याबाबत सिद्धांताचे गणित तपासायचे आहे. सूर्येतर तार्‍यांचे एकमेकांच्या सापेक्ष दिसणारे स्थान (म्हणजे कोनीय अंतर) हे आदल्या आणि नंतरच्या सिद्धांतांमधल्या गणितात वेगळे आहे.

आदल्या सिद्धांताप्रमाणे प्रकाशकिरण सरळ मार्गाने जातात. अध्येमध्ये एखाद्या प्रचंड गुरुत्वाकर्षक पिंडाजवळून किरण गेले तरी काही फरक पडत नाही. तारा 'अ' आणि तारा 'ब' या दोहोंमधले कोनीय अंतर हे तिथपासून पृथ्वीपर्यंत सरळ येणार्‍या किरणांमधील साधा कोन आहे. तो दिवसा-दिवसाला फारसा बदलत नाही. (दूरवरचे तारे हलतात खरे, पण कोनीय अंतर बदलण्याइतपत हलायला शेकडो हजारो वर्षे लागतात.)

सामान्य सापेक्षता सिद्धांताच्या अनुसार प्रकाशकिरण गुरुत्वाकर्षणाने वाकतात. पण ते आपल्या यंत्रांना तपासण्याइतके वाकण्यासाठी गुरुत्वाकर्षण उत्पन्न करणारे पिंड प्रचंड असावे लागते. असे एक पिंड म्हणजे सूर्य आहे. म्हणजे तारा 'अ' किंवा तारा 'ब' यांच्यापासून येणार्‍या प्रकाशकिरणांमधला रात्री दिसणारा कोन 'क' आहे समजा. त्या तार्‍यापैकी एकाचे किरण सूर्याजवळून पृथ्वीवर पोचत असेल, तर ते वाकेल, आणि अशा परिस्थितीत 'अ' आणि 'ब' यांच्यातले कोनीय अंतर रात्री दिसले त्यापेक्षा वेगळे असेल. असे गणित आहे. पण थोडी गडबड होते. अशा परिस्थितीत जर 'अ'चे किरण सूर्याजवळून पृथ्वीवर पोचत असेल, तर पृथ्वीवरून 'अ' तारा हा सूर्याच्या खूप जवळ दिसते. सूर्याच्या प्रखर प्रकाशामुळे या 'अ' तार्‍याकडून येणारे किरण झाकोळले जाते. इतकेच काय दिवसाउजेडी 'ब' तार्‍याकडून येणारे किरणही दिसत नाही! मग सूर्याजवळून प्रकाशकिरण आल्यास कोनीय अंतर बदलले, हे मोजताच येत नाही.

मात्र सूर्यग्रहणाच्या वेळी, 'अ' आणि 'ब' हे तारे दिवसाही स्पष्ट दिसतात, आणि त्यांच्यामधले कोनीय अंतर मोजता येते. हे रात्री मोजलेल्या कोनीय अंतरापेक्षा वेगळे आहे, असा ताळा लावता येतो. शिवाय कोन किती वेगळा आहे, त्याचे नेमके गणित करून त्या गणिताचा ताळा लावता येतो. पुढे असे सांगता येते, की जुन्या सिद्धांताच्या गणितापेक्षा नवीन सिद्धांताचे गणित अधिक नेमका ताळा देते. अशा प्रकारे नवा सिद्धांत अधिक ग्राह्य ठरतो.

तात्पर्य हे : सूर्याजवळ तारा 'अ' असताना, म्हणजे दिवसा, त्याचे तारा 'ब'पर्यंत कोनीय अंतर मोजण्यासाठी सूर्याचा प्रखर उजेड झाकला जावा लागतो, म्हणून सूर्यग्रहणाचा फायदा या निरीक्षणासाठी होतो.

तिसर्‍या छायाचित्रात रिंगच्या खाली लागूनच काहीतरी आहे ते म्हणजे लेन्स फ्लेअर असावी. लेन्सचा डाग नाही. दुसर्‍या छायाचित्रातही चंद्राच्या मध्यभागी असे काही दिसत आहे.

-सौरभ.

==================

अगदी बरोबर
चन्द्रशेखर