फोर्थ डायमेन्शन 38
रंगांची करामत!

डॉ. सुशीला पाटील यांची रंगपट विज्ञान या विषयावर प्रभुत्त्व आहे. वर्णमालिकेतील लाल रंगाविषयी तिचा विशेष अभ्यास असल्यामुळे जगभरातील अनेक तंत्रज्ञ व वैज्ञानिक तिच्याशी सतत संपर्कात असतात. कारण तिच्या डॉक्टरेटसाठीचा विषय लाल रंग होता. त्यामुळे अंतरराष्ट्रीय स्तरावर तिच्या नावाचा फार गवगवा आहे. लाल रंग हा तिला आयुष्यभर पुरणाऱ्या अभ्यासाचा विषय झाला आहे. इन्फ्रारेडच्या पलिकडील रंग आपल्या डोळयांना का दिसत नाहीत? टोमॅटोचा रंग लालच का? रक्तातल्या काही पेशी तांबडया का दिसतात? सूर्योदयाच्या काळात आकाश तांबडा का दिसतो? माणसांना लाल रंगाचे एवढे आकर्षण का? इत्यादी हजारो प्रश्नांच्या उत्तरांचा साठा तिच्याकडे आहे. लाल रंगाविषयी कुठलीही शंका असो, सुशीला पाटीलकडून मुद्देसूद व तर्कशुध्द उत्तर मिळणार याची त्या क्षेत्रातील तज्ञांची खात्री होती.
यात काय विशेष असे प्रथमदर्शनी अनेकाना वाटण्याची शक्यता आहे. परंतु सुशीला जन्मत: रंगांधळी आहे हे कळल्यावर ते आपली मतं बदलण्याची शक्यता आहे. रंगांधळेपणामुळे एखाद्या जुन्या कृष्ण-धवल चित्रपटाप्रमाणे तिला सर्व जग फक्त काळे-पांढरे या दोनच रंगात दिसते, हे समजल्यावर अनेकाना धक्का बसेल. तिला काळा व पांढरा या दोन रंगाव्यतिरिक्त दुसऱ्या कुठल्याही रंगाची अनुभूती नाही. तरीसुध्दा ती वर्णपट-वैज्ञानिक आहे व या विषयावर तिची अथॉरिटी आहे.
मात्र काही दिवसात हे चित्र पूर्णपणे बदलणार आहे. तिच्या डोळयाच्या दृक्पटलात कुठलाही दोष नसून तिच्या मेंदूला डोळयाकडून सूचना पोचत नाहीत, त्यामुळे ती रंगांधळी आहे, असा निष्कर्ष तेथील ख्यातनाम तज्ञ डॉक्टरानी काढला आहे. अत्याधुनिक वैद्यकीय संशोधनामुळे तिच्यातील हा दोष काढून टाकणे आता शक्य होणार आहे. यानंतरचे तिचे आयुष्य पूर्णपणे बदलून जाणार आहे. येत्या काही दिवसातच रंग म्हणजे नेमके काय याचा तिला प्रत्यक्ष अनुभव येणार आहे. तिच्या आयुष्यात रंगांची उधळण होणार आहे.
विविध रंगांच्या संबंधातील सर्व वैज्ञानिक नियम, सिध्दांत, तरंगांतर, तरंगांची लांबी-रुंदी, याविषयी जगभर चाललेले प्रयोग, त्यांचे निष्कर्ष, इत्यादीसंबंधीचे अद्यावत ज्ञान असूनही तिला लाल रंग म्हणजे नेमके काय हे माहित नसल्यामुळे तिचे ज्ञान अपुरे ठरत होते. रंगवैविध्य समजून घेण्यातील या उणिवेमुळे काहीतरी चुकल्यासारखे वाटत होते.
यानंतर मात्र हे सर्व बदलणार आहे!

( Source: What Mary Didn't Know: Frank Jackson, OUP, 1991)

आपले मानवी शरीर व आपले मन हे दोन्ही एकाच ठिकाणी असल्यासारखे वाटत असल्यामुळे आपल्या येथील अनेक जाणकारसुध्दा शरीर व मन हे भिन्न असू शकतात, असा विचार करत नाहीत. कदाचित विचार करण्याइतपत त्यांच्याकडे वेळ नसावा. एकेकाळचा अजरामर आत्मा (देव आनंदच्या गाईड चित्रपटातील ते संवाद आठवून पहा!) कालबाह्य, बिनबुडाचा, विनाअस्तित्त्वाचा ठरल्यामुळे विचारपध्दतीत फार मोठी पोकळी निर्माण झाली आहे. या आत्म्याची जागा आता मन घेऊ पाहत आहे. परंतु एखादी गोष्ट/संकल्पना चुकीची ठरली म्हणून उरलेल्या गोष्टी/संकल्पना अचूक आहेत असा अर्थ त्यातून ध्वनित होत नाही.
शरीर व मन भिन्न नाहीत याच्या पुष्टयर्थ काही पर्याय सुचवण्याचा खटाटोप नेहमीच केला जात असतो. कदाचित पर्याय म्हणून भौतिकवाद आपल्या डोळयासमोर चटकन उभा राहील. हे जग, या जगातील यच्चयावत घटना, येथील सर्व व्यवहार इत्यादींच्या मागे कुठलीही अद्भुत, अलौकिक, पारमार्थिक शक्ती नसून या सर्व गोष्टींचे, व्यवहारांचे, नैसर्गिक कोप-प्रकोपांचे इत्थंभूत वर्णन, त्यांच्या कार्य-कारणांचे विश्लेषण भौतिक तत्त्व, नियम, सिध्दांत इत्यादींच्याद्वारे करणे सहज शक्य आहे. काही वेळा काही वस्तु अणु-रेणूंच्याऐवजी ऊर्जेच्या स्वरूपात असल्या तरी इतर सर्व वस्तू खुर्ची-टेबलाप्रमाणे अणू-परमाणूंच्या रचनेतूनच निर्माण झालेल्या आहेत असे ठामपणे सांगता येणे शक्य आहे.
वर उल्लेख केलेल्या विधानांची पुनर्तपासणी केल्यास भौतिकवादाचे पुरस्कर्ते टोकाची भूमिका तर घेत नाहीत ना? असेही वाटण्याची शक्यता आहे. भौतिक नियम व सिध्दांतांच्या आधाराने वर्णन करता येणे शक्य नाही, अशी एखादी तरी वस्तु या जगात नक्कीच सापडेल असा आत्मविश्वास अनेकांना आहे. आज जरी त्या अद्भुत संकल्पना वाटत असल्या तरी भविष्यात त्या कदाचित अस्तित्वात येतील हे नाकारण्यात अर्थ नाही. उदाहरणार्थ पुरातन काळातील आकाशवाणीची ढोबळ व स्वप्नवत असलेली संकल्पना आज ती विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या मुशीतून सत्यस्थितीत अवतरलेली आहे हे नाकारता येत नाही. कोण जाणे, आजच्या अशाच काही कल्पनारम्य संकल्पना काही कालावधीनंतर अस्तित्वात येतीलही!
नेमकी हीच गोष्ट सुशीला पाटीलच्या बाबतीत घडत असावी. एक तज्ञ म्हणून लाल रंगाची सर्व भौतिक बाजू सुशीला पाटीलला माहीत आहे. त्याची तरंग लांबी, डोळयावर होणारे त्याचे परिणाम, परावर्तन, वक्रीभवन, विकीरण, रासायनिक गुणधर्म, डोळयात घडणारी जैविक प्रक्रिया, त्याच्या अणू-रेणूंची रचना इत्यादी सर्व बारकावे तिला माहित आहेत. तरीसुध्दा लाल रंग कसा दिसतो याची तिला अजिबात कल्पना नाही. रंगाविषयीच्या वैज्ञानिक ज्ञानसंग्रहामधून हा रंग नेमका कसा दिसेल हे ती कधीच सांगू शकणर नाही.
विज्ञान नेहमीच निरपेक्ष, प्रयोगात्मक, व मोज-माप करता येणारे असते. त्याउलट इंद्रियानुभव - किंवा मानसिक अनुभव - व्यक्तीसापेक्ष, प्रयोगाच्या आटोक्यात न येणारे, मोज मापाच्या पलिकडे असे काही तरी असते. त्यामुळेच एखाद्या वस्तूचे भौतिक/रासायनिक वर्णन कितीही अचूक, परिपूर्ण व साधार असूनसुध्दा त्यासंबंधात एखाद्याच्या मनातील आकलन काय असेल हे नेमकेपणाने सांगता येत नाही. मानसिकतेला भौतिक स्वरूपात सादर करणे जवळ जवळ अशक्यातली गोष्ट ठरेल.
भौतिकतेच्या पुरस्कर्त्यांना हे नेहमीच गोंधळात टाकणारे ठरत आहे. एखादी गोष्ट भौतिकदृष्टया अस्तित्वात नसतानाही मानसिकरित्या ती अस्तित्त्वात कसे काय असू शकते याचे नेहमीच त्याना आश्चर्य वाटत आले आहे. उदाहरणार्थ, ईश्वर ही संकल्पना बहुतांशाच्या मनामध्ये कशी काय अजूनही घर करून बसलेली आहे हे एक न सुटणारे कोडे ठरत आहे
सुशीला पाटीलला या सर्व प्रकाराबद्दल काय वाटत असावे याचाही विचार करता येईल. सुशीला पाटील भौतिकवादावर विश्वास दर्शवणारी असल्यास एखाद्या वस्तूचे बाह्यरूप व त्या वस्तूची सत्य स्थिती यात फरक असण्याची शक्यता आहे असे तिच्या लक्षात येईल. वस्तू जशी दिसते व ती कशी असते या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. विज्ञानाचा संबंध ती कशी असते याच्याशी असून त्यावेळी वस्तु कशी दिसते हा विचार गौण ठरतो. वस्तु एखाद्याला कशी दिसते याच्याशी विज्ञानाचे काही देणे घेणे नाही. डॉ. सुशीला पाटीलला लाल रंगाविषयी साद्यंत ज्ञान आहे, इत्थंभूत माहिती आहे. फक्त इतराप्रमाणे हा रंग कसा दिसतो याचा तिला अनुभव नाही. कदाचित तिला लाल रंग धूसर पांढरा, फिका, काळसर असाही दिसत असेल, म्हणून काही फरक पडणार नाही.
सुशीला पाटीलच्या मेंदूवरील शस्त्रक्रियेनंतर प्रथमच - इतराप्रमाणे - ती लाल रंग बघू शकेल. परंतु त्यामुळे लाल रंगाविषयीच्या तिच्या ज्ञानात नवीन काही भर पडेल का? कदाचित नाही. फक्त तिला नैसर्गिकरित्या लाल रंग खरोखरच कसा दिसतो एवढेच कळू शकेल. बाकी तसा काही फरक पडणार नाही.
म्हणूनच सामान्यांची भाषा व त्यानी एखाद्या शब्दाचा लावलेला अर्थ आणि तज्ञांची भाषा व त्यानी त्या शब्दाला लावलेला अर्थ सर्वस्वी वेगवेगळे असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही!