेले आहेत - त्याच इतर क्षमतांच्या आधी उतरंडीच्या मार्गाला लागतात. या क्षमता अग्रमस्तिष्क (frontal lobe) व temporal cortex मध्ये 20 व्या वर्षी प्रगल्भ होत असल्या तरी त्याच आधी क्षीण होऊ लागतात. मेंदूतील स्मृतीपटलाचा episodic memory हा भाग आपल्या आठवणींना उजाळा देत असतो. मात्र प्रौढावस्थेतच आठवणींची उजळणी करण्याची क्षमता जास्त तीव्रतेने क्षीण होऊ लागते. कारण मेंदूचा प्रक्रियावेगच कमी कमी होऊ लागतो. त्यामुळे स्मृतीपटलात जास्त माहितीचा संग्रह होऊ शकत नाही.

परंतु क्षीण होण्याचा हा दर मोजता येईल का? स्मृतीदोष (dimentia) असलेल्या रुग्णांच्या तपासणीसाठी संशोधकांनी काही चाचण्यांची रचना केली आहे. त्यात प्रामुख्याने गणीतीय, भाषिक व इतर काही मूलभूत कौशल्यांची क्षीणता मोजली जाते. ही एक 30 गुणांची चाचणी असून जर रुग्णाला 30 गुण मिळाल्यास त्याच्यात स्मृतीदोष नक्कीच आहे असे समजले जाते. याच चाचणीचा आधार घेत क्षीणतेचे मापन केल्यास प्रत्येक दहा वर्षाला 1 गुण याप्रमाणे क्षीणता वाढत जाते, असे तज्ञांचा कयास आहे. पाचापेक्षा जास्त गुण मिळाल्यास स्मृतीदोषाची सुरुवात झाली असे वैद्यकीय तज्ञांचे मत आहे.

हे सर्व वाचत असताना या सर्व गोष्टींना नाकारण्याकडे आपला कल असला तरी काही सकारात्मक व उत्साहवर्धक गोष्टी पण याच काळात मेंदूच्या संबंधात घडत असतात. प्रौढावस्थेत क्षीण होत जाणाऱ्या क्षमता सामान्यपणे आपल्या प्रवाही बुद्धीमत्तेवर (fluid intelligence) निर्भर असतात. प्रवाही बुद्धीमत्तेबरोबरच आपल्या मेंदूत स्फटिक बुद्धीमत्ता (crystallised intelligence) पण असते. प्रवाही बुद्धीमत्ता मेंदूतील प्रक्रियेच्या वेगानुसार बदलत जाते. प्रक्रिया वेग कमी झाल्यास प्रवाही बुद्धीमत्तेचा वेग पण कमी होतो. परंतु त्याच काळी आपल्यातील 'शहाणपणा'ला स्फटिक बुद्धीमत्ता टिकवून ठेवते. जसजशी प्रवाही बुद्धीमत्ता क्षीण होत जाते तसतशी स्फटिक बुद्धीमत्ता - काही ठराविक मितीपर्यंत - वाढत जाते. वयोमानाप्रमाणे एका बाजूने प्रवाही बुद्धीमत्तेची उतरंड व दुसऱ्या बाजूने स्फटिक बुद्धीमत्तेतील वाढ असे होत होत वयाच्या सत्तरीत या बुद्धीमत्ता एकमेकांना छेद देतात.
म्हणूनच या वयात मानसिक व शारीरिकरित्या कार्यक्षम असणे, उत्साह टिकविणे, समतोल व योग्य आहारसेवन करणे, व्यसनमुक्त असणे, मन बदलणाऱ्या औषधांच्या माऱ्यापासून (mind altering drugs) स्वत:चा बचाव करणे, अत्यंत गरजेचे ठरतील. याच निकषावरून आपण आपली जीवनशैली विकसित केल्यास प्रौढावस्थेतील मेंदूच्या या अनियंत्रित क्षीणतेविषयी जास्त मनस्ताप करून घेण्याची गरज भासणार नाही. परंतु काही कारणामुळे या गोष्टी न जमल्यास वृद्धावस्थेतील मेंदू आपल्यात बदल घडवून आणण्यासाठी अजून एक (शेवटची!) संधी तुम्हाला देते.
(कार्ल सॅगन यांची मेंदूच्या रचनेसंबंधीची ही चित्रफीत वाचकांना नक्कीच आवडेल.)