ते वाढत आहे ते मोक्षाची आस बर्‍याच अंशी सोडल्यानंतरच वाढत आहे.

म्हणजे मूळ लेखात काळजी व्यक्त करण्याऐवजी आनंद व्यक्त करायला हवा असे वाटते का? "आता आपण मोक्षाच्या आहारी जाणे कमी करत आहोत तेंव्हा आपली हानी होणे पण कमी होत आहे" असे काहीसे वाक्य असायला हवे असे वाटते का?

संशयातूनच ज्ञानप्राप्ती होते ह्यावर गीतेचा विश्वास नसावा.

मला वाटते थोडा शाब्दीक फरक असावा.

आधीच्या ओळीत गीतेत म्हणले आहे की ज्ञानाची इच्छा करणारा हा संयमाने प्रयत्न करतो तसेच येणार्‍या प्रत्येक अनुभवास सावधपणे पहातो. अर्थात तसे वागताना त्यात त्याची ज्ञान मिळवण्यासाठी श्रद्धा असते.

मात्र जेंव्हा निव्वळ संशय असतो, तेंव्हा डोळसपणे काहीच बघितले जात नाही, उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न न करता /स्वानुभव न घेता अनुमाने काढली जातात तर, यात काय, त्यात काय, असे शक्यच का नाही असे विचार येतात आणि मग असे संशयात्मा हे ज्ञान मिळवू शकत नाहीत म्हणून खर्‍या अर्थाने सुखी देखील होऊ शकत नाहीत...

वरील विनायक यांनी दिलेल्या उदाहरणाचाच विचार केला तर खगोलशास्त्राचे ज्ञान आत्मसात करताना "असे कसे शक्य आहे?" असा प्रश्न पडून पृथ्वीच सुर्याभोवती फिरते असे ज्ञान सप्रमाण मिळू शकले.

श्री चित्तरंजन, मी गीता वाचलेली नाही त्यामुळे याबाबत काही मत व्यक्त करत नाही. तुमच्या प्रतिसादातील पुढील वाक्य वाचले.

संशयातूनच ज्ञानप्राप्ती होते ह्यावर गीतेचा विश्वास नसावा.

हे वाक्य वाचून एक प्रश्न पडला. संशयातूनच ज्ञानप्राप्ती होते ह्यावर गीतेचा विश्वास नसेल तर ज्ञानप्राप्तीतूनच संशय निर्माण होतो असे काही असेल का?

सर्वप्रथम, गीता मी वाचलेली नाही, आणि आपण उद्धृत केलेल्या विचारधारेतील अभ्यासक नाही, तज्ज्ञ तर नाहीच नाही, त्यामुळे मत - त्यातून गीतेतील विचारांवर मत - देऊ शकत नाही, पण ज्ञानप्राप्ती, संशय, विज्ञान वगैरे बाबतीतील काही माझे, काही कधीकाळच्या श्रवणभक्तीने अर्धवट समजलेले (गीतेतील किंवा गीतेशी संबंधित नव्हे!) असे काही स्वैर विचार (चुकीचेही असतील कदाचित, पण तरीही कृपया गोड मानून घ्यावेत.) - आणि कदाचित माझ्याच काही शंका - मांडण्याची आगळीक करू इच्छितो.

संशयातूनच ज्ञानप्राप्ती होते ह्यावर गीतेचा विश्वास नसावा.

सर्वप्रथम, या विधानाचा नेमका अर्थ काय? 'संशयातून ज्ञानप्राप्ती होत नाही असे गीतेला वाटत असावे' असा, की 'संशयाव्यतिरिक्त ज्ञानप्राप्तीचे इतरही मार्ग असू शकतात असे गीतेला वाटते' असा? थोडक्यात, 'संशयातूनच' मधील 'च'वर कितीसा आघात आहे?

मी स्वतः गीता वाचलेली नसल्यामुळे मला याबाबत काहीच माहीत नाही, परंतु आपण हे विधान जसे लिहिलेले आहे, त्यावरून मला तरी दुसरा अर्थ समजतो. या कारणास्तव, खात्री करून घेण्यासाठी हा प्रश्न विचारत आहे. (तसे असेल तर हा दुसरा अर्थ पटण्याकडे निदान माझा तरी कल आहे असे वाटते. म्हणजे, 'असे गीतेला वाटते' हा भाग वगळून.)

प्रत्येक गोष्टीचा विचार करताना "का?" हा प्रश्न विचारला पाहिजे आणि त्याचे तर्कशुद्ध उत्तर हुडकून काढले पाहिजे.

संशय घेण्याचे ज्ञानप्राप्तीत, ज्ञानवृद्धीत आणि ज्ञानशोधनात (refinement of knowledge) फायदे आहेत हे खरेच. परंतु त्यामुळे कधी त्याच ज्ञानवृद्धीला मर्यादाही येऊ शकतात असे वाटते. मुळात 'असे का?' हा प्रश्न नेमका कधी विचारावा आणि कधी विचारू नये (अर्थात निव्वळ ज्ञानोपासकाच्या ज्ञानप्राप्तीच्या फायद्याच्या दृष्टिकोनातून) याचा निर्णय घेता येणे ही एक कला असावी, आणि हा निर्णय प्रत्येक ज्ञानोपासकाच्या ज्ञानप्राप्तीच्या गरजेनुसार आणि दिशेनुसार वेगवेगळा असावा असे वाटते.

जगात मिळवण्यासारखे ज्ञान पुष्कळ आहे. (अज्ञाताचे नेमके परिमाण माहीत नसल्याकारणाने आणि कितीही ज्ञान मिळवले तरी काही अज्ञात शिल्लक राहत असावे, एवढेच नव्हे तर ज्ञानसुद्धा बदलत असल्यामुळे एखाद्या बाबीचे आजचे ज्ञान हे पूर्ण आणि शेवटचे ज्ञान नसून उद्या नवनवीन अज्ञात निर्माण होत असावे या कारणाने, मिळवण्यासारखे ज्ञान अनंत आहे असेही बहुधा म्हणता यावे.) अर्थात जगातील सर्व ज्ञान कोणत्याही व्यक्तीस एका आयुष्यात प्राप्त करणे शक्य नाही. (हे केवळ आयुष्याच्याच मर्यादेमुळे नव्हे, तर विभिन्न बाबतींतील ज्ञान ग्रहण करण्यातील व्यक्तिगत रस, कुवत, पूर्वग्रह वगैरे अनेक घटक मर्यादा निर्माण करू शकतात. उदाहरणार्थ एखाद्या व्यक्तीस पदार्थविज्ञानात उत्तम गती असू शकेल, परंतु त्याच व्यक्तीस चिनी पाककला शिकण्यात रस नसेल, ग्रीक तत्त्वज्ञानात किंवा पौर्वात्य भाषांच्या व्याकरणांच्या तौलनिक अभ्यासात गती नसेल आणि भारतीय चित्रपटांच्या इतिहासाच्या अभ्यासात त्याचे चित्रपटांबद्दलचे पूर्वग्रह आड येऊ शकतील.)

त्यापुढे, ज्ञानपिपासू व्यक्तीकरिता ज्ञान हे केवळ इकडूनतिकडून वेचलेल्या ज्ञानाच्या संकीर्ण खिचडीच्या स्वरूपात रहायचे नसल्यास अशा ज्ञानपिपासू व्यक्तीस ज्ञानाचा (ज्याच्यात्याच्या वैयक्तिक रसानुसार) सुसूत्रपणे, काही एका दिशा ठरवून आणि त्या दिशेने पुढे जाऊन अभ्यास करणे प्राप्त आहे. ज्ञानाच्या अशा सुसूत्र आणि सुसंघटित विभाजनातून निर्माण होणार्‍या ज्ञानविभागास 'विज्ञान' असे म्हणता यावे. (संदर्भ: व्याख्या: science : a department of systematized knowledge as an object of study.) अर्थात, असे विज्ञानविभागही अनेक आहेत, आणि अर्थातच कोणत्याही एका व्यक्तीची सर्व विज्ञानविभागातील - किंवा कोणताही एक विज्ञानविभागातीलसुद्धा - ज्ञान ग्रहण करण्याची शक्ती मर्यादित आहे.

आता कोणतीही विज्ञानशाखा घेतली, तर त्यात काही मूलभूत गृहीतके असतात. त्या मूलभूत गृहीतकांच्या बांधणीच्या विटांवर (building blocks) त्या विज्ञानशाखेचा पुढील सर्व डोलारा उभा असतो. ही गृहीतके सर्व परिस्थितीत आपल्या जगाच्या अनुभूतीशी तंतोतंत मिळतीजुळती असतात असे नाही, आणि त्या विज्ञानशाखेपुरते पाहता त्याची गरजही नसते. कोणत्याही विज्ञानशाखेतील सर्व निष्कर्ष हे त्या विज्ञानशाखेच्या मूलभूत गृहीतकांशी आणि एकमेकांशी सुसंगत असणे हे पुरेसे असते. 'प्रत्यक्षा'शी त्याची तंतोतंत सांगड घालता यावीच, असा विज्ञानाचा आग्रह नसतो.

(विज्ञान हे शेवटी प्रत्यक्ष विश्वाच्या कोणत्या ना कोणत्या अंगाच्या आकलनाकरिता स्पष्टीकरणात्मक विश्लेषण करण्याचे एक साधन म्हणून बनवलेले एका प्रकारचे प्रतिरूप किंवा मॉडेल असते. मॉडेल हे प्रत्यक्षाशी सर्व तपशिलांत आणि अंगांत तंतोतंत जुळण्याची आवश्यकता नसते, आणि ते शक्यही नसते. फार फार तर प्रत्यक्षाशी कमी किंवा अधिक प्रमाणात जुळणारा तो एक अंदाज असतो. आणि अभ्यासकाच्या विशिष्ट गरजेप्रमाणे निरनिराळ्या गृहीतकांवर आधारलेली निरनिराळी मॉडेल्स बनवता येतात.)

तर कोणत्याही विज्ञानशाखेचा अभ्यास करावयाचा झाल्यास त्या विज्ञानशाखेच्या मूलभूत गृहीतकांबद्दल गृहीतकाच्या व्याख्येनुसार प्रश्न विचारावयाचे नसतात, आणि आपल्या वास्तवाच्या कल्पनेशी किंवा अनुभवांशी ती गृहीतके जुळतात की नाही हेही तपासायचे नसते. फक्त त्या विज्ञानशाखेतील निष्कर्ष अथवा प्रमेये त्या गृहीतकांशी सुसंगत आहेत की नाहीत, एवढेच तपासायचे असते.

अर्थात गृहीतकांना प्रश्न करून 'हीच गृहीतके काय म्हणून' असे विचारून आणि वेगळी गृहीतके मांडून त्या नवीन गृहीतकांशी सुसंगत अशा निष्कर्षांचा डोलाराही उभा करता येतो, आणि त्याचे फायदेही असू शकतात, परंतु मग अशी नवीन गृहीतके आणि त्यावर आधारित निष्कर्ष ही एक नवीन विज्ञानशाखा होते. ही नवी विज्ञानशाखा आणि जुनी विज्ञानशाखा या भिन्न गृहीतकांमुळे एकमेकांशी सुसंगत नसू शकतात, पण स्वतःअंतर्गत परिपूर्ण आणि सुसंगत असतात, आणि प्रत्यक्ष जगाच्या दोन वेगवेगळ्या अंगांच्या आकलनाकरिता या दोन्ही शाखा उपयुक्त असणेही शक्य असते. मात्र अशी एका विज्ञानशाखेच्या गृहीतकांबाबत प्रश्न करून आणि ती बदलून त्याजागी आणलेली नवी गृहीतके ही त्या नवीन विज्ञानशाखेच्या अभ्यासासाठी कितीही उपयुक्त ठरली तरी ज्याची गृहीतके बदलली त्या विज्ञानशाखेच्या अभ्यासाकरिता निरुपयोगी ठरतात. आणि आधी म्हटल्याप्रमाणे, दोन्ही विज्ञानशाखा या प्रत्यक्ष जगाच्या वेगवेगळ्या अंगांच्या आकलनाकरिता - किंवा व्यावहारिक गरजेप्रमाणे एकाच अंगाच्या कमीअधिक अचूक प्रमाणातील आकलनाकरिता - उपयुक्त ठरू शकतात. (आणि तसेही विज्ञानाला प्रत्यक्ष जगाशी मिळतेजुळते असण्याशी फारसे देणेघेणे नसते. मॉडेलमध्ये अंतर्गत सुसंगतता असण्याशी मतलब. प्रत्यक्ष जगाशी थोडेसे जुळले, उत्तम. अधिक जुळले, तरीही उत्तम. नाही जुळले, तरीही उत्तम. आज कशाशीही जुळत नाही पण उद्या भलत्याच कशाशी जुळून त्याच्या आकलनासाठी उपयोग झाला, तर दुधात साखर. मॉडेल वापरता आले, तर घ्या, दुसरे मॉडेल अधिक चांगले वाटले, तर याच्याऐवजी ते मॉडेल घ्या, आणि या मॉडेलचा काहीही उपयोग नाही असे वाटले, तर फेकून द्या आणि दुसरे ज्याचा उपयोग आहे असे वाटते ते मॉडेल घ्या. मॉडेल जोपर्यंत स्वतःअंतर्गत सुसंगत आहे तोपर्यंत ते मॉडेल आहे. आणि मॉडेल म्हणजे जग नव्हे.)

याची काही सोपी उदाहरणे देता येतील. शाळेत आपण २ + २ = ४ हे शिकतो. किंवा कोणत्याही दोन बिंदूंमधून एक आणि एकच सरळ रेषा जाऊ शकते हेही शिकतो. यांबद्दल आपण असे का हे प्रश्न विचारत नाही.

आता २ + २ = ४ हे पूर्णांकांच्या किंवा वास्तव संख्यांच्या अंकगणितात बेरजेच्या व्याख्येप्रमाणे योग्यच आहे, आणि ते मला पडताळूनही पाहता येते. (२ + २ = ४ हे नेमके मूलभूत गृहीतक आहे की काही मूलभूत गृहीतकांवरून निघालेला प्राथमिक सिद्धांत आहे याबद्दल या क्षणी माझ्या मनात थोडा गोंधळ आहे. अधिक विचार करावा लागेल. याबद्दल विचारही ऐकायला आवडेल.) आता '२ + २ = ४च का? इतर काही का नाही?' असा प्रश्न जर कोणी विचारला, तर कदाचित त्यातून काही वेगळ्या परिस्थितीत, वेगळ्या गृहीतकांनुसार २ + २ हे ४ न होता काही वेगळेही होऊ शकते, हे एखाद्याच्या लक्षात येऊ शकेल किंवा त्या दृष्टीने तो विचार करू शकेल. (उदाहरणार्थ, केवळ ० ते २ एवढे ३ पूर्णांकच असलेल्या चक्रीय गटाच्या गणितात त्या गटातील बेरजेच्या एखाद्या व्याख्येप्रमाणे २ + २ = (वास्तव संख्यांच्या अंकगणितातील ४) मॉड्युलो ३ = १ हेही योग्य ठरू शकेल.) त्या विशिष्ट चक्रीय गटावर आधारित गणिताचा अभ्यास करण्याकरिता त्याला याचा उपयोग होऊ शकेल (आणि हे 'वेगळे' गणितसुद्धा काही परिस्थितींत उपयुक्त असणे अशक्य नाही), परंतु असा प्रश्न विचारून अशी व्यक्ती पूर्णांकाचे किंवा वास्तव संख्यांचे अंकगणित शिकू शकणार नाही. तेव्हा, ते 'दुसरे' गणित शिकताना २ + २ = १ होणे ठीक आहे, परंतु पूर्णांकांच्या किंवा वास्तव संख्यांच्या अभ्यासात २ + २ = ४च!

कोणत्याही दोन बिंदूंतून एक आणि एकच सरळ रेषा जाऊ शकते हे युक्लिडीय प्रतलीय भूमितीचे मूलभूत गृहीतक आहे. (हे 'गृहीतक' आहे. व्यवहारात पडताळून पाहता आले तरी तो केवळ 'पडताळा' होतो, 'सिद्धता' नव्हे.) याबाबत प्रश्न विचारल्यास उदाहरणार्थ दोन बिंदूंतून अनंत 'सरळ रेषा' जाऊ शकणार्‍या विश्वाची कल्पना करता येते, आणि व्यवहारात त्याचे उपयोगही आहेत. गोलाच्या पृष्ठभागावरील भूमितीतील 'सरळ रेषे'शी समतुल्य संकल्पनेबरोबर हे त्या भूमितीतील मूलभूत गृहीतक होऊ शकते. "दोन बिंदूंतून एकच सरळ रेषा का म्हणून घालवायची? मी हव्या तेवढ्या घालवेन!" असे जर कोणी विचारले, तर तो त्या आधारे गोलाच्या पृष्ठभागावरील भूमितीचा अभ्यास करू शकेल (जेही उपयुक्त ठरू शकते), पण युक्लिडीय प्रतलीय भूमितीचा (जी इतरत्र उपयुक्त ठरते) अभ्यास करू शकणार नाही. गोलाच्या पृष्ठभागावरील भूमितीच्या अभ्यासाकरिता खुशाल 'दोन बिंदूंतून अनंत सरळ रेषा जातात' हे मानावे, नव्हे मानलेच पाहिजे, पण युक्लिडीय प्रतलीय भूमितीचा अभ्यास करायचा असेल, तर तेव्हा 'दोन बिंदूंतून एकच सरळ रेषा जाऊ शकते' हेच मानले पाहिजे.

तसेच, वास्तव संख्यांच्या अंकगणिताचा अभ्यास करताना 'ऋण संख्येचे वर्गमूळ होऊ शकत नाही' हे गृहीतक आपण शिकतो, पण 'काँप्लेक्स संख्यां'चे पूर्ण गणितच वास्तव संख्या आणि (-१)च्या वर्गमुळाच्या पटी यांच्यावर उभारलेले आहे. त्याचाही वेगवेगळ्या शास्त्रांच्या अभ्यासात उपयोग होऊ शकतो.

थोडक्यात, केवळ 'सर्व गोष्टींना सदैव प्रश्न करणे' हे नेहमी उपयुक्त ठरेलच, असे नाही. एखाद्या गोष्टीच्या अभ्यासाकरिता एखादा प्रश्न पोषक ठरू शकेल तर दुसरा प्रश्न घातक ठरू शकेल. मात्र तोच घातक प्रश्न दुसर्‍या एखाद्या गोष्टीच्या अभ्यासाकरिता पोषक ठरू शकेल आणि पहिला पोषक प्रश्न एखाद्या तिसर्‍या गोष्टीच्या अभ्यासाला घातक ठरू शकेल. केवळ 'प्रश्न विचारण्या'पेक्षा आपण कशाचा अभ्यास करतो आहोत त्याच्या अनुषंगाने 'योग्य वेळी, योग्य ठिकाणी आणि योग्य प्रश्न विचारता येणे' आणि अशी योग्य वेळ, असे योग्य ठिकाण आणि असा योग्य प्रश्न हे कोणते आणि कोणते नाही हे ठरवता येणे महत्त्वाचे. (याचे युनिवर्सल असे निश्चित गणित नसावे.)

शंकराचार्यांचा तर्काला मुळीच विरोध नव्हता. त्यांच्यामते जो तर्क ब्रह्मविद्याविरोधी आहे तो तर्कच नव्हे! वेदप्रामाण्य न मानणारे तर्कशास्त्र ते भ्रामक मानीत. त्यांच्यामते मोक्षप्राप्तीच्या साध्याला साधन होऊ शकत नाही असे तर्कशास्त्र दिशाभूल करणारे आणि मायात्मक आहे. म्हणूनच स्मृतिकारांचा आणि शंकराचार्यांचा न्यायशास्त्राला कडवा विरोध होता. त्यांनी नैय्यायिकांची "हैतुक" म्हणून हेटाळणी केली आहे. ह्याबाबत यनावाला व धनंजयांसारखे जाणकार अधिक माहिती देऊ शकतील असे वाटते.

मग भक्तीमार्गाचा प्रभाव ३५० वर्षे अजिबात का पडला नाही? त्यामुळे या दोन्ही गोष्टींमध्ये बादरायण संबंध आहे.
स्पष्ट झाले नाही. कुठल्या गोष्टींमध्ये संबंध आहे?

शिवाजी रामदास किंवा तुकाराम यांना खरेच भेटले होते का किंवा कसे याबाबत अनेक उलटसुलट मते आहेत. अनेक सबळ पुरावे अशी भेट झाली नसल्याचे सिद्ध करणारे आहेत.
कृपया संदर्भ असल्यास द्यावेत. रामदासांनी शिवरायांना लिहीलेले पत्र बरेच प्रसिद्ध आहे.

भक्तिमार्गाचा उदय होण्याआधी भारतीय समाज फार सक्रिय होता असेही नाही. माझा आक्षेप काही पुरावा नसताना निष्क्रियतेचे खापर भक्तिमार्गावर फोडण्याला आहे.

तुमचं जे काही संसाराचं रहाटगाडगं आहे ते तसंच चालू राहूदे त्यात फक्त नाम घेणे ठेवा.

चतुरंग

या चर्चेचे शीर्षक वाचून मोक्षापेक्षा भक्तिमार्ग बरा असा काहीसा श्री. यनावाला यांचा संदेश असावा असा माझा ग्रह झाला होता. आपण वर दिलेले वाक्य अपुरे आहे. कारण श्री. यनावाला त्या वाक्याच्या पुढे काय म्हणतात ते बघा.

ज्ञान नको,तप नको,संन्यास नको, संसाराचा त्याग नको.केवळ नामजप करा. विठ्ठल विठ्ठल म्हणा. नामसंकीर्तनाने मोक्ष मिळवा.या भक्तिमार्गामुळे समाजात मोठ्या प्रमाणात निष्क्रियता वाढली.भजन-कीर्तनांद्वारे ब्रह्म,माया,शिवात्मा,जीवात्मा,पुनर्जन्म,संचित,प्रारब्ध ,ब्रह्म सत्यम् जगन् मिथ्या।
अहं ब्रह्माsस्मि| अशा अनेक भ्रामक संकल्पना सर्वतोमुखी झाल्या.
म्हणजे ज्या इहलोकात आपण राहातो.,जो प्रत्यक्ष दिसतो, अनुभवता येतो, तो खोटा आणि जो "पाहिला ना देखिला ना कुणा अनुभावला" असा परलोक खरा !
तिथे अखंड ब्रह्मानंद,परमसुख आहे असे मानायचे.त्याच्या प्राप्तीसाठी सारा आटापिटा करायचा. केव्हढे हे वैपरीत्य! केव्हढा हा भ्रम!!
माणसाने भ्रामक गोष्टींच्या मागे लागावे लागावे म्हणजे किती ? काही सुमार?

म्हणजेच मोक्षमार्ग आणि भक्तिमार्ग दोघांमुळे निष्क्रियता वाढली. त्यातल्या त्यात भक्तिमार्ग सामान्य माणसापर्यंत पोचल्याने सामान्य मनुष्य निष्क्रीय झाला. त्या आधी मोक्षमार्ग अगदी थोड्या लोकांपुरताच मर्यादित असल्याने थोडेच लोक निष्क्रीय झाले असावेत. त्यातूनही तर्कदृष्ट्या विचार केला असता दोन्ही मार्ग एकाच भ्रामक वस्तूच्या प्राप्तीचे मार्ग असल्याने सारखेच निरर्थक आहेत. त्यातही भक्तिमार्ग जास्त लोकांना निष्क्रीय बनवत असल्याने अधिक निंदनीय आहे असे काहीसे असावे.

म्हणजे मी स्वतः लेखकाचे मत मोक्षापेक्षा भक्तिमार्ग बरा असे असावे इथपासून दोन्ही सारखेच त्याज्य आणि त्याहीपुढे जाऊन भक्तिमार्ग जास्त लोकांना निष्क्रीय बनवत असल्याने जास्त त्याज्य यापैकी कोणते आहे याचा निर्णय करू शकलेलो नाही. हे लेखकाचे प्रस्ताव मांडण्याचे कौशल्य म्हणावे लागेल.

त्यातही लेखकाने इथे लोकांनी उपस्थित केलेल्या शंका, आक्षेप, प्रतिवाद यापैकी कशालाही उत्तर न देता पुलंची तीन वाक्ये समर्थनार्थ लोकांच्या तोंडावर फेकून पळ काढल्याने आता काही निश्चित उत्तर मिळायची आशाही संपली.

विनायक