शंकराचार्यांच्या "ब्रह्म सत्य जगत् मिथ्या" या तत्त्वज्ञानाचा परिणाम अध्यात्मावर आणि भारतीय लोकांवर पडल्याने ते निष्क्रीय झाले अशी विचारसरणी एका लेखात व्यक्त झाली होती. त्यावर प्रतिसाद दिला आहेच. "ब्रह्म सत्य जगत् मिथ्या" ही विचारसरणी प्रमुख असली तरी सर्वमान्य किंवा बहुतांशी तत्त्वज्ञानी लोकांना मान्य होती अशी वस्तुस्थिती नाही. माझी ज्ञानेश्वरांच्या विचारांशी बर्‍यापैकी ओळख असल्याने त्यांचे विचार थोडक्यात सांगतो.

आधी शंकराचार्यांचे म्हणणे बघू. त्यांच्या मते जग ही माया आहे, आभास आहे, मिथ्या आहे. अ़़ज्ञानाने ब्रह्माला झाकल्याने हा मिथ्याभास होतो. याला विवर्तवाद असे नाव आहे. ज्ञानेश्वरांच्या मते जग आणि परमेश्वर दोन्ही सत्य आहेत. त्यांचा संबंध रत्न आणि त्याची प्रभा, सूर्य आणि त्याचे तेज या प्रकारचा आहे. त्यामुळे अ़ज्ञानरूपी जग ज्ञानरूपी ब्रह्माला झाकते हे बरोबर नाही. आता खालील ओव्या बघा

जालेनि जगें मी झाकें | तरी मग जगत्वे कोण फाके |
किळेवरी माणिक | लोपिजे काई || १२३||

अर्थ - जग झाल्याने मी झाकला जातो तर जगरूपाने कोण व्यक्त होते? रत्नाच्या प्रभेने रत्न झाकले जाते का?

अळंकाराते आले | तरी सोनेपण काई गेले |
की कमळ फाकले | कमळत्वा मुके || १२४||

फाकले = विकसित झाले

सांग पां धनंजया | अवयवी अवयविया |
आच्छादिजे कीं तया | तेंचि रूप|| १२५||

अर्थ - अवयवी (पुरुष) हा अवयवांनी झाकला जातो की अवयव तेच त्याचे रूप आहे?

कीं विरूढलेया जोंधळा | कणिसाचा निर्वाळा |
वेंचला की आगळा | दिसतसे || १२६||

अर्थ - जोंधळ्याचा पहिला कण पेरून त्याला अंकुर फुटून कणीस परिपक्व झाल्यावर तो पेरलेला दाणा नाहीसा झाला की पुष्कळ पटींनी वाढला?

म्हणोनि जग परौते | सारूनि पाहिजे माते |
तैसा नव्हे उखितें | आघवेचि मी || १२७ || अध्याय १४, ज्ञानेश्वरी

अर्थ - म्हणून जगाचा निरास करून मला पहावे, तसा मी नाही, तर सर्वांसकट मीच आहे. शंकराचार्यांच्या "ब्रह्म सत्य जगत् मिथ्या" याचे यापेक्षा स्पष्ट शब्दांत खंडन मी तरी दुसरीकडे कुठे वाचले नाही.

अमृतानुभवात तर या विचाराचे खंडन करणारे "अ़ज्ञानखंडन" हे जवळजवळ ३०० ओव्यांचे प्रकरण ज्ञानेश्वरांनी लिहिले आहे. त्यात पूर्वपक्ष - उत्तरपक्ष पद्धतीने या विचारांचे खंडन केले आहे. त्यातल्या अगदी निवडक ओव्या देतो.

प्रकाशु तो प्रकाशकी | यासी न वंचे घेई चुकी |
म्हणोनि जग असिकी | वस्तुप्रभा || २८९ ||

अर्थ - प्रकाश्य जगत् आणि प्रकाशक चैतन्य ही एकच आहेत, यात अन्यथा नाही. तू याला अ़ज्ञान म्हणतोस ही आपली चुकी पदरात घे आणि जग ही वस्तुप्रभा आहे असे म्हण (हे अ़़ज्ञाने आहे असे म्हणणार्‍यास उद्देशून म्हणतात)

विभाति यस्य भासा | सर्वामिदं हा ऐसा |
श्रुति काय वायसा | ढेकर देती || २९० ||

अर्थ - आत्म्याच्या प्रकाशाने हे सर्व त्रैलोक्य प्रकाशले जाते असे श्रुति व्यर्थच बडबडतात?

यालागी वस्तुप्रभा | वस्तुचि पावे शोभा |
जातसे लाभा | वस्तूसिची || २९१||

अर्थ - म्हणून नामरूपात्मक जगत्मिषाने एक ब्रह्मवस्तूच प्रकाशली आहे. तत्त्वतः जगत् काही नसून स्वयंप्रकाशाने ब्रह्मवस्तूच सुशोभित झाली आहे. म्हणून जगत्स्फुरणात ब्रह्मवस्तूचाच लाभ होतो.

वांचूनि वस्तु इया | आपणपे प्रकाशावया |
अ़ज्ञान हेतु वाया | अवघेचि || २९२ ||

अर्थ - ह्या ब्रह्मवस्तूला स्वतः दृश्य जगद्रूपाने प्रकाशावयाला अ़ज्ञान कारण आहे असे सर्व म्हणणे व्यर्थ आहे.

तर्कतीर्थांनी एका लेखात लिहिले होते " शंकराचार्यांचे अनुयायी स्वत:च्या सोयीसाठी उपनिषदे, गीता, ब्रह्मसूत्रे यांची ओढाताण करतात. त्यावर आमचा आक्षेप नाही. पण ज्ञानेश्वर हे शंकराचार्यांचेच तत्त्वज्ञान सांगतात हे सिद्ध करण्यासाठी ज्ञानेश्वरांच्या विचारांची ओढाताण करतात याला आमचा आक्षेप आहे. कारण असे करण्याने दोन पापे होतात असे ज्ञानेश्वर पुढील ओवीत सांगतात.

अखरीं तव गोवधु | पुढारा अनृत बाधु |
मा कैसा अ़़ज्ञान वादु | कीजे ज्ञानी || २७८ ||

अर्थ - गोवध केला नसता मी गोवध केला असे कोणी (हिंदू) म्हणेल तर हे शब्द उच्चारल्याचे पाप आहेच वर खोटे बोलल्याचे दुसरे पापही लागते. तसे ज्ञानाला अज्ञान म्हणणे हे एक पाप आणि अ़ज्ञान नसताना अ़ज्ञान म्हणणे हे दुसरे पाप.

अशीच दोन्ही पापे ज्ञानेश्वरांच्या विचारांची ओढाताण करून त्यांना शंकराचार्यांचे अनुयायी म्हणण्यार्‍यांना लागतात."

विनायक
संदर्भ - १. ज्ञानेश्वरी - दांडेकर प्रत २. सार्थ अमृतानुभव - जोगमहाराज