एका परिचिताला भेटायला मी त्याच्या घरी गेलो होतो, त्या वेळेस तो घरी नव्हता. त्याच्या शाळकरी मुलाने दरवाजा उघडला. "आई आणि बाबा थोड्याच वेळात येणार आहेत." असे मला सांगितले आणि तो पुन्हा आपल्या अभ्यासाला लागला. त्या वेळी तो भूगोलाचा गृहपाठ करीत होता. तो संपल्यावर त्याने वह्या, पुस्तके आणि नकाशे नीट जागेवर ठेवले आणि तो माझ्यासमोर येऊन बसला.
मी त्याला विचारले,"तुला भूगोल विषय आवडतो का रे?"
तो म्हणाला, "हो. जगाची खूप माहिती त्यातून आपल्याला मिळते."
"तुझ्याकडे अजून एखादा कोरा नकाशा आहे कां?"
"आहेत ना. नेहमीच ते लागतात म्हणून मी भरपूर नकाशे आणून ठेवले आहेत."
"एक घेऊन येशील? आईबाबा येईपर्यंत आपण एक खेळ खेळू."
मी त्याला विचारले, "तू नुकताच कोठल्या गांवाला जाऊन आलास?"
तो म्हणाला,"मागल्या महिन्यात आम्ही सगळे डेक्कन क्वीनने पुण्याला गेलो होतो."
मी म्हंटले, "अरे वा! मग आता आज पुण्याला जायला निघालेली दख्खनची राणी या वेळी कुठपर्यंत गेली असेल ते दाखव."
त्याने मनाशी थोडा विचार केला आणि खंडाळ्याच्या घाटाची जागा नकाशात दाखवली आणि मला म्हणाला, "आता तुम्ही लेटेस्ट कुठे गेला होता ते दाखवा."
"मी परवाच संध्याकाळच्या विमानाने कोलकात्याहून परत आलो. या वेळेपर्यंत ते विमान नागपूरच्या आसपास इथे कुठे तरी उडत असणार." असे सांगत मी नकाशावर खूण केली.

एवढ्यात त्याचे आईबाबा परत आले. आल्या आल्या वडिलांनी सांगितले, "एका आप्ताबद्दल मार्गदर्शन घ्यायला त्याची कुंडली घेऊन आम्ही आमच्या गुरूंकडे गेलो होतो.?"
मी म्हंटलं, " मला ती कुंडली पहायला देता का? मलाही त्यात काय काय दिसतंय् ते जरा पहायचंय्."
मी जास्तच आग्रह धरल्यावर त्या व्यक्तीच्या कुंडलीच्या घड्या घातल्या आणि त्याचे नांव, गांव, जन्मतारीख इत्यादी सर्व तपशील व्यवस्थितपणे झांकून फक्त कुंडलीची चौकट त्यांनी माझ्यासमोर धरली. त्यातल्या त्रिकोन चौकोनात मांडलेले १ ते १२ आंकडे आणि कुठेकुठे लिहिलेली र चं मं असली अक्षरे यातून मला काडीचाही बोध होणे शक्यच नाही याची त्यांना दोनशे टक्के खात्री होती.

त्या गृहस्थाने माझ्यासमोर धरलेली कुंडली थोडी पाहून होताच मी डोळे मिटून एक दीर्घ श्वास घेतला आणि खर्जाच्या आवाजात बोलायला सुरुवात केली. "मी त्या मुलाच्या जन्मकाळात गेलो आहे. रात्रीचा पहिला प्रहर आहे. सगळीकडे अंधार पसरला आहे. चंद्र अजून मावळायचा आहे. पण आकाशात ढगांची गर्दी असल्यामुळे फारसे चांदणे दिसत नाही. झांजा आणि टाळ्या वाजवून बरेच लोक आरत्या करताहेत. त्यात मोठ्या घंटांचा आवाज नाही. याअर्थी त्या आरत्या देवळात नसून घरोघरी चालल्या आहेत. सगळीकडे आरास केलेली दिसते आहे. हो, हा गणेशोत्सवच साजरा होत आहे. कांही जागी गौरींचे मुखवटेसुद्धा दिसत आहेत. इथपर्यंत बरोबर आहे ना?"

दोघांनीही थोड्या आश्चर्यानेच होकारार्थी माना डोलावल्या. मी पुढे सांगायला लागलो, "उत्सव सुरू आहे, पण त्यात नेहमीचा उत्साह दिसत नाही. सगळे लोक कसल्या तरी भीतीच्या दाट छायेत वावरत आहेत. या मुलाच्या घरातील वातावरण तंग आहे. जवळची कोणी व्यक्ती भूमीगत झालेली आहे किंवा बंधनात अडकली आहे. त्यामुळे इतर लोकांची अवस्था 'तोंड बांधून बुक्क्यांचा मार' अशागत झाली आहे. मुलाच्या जन्माचा आनंद गाजावाजाने साजरा करायच्या मनस्थितीत यावेळी कोणीही नाही."

जसजसे मी एक एक वाक्य हळू हळू बोलत होतो आणि त्या दोघांचे चेहेरे पहात होतो, त्यांच्या मनातले वाढते आश्चर्य त्यावर दिसत होते. भूतकाळातून हलकेच मी वर्तमानकाळात येऊन सांगितले, "हा मुलगा आता तिशीत गेला असला तरी अजून नीटपणे मार्गी लागलेला दिसत नाही. नेहमी धरसोड करण्याची त्याची वृत्ती आहे. कुठल्याही गोष्टीत तो उत्साहाने भाग घेत नाही. त्याच्या मनात कसली हौस, ऊर्मी, महत्वाकांक्षा नाही. कोणतेही काम करतांना त्याला आत्मविश्वास वाटत नाही. त्यामुळे सगळ्यांना त्याच्या भविष्याची काळजी वाटते."
"पण तुम्हाला इतकी तंतोतंत बरोबर माहिती कुठून मिळाली?" त्यांनी मला आश्चर्याने विचारले.
"अहो या कुंडलीमधून!"
"म्हणजे तुम्हाला ही माहिती कुंडलीमध्ये मिळाली?" त्यांचा विश्वास बसत नव्हता.
मी सांगितले, "तुम्ही जरी माझ्यापासून लपवून ठेवली असली तरी त्या मुलाच्या जन्माची वेळ मला या कुंडलीतल्या ग्रहांच्या जागांवरून मिळाली. त्या वेळी वर्षा ऋतु होता, गौरीगणपतीचा उत्सव सुरू होता, देशात आणीबाणीची परिस्थिती होती आणि त्याचा तुमच्या परिवारावर जबर आघात झाला होता हे सगळं सामान्यज्ञानावरून ओघानं माझ्या ध्यानात आलं. कुटुंबावर आलेल्या त्या संकटांसाठी या तान्ह्या मुलाला जबाबदार धरून आणि त्याला नतद्रष्ट अपशकुनी कारटं म्हणून त्याची अवहेलना आणि हेळसांड झाली असेल. अशा परिस्थितीत आणि वातावरणात वाढलेल्या मुलाच्या मनावर त्याचा काय परिणाम झाला असेल यावर मी मानसशास्त्राच्या आधाराने अंदाजाने खडे मारत राहिलो आणि ते नेमके लागत गेले एवढेच!"
"पण तुम्हाला त्या मुलाच्या जन्माची वेळ तरी कुंडलीवरून कशी समजली?"
"ते एक सरळ साधे विज्ञान आहे. ही जन्मकुंडली म्हणजे आभाळाचा एक नकाशा आहे आणि त्या मुलाच्या जन्माच्या वेळी कोणते ग्रह आकाशाच्या कोणत्या भागात होते ते त्यात दाखवलेले आहे. आता मी अमोलबरोबर खेळत होतो तेंव्हा भारताच्या नकाशावर या खुणा केल्या आहेत. मुंबईहून पुण्याला जाणारी दख्खनची राणी त्या वेळी कोठे धावत असेल आणि कोलकात्याहून मुंबईकडे येणारे विमान कोठे उडत असेल ते खुणा करून या नकाशात दाखवले आहे. या कुंडलीचे स्वरूप अगदी तसेच आहे. आणखी तासाभरात डेक्कन क्वीन पुण्याला पोचेल आणि विमान मुंबईला. म्हणजे त्यांच्या जागा बदलतील. त्याचप्रमाणे हे ग्रह आपल्या कक्षेत फिरत असतांना एका राशीतून दुसर्‍या राशीत जात असतात. आपल्याला त्यांच्या गती माहीत असतील तर त्यांच्या स्थानावरून वेळेचा हिशोब करता येतो."
त्यांना माझे सांगणे समजले नव्हते. ते म्हणाले, " तुम्ही या कुंडलीवरून इतक्या वर्षांपूर्वीची जन्मवेळ पटकन कशी काढली ते नीट सांगा."
मी सांगू लागलो,"त्यासाठी आधी तुम्हाला या कुंडलीचा ढोबळ अर्थ समजून घ्यावा सागेल. मघाशी मी सांगितलंच की कुंडली हा एका विशिष्ट वेळी आभाळातील ग्रहांची स्थिती दाखवणारा साधा नकाशा आहे. म्हणजे या मुलाचा जन्म ज्या वेळी झाला त्या वेळी कोणता ग्रह कुठल्या राशीमध्ये होता ते यांत दाखवले आहे. भूगोलातील नकाशा कसा काढायचा याचे कांही प्रमाणित नियम आहेत. कोणताही नकाशा आपल्यासमोर उभा धरला तर उत्तर दिशा नेहमी वरच्या बाजूला, दक्षिण दिशा खालच्या बाजूला, पूर्व आपल्या उजवीकडे आणि पश्चिम डावीकडे दिसते. मुंबई, दिल्ली, कोलकाता वगैरे गांवे त्यात वेगवेगळ्या दिशांना विखुरलेली दिसतात. कुंडली बनवण्यासाठी वेगळे नियम आहेत. यात आकाशगोलाचे बारा काल्पनिक समान भाग करून त्या भागांना बारा राशी अशी नांवे दिली आहेत. बाराव्या मीन राशीला लागून लगेच पुन्हा तिच्यापुढे पहिली मेष रास येते. अशा प्रकारे त्या बारा भागांची एक सलग साखळी बनते. एका आयताकृती आकृतीमध्ये त्रिकोन आणि चौकोन आंखून त्यात हेच भाग विशिष्ट तर्‍हेने बसवतात आणि त्यातील प्रत्येक खणातली रास अंकाद्वारे दाखवतात. उदाहरणार्थ मेष, वृषभ, मिथुन या राशी १, २, ३ अशा रीतीने दाखवतात. आकाशात या राशी ज्या क्रमाने दिसतात त्याच क्रमाने त्या कुंडलीत दाखवतात. त्याच क्रमाने सर्व ग्रहांचे या राशीमधून भ्रमण होत असते. त्याशिवाय संपूर्ण राशीचक्रच आकाशात सतत फिरत असते. एक एक रास क्रमाने पूर्वेला उगवते आणि पश्चिमेकडे सरकत जाऊन अखेर अस्त पावते. म्हणजे आता ज्या ठिकाणी मेष रास दिसते त्या जागी दोन तासानंतर वृषभ रास येईल, तिच्या जागी मिथुन वगैरे. यामुळे यातील प्रत्येक चौकोन व त्रिकोणातील आंकडे दर दोन तासांनी बदलत जातात, तसेच त्या राशीत असलेले ग्रह त्यांच्याबरोबरच कुंडलीमधल्या आपल्या जागा बदलत जातात. नकाशातील महाराष्ट्र, गुजरात वगैरे राज्ये आणि मुंबई, कोलकाता वगैरे गांवे आपापल्या जागी स्थिर असतात आणि त्यांच्या आधाराने आपण विमान किंवा आगगाडी कशी जाते हे दाखवू शकतो. पृथ्वीचा गोल (मॉडेल) आपण हाताने फिरवला तर त्यावर असलेले सारे खंड फिरतांना दिसतात. कुंडलीमधल्या राशी मात्र हळू हळू सरकत जात नेहमीच दर दोन तासांनी आपल्या जागा बदलतात आणि त्याशिवाय ग्रह एका राशीमधून दुसर्‍या राशींमध्ये जात असतात हा त्या दोन्हीमधला फरक आहे. त्यामुळे कुंडलीमध्ये दिलेली स्थिती ही फक्त एका विशिष्ट वेळेपुरती असते. ती एकदा बदलली की दुसर्‍या दिवशी त्याच वेळेस कदाचित येईल. तिसरे दिवशीपर्यंत चंद्राने रास बदललेली असते, महिनाभरात रवी, बुध आणि शुक्र हे ग्रह सरकतात आणि कालानुसार इतर ग्रह पुढील राशीत जात असतातच. यामुळे आपल्या आयुष्यभरात एकच स्थिती सहसा पुन्हा कधी तशीच्या तशी येत नाही,

नकाशा व कुंडली: आनंद घारे

आता ही कुंडली पहा. या कुंडलीमधील वरचा चौकोन लग्नरास दाखवतो. याचा अर्थ पूर्वेच्या क्षितिजावर जिथे सूर्य रोज उगवतो तिथे त्या वेळी अमूक रास होती. त्याच्या खालील चौकोनात पश्चिमेच्या क्षितिजावरील रास दिसते. उजवीकडच्या बाजूला दिसणार्‍या सगळ्या राशी त्या वेळी आभाळात होत्या आणि डावीकडच्या राशी मावळलेल्या होत्या. या कुंडलीत सूर्य डावीकडल्या घरात दिसतो, म्हणजे तो तासा दोन तासापूर्वीच अस्ताला गेला होता. त्यामुळे रात्रीच्या आरत्यांची वेळ झाली होती. चंद्र उजवीकडे दुसर्‍या घरात दिसतो. त्याला मावळायला अजून तीन चार तास अवकाश होता. प्रत्येक अमावास्येच्या दिवशी सूर्य व चंद्र आभाळात एकाच ठिकाणी येतात. सूर्यप्रकाशाने उजळलेला चंद्राचा अर्धा भाग पृथ्वीच्या विरुद्ध दिशेला असतो. चंद्राच्या पृथ्वीकडील बाजूवर सूर्यप्रकाश न पडल्याने काळोख असतो. शिवाय त्यावेळी सारे आभाळ सूर्याच्या प्रकाशाने उजळलेले असते. त्यामुळेच अमावास्येच्या दिवशी आभाळात सूर्य़ाच्या शेजारीच असलेला चंद्र आपल्याला दिसत नाही. त्यानंतर तो दररोज पन्नास मिनिटे सूर्याच्या मागे पडत जातो. या कुंडलीतला चंद्र सूर्यापासून तीन राशी दूर गेला आहे याचा अर्थ त्या दिवशी शुद्धपक्षातील सप्तमी किंवा अष्टमी ही तिथी होती. वेळ समजली आणि तिथी समजली. त्या वेळी सूर्य सिंह राशीत होता याचा अर्थ भाद्रपद महिना सुरू होता. म्हणजे गणपती आणि गौरीचे उत्सव सुरू होते. अशा रीतीने सूर्य व चंद्र यावरून अंदाजाने महिना, तिथी आणि वेळ मला समजली."
"पण तुम्हाला वर्ष कसं समजलं?"
"त्यासाठी गुरू आणि शनी या दूरच्या ग्रहांचा उपयोग होतो. गुरू आपल्या कक्षेतील भ्रमण बारा वर्षात पूर्ण करतो. त्यामुळे तो एका राशीत एक वर्षभर राहतो आणि दर बारा वर्षांनी पुन्हा सुरुवातीच्या राशीत परत येतो. या कुंडलीमध्ये गुरू ग्रह आजच्या मानाने २ घरे पुढे दिसतो. बारा वर्षांपूर्वी तो आजच्याच राशीत होता. म्हणजेच या कुंडलीतल्या जागेवर तो १० , २२ आणि ३४ वर्षापूर्वी होता. त्या वेळी शनी आजच्या मानाने १ घर मागे होता. त्याला एक रास ओलांडून जायला तब्बल अडीच वर्षे लागतात. त्यामुळे तोसुद्धा कुंडलीत दाखवलेल्या जागी ३-४ किंवा ३३-३४ किंवा ६३-६४ वर्षापूर्वी होता. या दोन्ही गोष्टी पाहिल्यावर ३३-३४ वर्षापूर्वीचा काळ निश्चित होतो. म्हणजे वर्ष. महिना, तिथी आणि वेळ या सगळ्या गोष्टींचा अंदाज मला या कुंडलीवरून आला. कुंडली म्हणजे काय हे माहीत असेल तर एवढी माहिती कळायला कितीसा वेळ लागला?"
-----------------------------------------------------

या गोष्टीतली संवाद काल्पनिक असले तरी दिलेली शास्त्रीय माहिती खरी आहे.