विचारप्रवर्तक - पण अनेक तपशिलांबाबत असहमत आहे.

१. भूगोलाचे उदाहरण : भूगोलाचे प्राथमिक ज्ञान नाही म्हणजे काय? पैकी "राजधान्या माहीत असणे" हा प्रकार "भूगोलाचे ज्ञान असणे" याच्या अर्थवलयात येत असावा. असे लेखातूनच वाटते.
एका तक्त्यातून, किंवा यादीतून पाठ केल्याशिवाय राजधान्या "माहीत" असण्याची पद्धत काय आहे? यावेगळी सामान्य पद्धत मला ठाऊक नाही. एक कष्टसाध्य पद्धत सुचते आहे: प्रत्येक राज्यात, प्रत्येक शहरात प्रवास करून तेथील सभ्य लोकांना मला विचारता येईल "या शहराचे नाव काय + या राज्याचे नाव काय + हे शहर या राज्याची राजधानी आहे काय?" साधारणपणे असे कोणी करत नाही. पण ते सभ्य लोक तरी उत्तर कसे देतील - आपल्या राज्याची राज्यघटना बघूनच ना? म्हणजे शेवटी अनेक याद्यांमधूनच.

ही शहरे त्या त्या राज्याच्या राजधान्यां आहेत असे संगितल्यास त्यातील सर्व माहिती बरोबरच आहे असे त्याला प्रथम दर्शनी वाटेल.

द्वितीय दर्शनी काय वाटेल? काही वेगळे वाटल्यास कसे काय? त्या व्यक्तीला दुसरी यादी दिली, आणि त्यात जोड्या भिन्न असल्या, आणि त्या तक्त्यालाही "राजधान्या" म्हटले, तर त्या व्यक्तीला शंका वाटेल खरी - "दोन्ही याद्या एकाच वेळी तथ्यात्मक नाहीत" अशी. पण हा तपशील लेखातील विचारप्रयोगात नाही.

कुणीतरी त्याला पश्चिम बंगालची राजधानी कोणती असे प्रश्न विचारल्यास यादी बघून कोलकता असे सांगेल. त्याचे हे उत्तर बरोबर असल्यामुळे इतर राज्यांच्या राजधान्यांची नावे अचूक असणार यावर त्याचा साहजिकच विश्वास बसेल.

ठीक. पण संदिग्ध वाक्ये. "त्या यादीतील एक जोडी बरोबर आहे" हे त्याला कळेल. राज्याचे नाव यादृच्छिक-निवडीने आहे, असे मानण्यास जागा असली, तर "यादृच्छिक निवडीने तपासलेली जोडी बरोबर निघाली" असा निष्कर्ष निघेल. "जोड्या बरोबर असण्याची शक्यता आहे" असे त्याला कळेल. इतपतच विश्वास. किती जोड्या बरोबर असू शकतील? याचे गणित तो कदाचित करू शकेल, कदाचित नाही.

इतरानाही त्याला भौगोलिक ज्ञान आहे असे वाटेल.

जर प्रश्न यादृच्छिक-निवडीने विचारला असेल तर "जितपत चाचणी घेतली तितपत राजधान्यांबद्दल भौगोलिक ज्ञान आहे" असे इतरांना वाटेल. या वाक्यात गर्भित विरोध आहे, असे मी वाचतो आहे. पुढचे वाक्य असे :

खरे पाहता हा विश्वास अनाठायी असणार.

का बरे?

कारण महाराष्ट्राची राजधानी पुणे नाही.

यादीत "महाराष्ट्र-पुणे" जोडी आहे, असे जर इतरांना माहिती असेल, तर वरील ज्ञाना-अज्ञानाबद्दल शंका-कुशंका येणारच नाही. यादी चुकलेली आहे, आणि यादीतून बघणारा राजधान्या सांगत नाही, दुसरेच काही सांगत आहे. मग चाचणी घ्यायचे प्रयोजनच नाही

विचारलेल्या राजधान्यांची नावे ठीक सांगितल्यास "विचारलेल्या राजधान्यांच्या नावांचे तरी ज्ञान आहे" याबाबतीत शंका काय आहे, ते मला कळलेले नाही. "दुसर्‍या कोणाला कसलेतरी ज्ञान आहे" याबाबत "ठायी" विश्वास असण्याचा मार्ग काय आहे? जर "ठायी-पूर्ण" विश्वास हा कधी असणेच नाही, तर त्याबद्दल फुकट चर्चा कशाकरिता करावी?

तशाच प्रकारे रेस फिक्सिंग करणाऱ्यानी दिलेले टिप्स हे ज्ञान म्हणून घेण्याच्या लायकीचे नसतात - अगदी दहापैकी नऊ वेळा अचूक ठरले तरीसुद्धा!

"ज्ञान म्हणून घ्यायची लायकी" या लायकीसाठी निकष काय आहेत? "दारू पिऊन गाडी चालवली तर पुष्कळदा अपघात होत नाही, पण त्यातल्या त्यात अपघात व्हायची शक्यता थोडी अधिक होते" - हे वाक्य "ज्ञान म्हणून घ्यायच्या लायकी"चे आहे काय? हे अपघात तर १० नशेत चालवणार्‍यांपैकी १ला होत असतील!

... अतर्क्य गोष्टींना चमत्कार या सदरात घालत असतो. परंतु या जगात चमत्कार घडत नाहीत याची शंभर टक्के खात्री असल्यामुळे आपल्याला आता आणखी कुठल्या कुठल्या तर्कसुसंगत शक्यता आहेत यांचा अभ्यास करावा लागेल.

ही वाक्ये परस्पर-दुष्ट आहेत. "ज्या गोष्टींबद्दल आपल्याला तर्क माहीत नाही = चमत्कार" ही जर व्याख्या असेल, तर जोवर सर्व गोष्टींबद्दल सर्व तर्क मला माहीत नाहीत, तोवर विश्वात "अतर्क्य गोष्टी" शिल्लक राहातील. म्हणजे "चमत्कार"च्या या व्याख्येखाली येणार्‍या गोष्टी आहेत याबद्दल मला उलट खात्री आहे. दुसर्‍या वाक्यातल्या "चमत्कार" शब्दाची व्याख्या खरे तर वेगळी आहे, ती न सांगितल्यामुळे हा गोंधळ होतो आहे. दुसर्‍या वाक्यातल्या चमत्कार शब्दाची न-सांगितलेली व्याख्या बहुधा अशी असावी : "ज्या गोष्टीबद्दल तर्क भूतकाळ-वर्तमानात नव्हे, तर भविष्यातही कधी सांगता येणार नाही तो चमत्कार". मात्र भविष्यकाळ कोणी अजून बघितला नाही, त्यामुळे कुठली गोष्ट भविष्यातही अतर्क्य असेल, हे कोणालाच ठामपणे सांगता येणार नाही.

- - -
खरे म्हणजे लेखातील मूलभूत भावना, आणि काही विचारांशी मी सहमत आहे.

भूत व वर्तमान काळाप्रमाणे भविष्य काळातसुद्धा अचूक ठरू शकेल असा ज्ञानप्राप्तीचा मार्ग असेल का? व असल्यास तो कोणता?

हे मनुष्याच्या मनातले महत्त्वाचा मंथन होय, सहमत.

हे फोर्थ डायमेन्शनचे लेख विचारप्रवर्तक असतात, शंकाच नाही. पण मला निवडलेली उदाहरणे कित्येकदा भ्रामक वाटतात, आणि तर्क सांगण्याची पद्धतही संदिग्ध वाटते. या दोन्ही गोष्टी सहज सुधारण्यासारख्या आहेत, म्हणून लेखमालिकेला माझ्या प्रामाणिक शुभेच्छा आहेत.

चमत्कार नावाची गोष्ट आहे किंवा नाही याबद्दल दुमत अ सू शकते परंतू जगात अतर्क्य अशा गोष्टी घडत असतात हे सत्य आहे.
अशा घटनांची एखाद्याने केलेली कारणमीमांसा दुसर् या कुणाला तर्कसंगत वाटेलच असे नाही. संख्याशास्त्रानुसार बर् याच
बाबतीत Probabality शक्यता वर्तवता येते . अमुक घटना १०० पैकी ७ वेळा घडू शकेल अशी Probability गणित मांडून
वर्तवली तरी दर १०० वेळा पैकी ७ वेळा तसे घडेलच असे नाही.
अशा अतर्क्य घटनांविषयी एखाद्याने केलेले अंदाज सातत्याने खरे ठरले असल्याबाबत खूपदा वाचायला मिळते. व अशा घटनांना
सर्वसामान्य लोक चमत्कार असेच मानतात.
अशी भविष्यवाणी अचूकपणे करता येईल असे ज्ञान खरोखरच कुणाला असू शकते काय हा प्रष्न अजूनही अनुत्तरित आहे व तो तसाच
राहील असे मला मला वाटते.
(कांही जण श्रद्धा असली तर अशा शंका मनात येणार नाही असे समाधान करीत असतात.)

एखाद्या अनाकलनीय गोष्टीचा कार्यकारण भाव जोपर्यंत समजत नाही तो पर्यंत त्याचे आकलन होत नाही. आकलन होत नाही तोपर्यंत त्याला चमत्कार म्हणुन लोकमान्यता मिळते. एखाद्या चमत्कारामागचे विज्ञान जेव्हा समजते त्यावेळी तो चमत्कार रहात नाही हे जरी खरे असले तरी ते विज्ञान जोपर्यंत लोकांपर्यंत पोहोचत नाही व पचनी पडत नाही तो पर्यंत त्याचा कार्यकारण भाव फक्त वैज्ञानिक चौकटीतच उलगडलेला असतो. विज्ञान हे समाजापर्यंत उपयोजित तंत्रज्ञानाने पोहोचत असते.

तशाच प्रकारे रेस फिक्सिंग करणाऱ्यानी दिलेले टिप्स हे ज्ञान म्हणून घेण्याच्या लायकीचे नसतात - अगदी दहापैकी नऊ वेळा अचूक ठरले तरीसुद्धा!

अशा टिप्स या दहापैकी नउ वेळा अचुक ठरत असतील तर ज्ञानाला स्वतःला तपासावे लागेल. म्हणजे ज्ञान व उपयुक्तता याची फारकत करावी लागेल. याठिकाणि एखादा ज्ञानी सुद्धा ज्ञान म्हणुन नाही पण रिस्क म्हणुन अशा टिप्स स्वीकारेल. मोजावी लागणारी किंमत व मिळणारा फायदा याची तुलना तो करेल व आपला रिस्क फॅक्टर ठरवेल.

या सर्व चर्चेतून आपल्याला अजून एक महत्वाचा फ्रश्न विचारता येण्याजोगा आहे: भूत व वर्तमान काळाप्रमाणे भविष्य काळातसुद्धा अचूक ठरू शकेल असा ज्ञानप्राप्तीचा मार्ग असेल का? व असल्यास तो कोणता?

म्हणजे हरिदासाची गाडी मुळ पदावर. अध्यात्मिक क्षेत्रातील लोक पण हेच विचारतात व आपल्या परिने मार्ग सांगत असतात.
प्रकाश घाटपांडे

कदाचित रेसचे 'फिक्सिंग' करणारा इब्राहिमला - त्याच्या अपरोक्ष - माहिती पुरवत असेल. फिक्सिंग करणाऱ्याचा कुठला तरी अंतस्थ हेतू असेल, तो डाव साधत असेल. चार पाच वेळा खरी माहिती देऊन एके दिवशी चुकीची माहिती पेरून इब्राहिमला त्याचे सर्व पैसे उधळण्यास भाग पाडण्याचा कुटिल हेतू त्यामागे असू शकेल. जर इब्राहिमच्या 'वाटण्या'मागे हा कारस्थान असल्यास इब्राहिमला रेसचे ज्ञान आहे असे म्हणता येणार नाही.

रेस फिक्स करणारा व इब्राहिमला (कदाचित) संकेत देणारा - संकेत का मिळतात हे न कळणारा इब्राहिम - व त्यावर आंधळी श्रद्धा ठेवणारा मकबूल ही साखळी मला खूपच
परमेश्वर (जगन्नियंता) - प्रेषित, साधक, अंतर्ज्ञानी कोणीतरी , साधू गुरू इत्यादी - व त्यांचे अंधविश्वास ठेवणारे भक्त या साखळीसारखी वाटते.
ज्ञान व विश्वास यांमधला फरक स्पष्ट करण्यासाठी जगाविषयी अशा गृहितकांची गरज काय ते कळलं नाही. त्यामुळे इब्राहिमच्या चमत्कार शक्तीविषयीदेखील अंदाज करता येत नाही...

त्यामुळे इब्राहिम सातत्याने रेस जिंकतो ही शक्यता नाकारता येत नाही.

किती सातत्याने म्हणजे ते चमत्कार सदृश आहे याविषयी आपल्याला आकडेवारीने ठरवता येतं. मात्र सामान्यज्ञानाच्या मर्यादा या बाबतीत फारच लहान आहेत, व चमत्कार असावा हा निष्कर्ष काढण्याकडे खूपच अधिक कल मला दिसून आलेला आहे. संख्याशास्त्रात एक सर्व्हायवलशिप बायस नावाचा परिणाम असतो. जर हजार लोकांना लागोपाठ अनेक वेळा छाप येईल की काटा हे ओळखायला सांगितलं, तर त्यातला एकाला लागोपाठ नऊ ते दहा वेळा योग्य ओळखता येईल. याचं कारण ज्या नऊशे नव्याण्णव लोकांचं मध्येच कधीतरी चुकतं, ते आपल्यासमोर येत नाहीत. पण या माणसात इतर ९९९ पेक्षा काही वेगळी शक्ती नसली तरी ती असल्याचा भास होतो.

भूगोलाच्या ज्ञानाचं उदाहरण वाचून 'चायनीज रूम' या आर्टिफिशियल इंटेलिजेन्स विरोधी कल्पना-प्रयोगाची आठवण झाली. थोडक्यात एका खोलीत एक चायनीज भाषा न समजणारा माणूस बसलेला आहे. तो खोलीच्या खिडकीतून येणाऱ्या अगम्य चिह्नं बघतो, एका यादी व नियमावलीच्या आधारे काही इतर चिह्न बाहेर टाकतो. ही बाहेर पडणारी चिह्नं म्हणजे आत आलेल्या चायनीजमधल्या प्रश्नाचं चायनीज भाषेतलं सफाईदार उत्तर असेल, तर अशा व्यवस्थेत चायनीज भाषेचं ज्ञान (संभाषणक्षमतेइतकं) नक्की आहे का? (सर्वसाधारण तज्ञांचं मत - हो - त्या माणसाला नसलं तरी त्या खोलीला व नियमावलीला आहे)
राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

भूत व वर्तमान काळाप्रमाणे भविष्य काळातसुद्धा अचूक ठरू शकेल असा ज्ञानप्राप्तीचा मार्ग असेल का? व असल्यास तो कोणता?

पोहता न येणारा माणूस खोल पाण्याच्या दिशेने चालत जातांना दिसतो आहे मग तो बूडणार हे भविष्य आपण वर्तवू शकतो त्याला वेगळ्या अशा ज्ञानप्राप्तीची गरज नाही. दिर्घकालिन उदाहरण म्हणाल तर जुगारी, दारुड्या व्यक्तीच्या संसाराच्या वाताहतीचे भविष्य वर्तवता येते. अपूऱ्या पावसाने काय होईल हे ही सांगता येते. पण तरीही भविष्याचे ज्ञान हे अचूक नाही याची तो एक अंदाज मात्र आहे याची जाणीव कायम ठेवूनच या मार्गाचा अवलंब करणे योग्य ठरते.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
एका अश्वशर्यतीत एकावेळी किती घोडे धावतात हे मला ठाऊक नाही. काही असले तरी ओळीने सलग पंधरा शर्यती जिंकणारा असा(लेखात वर्णिलेला) इब्राहिम वास्तवात नसावा. असलाच तर आपल्याला-सर्वच वैज्ञानिकांना-दैवी शक्ती,अतीन्द्रिय ज्ञान यांचे अस्तित्व मान्य करणे क्रमप्राप्त आहे. विवेकवादी व्यक्तीचे मन तेव्हढे उघडे(ओपन मायंडेडनेस) हवेच.
समजा एका लखोट्यात ५००रु.ची नोट मोहोरबंद केली." मंगळग्रहावर काय आहे ते मला दिव्यदृष्टीने दिसते" असा दावा करणार्‍या डॉ. वर्तकांच्या हाती तो लखोटा दिला. त्यांनी तो न उघडता नोटेवरील नऊ अंकाक्षरे त्याच क्रमाने अचूक सांगितली तर त्यांना दिव्यदृष्टी आहे हे मान्य करावेच लागेल.