पिंडे पिंडे मतिर्भिन्नः
मनुष्यात भावना व बुद्धी या बाबींच प्रमाण ठरवणारा विवेक हा व्यक्तिसापेक्ष असल्याने भावनिक बुद्धीमत्ता या संकल्पनेचा आश्रय घ्यावा लागतो. एकाचे विवेकी असण हे दुसर्‍याच्या दृष्टीने अविवेकी असु शकते.
प्रकाश घाटपांडे

एक् तर्कशुद्ध विचार तिला नक्कीच करता येईल. बॉम्बने माणसांचा जीव जात असल्याने (आणि जीव जाणे हे रिव्हर्सिबल नसल्याने) तिने चूक सापडेपर्यंत वाट पहावी. म्हणजे चूक सापडल्यावर 'हे आपण काय केले असे वाटण्याची वेळ येणार नाही.

(मुळात युक्तीवाद काय केला हे सांगितले नसल्याने युक्तीवादातील चूक शोधायला मानसीला मदत करणे शक्य नाही. तेव्हा मानसीला सध्या तरी एवढेच सांगू शकतो).

खराटा

परंतु त्यांनी केलेल्या कृतीसाठी ज्या विवेकीवादाचा आश्रय ते घेत होते वा घेत आहेत तो मुळातच चुकीचा होता हे आता पश्चातबुद्धीने आपल्याला कळत आहे.

पश्चाद्बुद्धीचा मुद्दा महत्त्वाचा आहे.

विवेक (तर्क) करण्यासाठी गृहीतके घ्यावी लागतात, याचा कधीकधी विसर पडतो. गृहीतके ही (व्याख्येपासूनच) तर्काच्या पलीकडे (खरे म्हणायचे तर "अलीकडे") असतात. हे विसरले नाही, तर पश्चाद्बुद्धीने पश्चात्तापाची वेळ बहुधा येऊ नये.

"अमुक गृहीतकांच्या पुढे अमुक कृती त्या गृहीतकांशी सुसंगत आहे." हा तर्क पूर्वकाळात ठीक असला तर पश्चात्काळातही ठीकच असतो.

याचे रोजव्यवहारातले उदाहरण (मुद्दामून नैतिकदृष्ट्या क्षुल्लक उदाहरण घेतले आहे) :
गृहीतक १: माझे घड्याळ रेल्वेच्या घड्याळाशी जुळलेले आहे
गृहीतक २: तुरळक गर्दीतून आरामात चालत येथून फलाटावर पोचायला ५ मिनिटे लागतात
निरीक्षण १: गर्दी तुरळक आहे
निरीक्षण २: माझ्या घडाळ्याप्रमाणे गाडी सुटायला १० मिनिटे आहेत
निरीक्षण ३: आताची माझी स्थिती अशी की धावू शकतो, पण धाप लागलेली मुळीच आवडत नाही
कृती : आरामात चालत फलाटापर्यंत जाईन
(धावत जाण्याची कृती टाळेन)

माझी गाडी चुकली, पश्चाद्बुद्धीने इतके काय कळते की माझे गृहीतक १, किंवा गृहीतक २ चुकले आहे. पश्चाद्बुद्धीने तर माझा विवेकवादावरचा विश्वास उडत नाही. कारण मुळी विवेकाचा तर्कच जर-तरच्या भाषेत असतो.
जर {गृहीतक१ आणि गृहीतक२ आणि निरीक्षण१ आणि निरीक्षण२} तर {कृती पर्याय१ पर्याय२ पेक्षा ग्राह्य}
चुकीच्या गृहीतकामुळे गाडी चुकल्यामुळे हे "जर-तर" वाक्य असत्य ठरत नाही.

आता थोडी डळमळीत नैतिक चर्चा घेऊ :
गृहीतक १ : प्राण-असलेल्या मनुष्य तसेच मनुष्येतर जिवाला कमीतकमी वेदना होतील अशा प्रकारे वागवावे.
गृहीतक २ : मनुष्येतर प्राण्यांच्या जिवाची नैतिक किंमत मनुष्याच्या भुकेपेक्षा कमी असते.
गृहीतक ३ : मनुष्येतर प्राण्यांच्या वेदनांची नैतिक किंमत मनुष्याच्या कर्मकांड-संमत वागण्यापेक्षा (म्हणजे कर्मकांडातून मिळणार्‍या मनःशांतीपेक्षा) कमी असते.
निरीक्षण १ : श्री. यहुदा (य) हे मनुष्य आहेत
निरीक्षण २ : य यांना दररोज भूक लागते.
निरीक्षण ३ : य यांच्या कर्मकांडात रक्तप्राशन वर्ज्य आहे.
निरीक्षण ४ : रक्तस्रावण फक्त जनावर जिते असतानाच केले जाऊ शकते.
तार्किक निष्कर्ष : जर {वरील गृहीतके आणि निरीक्षणे} तर {य यांचा मनःशांतिपूर्ण क्षुधाशांतीसाठी जनावराला थोड्या प्रमाणात वेदना देऊन रक्तस्राव करून, त्या जनावराला मारून खाणे नैतिक हिशोबात ग्राह्य आहे}
कृती : जनावराचा "कोशर" बळी देऊन सामिष अन्न तयार करणे.

आता कोणी गृहीतक ३ चुकीचे मानेल, तर कृती अनैतिक होते. जनावराला वेदना न देता झटक्यात मारायला हवे होते. कोणी गृहीतक २ चुकीचे मानेल तरी कृती अनैतिक होईल. जनावर अन्नासाठी मारताच कामा नये. वगैरे. पण चुकीचे गृहीतक असल्यामुळे फसणे हा विवेकाचा किंवा तर्काचा दोष नव्हे. कारण तर्क हा "जर गृहीतक तर कृति-योग्यता" असा सीमितच असतो. दोष दुष्ट गृहीतकाचाच असतो.

गृहीतकांचा भावनांशी संबंध आहे, हे मान्य. गृहीतकांशिवाय तर्क करण्यासाठी काहीच नसते. मग "तर्कनिष्ठा की भावना" या पर्यायाला मुळात काही अर्थच राहात नाही. म्हणून मला लेखाचे शीर्षक पटलेले नाही. पण आपल्या भावना नेहमी असतातच हे जाणून आपली कृती कितपत तर्कनिष्ठ आहे, कितपत यादृच्छिक आहे, याचा लेखाजोखा महत्त्वाच्या निर्णयांच्या बाबतीत करावा. असे जर लेखाचा निर्देश असेल तर मी त्या निर्देशाशी सहमत आहे.

स्टॅलिनच्या रशियामध्ये, माओच्या चीनमध्ये, हिटलरच्या जर्मनीमध्ये, मोदीच्या गुजरातमध्ये शेकडो - हजारो निरपराध्यांना मारण्यातच (इतर!) सर्वांचे हित आहे, असे पटवून दिल्यामुळेच मोठ्या प्रमाणात मानवी हत्या झाली, याला इतिहास साक्षी आहे. हिरोशिमा - नागासाकीवर अणुबॉम्बचा हल्ला करण्याचा निर्णय पूर्ण विचारांती घेतला होता असे नमूद केलेली कागदपत्रं उपलब्ध आहेत.

बाँबचे हल्ले पटवून देण्याच्या या केसस्टडी मधे गेल्या २-४ वर्षातील मुंबई, हैद्राबाद, अजमेर, जयपूर, अहमदाबाद, बंगलोर, दिल्ली, इम्फाल येथील एकाही बॉब हल्ल्याचे उदाहरण सुचले नाही का? ह्या बद्दल नक्कीच खेद वाटला. १२ मार्च १९९३ची स्फोट मालीका "जुनी" झाली म्हणून विसरलात असे समजतो...

जर कोणी सार्वजनीक ठिकाणी बाँबच काय कुठलीही हिंसक कारवाई करू लागले तर त्याला कायदा सुव्यवस्थेकडून यथोचीत विरोध करून नियंत्रणात आणून पूर्ण बंद करणे महत्वाचे आहे. याचे एक आदर्श उदाहरण म्हणजे गांधीजींच्या हत्येनंतर झालेल्या जातीय दंगलींना ताळ्यावर आणताना मुंबईप्रांताचे तत्कालीन गृहमंत्री मुरारजी देसाई यांनी ज्या पद्धतीने भुमिका घेतली ते आहे.

बाकी सार्वजनीक ठिकाणी बाँबस्फोट करण्यात कुठलाच विवेकवाद नसतो, कुणाचेही हित नसते. पुर्वीही नव्हते आणि आजही नाही... मात्र जेंव्हा दिशाभूल केली जाते तेंव्हा समाजात दरी पडून असे प्रकार घडू शकतात.

वर आपण दिलेल्यामधील एकाच भारतीय उदाहरणात सांगायचे झाले तर जसे गोध्रा हत्याकांडानंतर अनेक "(तथाकथीत) बुद्धीवाद्यांनी" जर ते कारसेवक असे गेले नसते तर असे झालेच नसते म्हणत आधी झालेला सार्वजनीक गुन्ह्यावर पांघरूण घातले आणि नंतर तोच प्रकार (म्हणजे क्रिया-प्रतिक्रीया) उलट बाजूने झाला. थोडक्यात जेंव्हा "कॉलींग स्पेड ए स्पेड" हे सातत्याने न होता "सिलेक्टीव्हली" होते तेंव्हा तसे करणारेच समाजातील विवेकवादाची हत्या करतात.

फक्त आंबे महाग असताना केळीऐवजी आंबे खाणे अविवेकीपणाचे द्योतक ठरेल, असे तिला मनोमन वाटत होते.

'आंबे परवडत नाहीत म्हणून खात नाही' असं चक्क म्हणावं की! 'अविवेकीपणाचे द्योतक!' असला भारीभक्कम शब्द कशाला हवा? कदाचित आंबे परवडत नसल्यामुळेच असा काहीसा शब्दच्छल तिला करावा लागत असेल! ;)

हां, आता उत्तम प्रतीचे आंबे खायचे म्हणजे खिशात दमड्या हव्यातच! नसतील परवडत तर सरळ 'इच्छा आहे पण परवडत नाय!' असं स्वच्छ म्हणावं ना! त्याला विवेकाविकेकाच्या द्योतकाची शुगरकोटेड झूल पांघरलेली पाहून अंमळ गंमत वाटली! :)

बाकीच्या लेखाबद्दल -

अहो बॉम्ब पेरून निरपराध माणसं मारण्यात कसला आलाय तर्क अन् विवेक?

तिने सरळ त्या बॉम्बची भाषा करणार्‍या मैत्रिणीच्या कानाखाली आवाज काढून तिला पोलिसाच्या ताब्यात दिले पाहिजे!

परंतु,

मानसशास्त्र यांचा अभ्यास व वैचारिक वाचनाची आवड यांच्यामुळे विवेकयुक्त वर्तणुकीवर भर देणारी. तर्क व विवेक यांच्याच आधारे निर्णय घेण्याचा आग्रह धरणारी.

तरीच! मानसशास्त्र, वैचारिक वाचन, तर्क, विवेक यांचा अतीविचार केला, अभ्यास केला की मानसीसारखीच गोंधळलेली अवस्था होते. आणि मग 'सार्वजनिक ठिकाणी बॉब्मस्फोटामुळे निरपराध माणसांचा बळी जातो, तेव्हा ते कृत्य केव्हाही वाईटच!' इतकी साधी गोष्टही समजेनाशी होते!

असो,

माझ्या मते मानसी ही मानसिक रुग्ण आहे...

आपला,
तर्कतीर्थ तात्याशास्त्री अभ्यंकर.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

स्टॅलिनच्या रशियामध्ये, माओच्या चीनमध्ये, हिटलरच्या जर्मनीमध्ये, मोदीच्या गुजरातमध्ये शेकडो - हजारो निरपराध्यांना मारण्यातच (इतर!) सर्वांचे हित आहे, असे पटवून दिल्यामुळेच मोठ्या प्रमाणात मानवी हत्या झाली, याला इतिहास साक्षी आहे.

१) मोदींचे उदाहरण यात बसत नाही. त्याला लिखित इतिहासाची साक्ष नसून सध्या हयात असलेल्या व डोळ्यांवर झापडं न लावलेल्या अनेकांची साक्ष आहे. पार्श्वभूमी विचारात न घेता व तारतम्य न वापरता मोदींना स्टॅलीन, माओ आणि हिटलरच्या पंक्तीत बसवले तर त्याचे पर्यवसान स्टॅलीन, माओ आणि हिटलर यांचीही काहीतरी बाजू असली पाहिजे व त्यांच्या क्रौर्याच्या कथा हा त्यांच्या शत्रूंचा प्रचाराचा भाग असावा अशी शंका निर्माण करण्यात होईल.

२) एक गोष्ट नक्की आहे. माणूस स्वार्थासाठी, स्वतःच्या वैयक्तिक फायद्यासाठी फार क्रूरपणे वागू शकत नाही कारण त्याची सदसद्विवेक बुद्धी त्याला टोचण्याची शक्यता असते. पण जर तो दुसर्‍यासाठी काही करीत असेल तर अधिक निर्दयपणे वागण्याची शक्यता असते कारण 'मी माझ्यासाठी थोडंच करतोय?' हे समर्थन त्याच्याकडे असते व त्यामुळे त्याला सर्वसाधारण सदसद्विवेकबुद्धीची टोचणी लागत नाही.