सर्वप्रथम, महाभारत हे सत्य आहे, केवळ महाकाव्य आहे किंवा सत्यावर आधारलेले महाकाव्य आहे यांपैकी कोणताही दावा मी करू इच्छीत नाही, हे नमूद करू इच्छितो. त्या विषयात मला यत्किंचितही गती नाही, त्याविषयी माझा अभ्यास नाही आणि एक अत्यंत वरवरचे प्राथमिक कुतूहल यापलीकडे त्यात मला अधिक सखोल रसही नाही, त्यामुळे त्याविषयी कोणतीही भाकिते माझ्यासारख्याने करणे हे फोल ठरेल, आणि ती मी करू इच्छीतही नाही.

मात्र,

जी गोष्ट सत्य नाही त्याचा नकाशा सत्य का मानावा? म्हणजे एकिकडे अभ्यासपुर्ण नकाशा आहे आणि तो रेखाटण्यासाठी ज्याचा आधार आहे ते सत्य नाही असा दावा.

या आपल्या मुद्द्याच्या बाबतीत (आणि तेवढ्या मुद्द्यापुरतेच; महाभारताच्या सत्यासत्यतेबद्दलच्या कोणत्याही दाव्याशी याचा संबंध कृपया जोडू नये.) समांतर उदाहरणाच्या आणि कॉमनसेन्सच्या आधारे जे काही लक्षात येते, ते थोडक्यात मांडण्याचा प्रयत्न करू इच्छितो.

माझ्या या प्रतिसादात दिलेले (वुडहाउसच्या 'ब्लँडिंग्ज़ कॅसल' मालिकेचे आणि त्यातील 'ब्लँडिंग्ज़ कॅसल' आणि 'मार्केट ब्लँडिंग्ज़' या स्थळांचे) उदाहरण पुन्हा घेऊ. येथे 'ब्लँङिंग्ज़ कॅसल' किंवा त्याच्याजवळील 'मार्केट ब्लॅंडिंग्ज़' हे रेल्वेस्थानकाचे गाव हे काल्पनिक आहे. लॉर्ड एम्ज़वर्थ, लेडी कॉन्स्टन्स, गॅलॅहड, एम्प्रेस ऑफ ब्लँडिंग्ज़ (लॉर्ड एम्ज़वर्थ यांचे जिच्यावर जिवापाड प्रेम असते अशी त्यांनी पाळलेली आणि प्रदर्शनांत पदके मिळवलेली गलेलठ्ठ डुकरीण) वगैरे पात्रे काल्पनिक आहेत. 'ब्लँडिंग्ज़ कॅसल' मालिकेतील कथाही पूर्णपणे काल्पनिक आहेत.

मात्र 'ब्लँङिंग्ज़ कॅसल' किंवा 'मार्केट ब्लॅंडिंग्ज़' हे इंग्लंडात असल्याचे कल्पिलेले आहे. ते वुडहाउसच्या कल्पनेप्रमाणे इंग्लंडात साधारणपणे कोठे असावे याबद्दल तर्कही मांडले गेलेले आहेत. तसेच या मालिकेतील वर्णनांवरून आणि काही घटनानोंदींवरून ही सर्व कथानके साधारणतः कोणत्या काळात घडल्याचे कल्पिलेले आहे याचाही अंदाज बांधता येतो.

आणि इंग्लंड काल्पनिक नाही. तो काळही काल्पनिक नाही; प्रत्यक्षातला आहे. मग भले का या घटना काल्पनिक असोत किंवा 'ब्लँङिंग्ज़ कॅसल' आणि 'मार्केट ब्लॅंडिंग्ज़' ही स्थळेही काल्पनिक असोत.

मग उद्या जर का कोणी 'लॉर्ड एम्ज़वर्थकालीन इंग्लंड'चा नकाशा छापला आणि त्यावर 'मार्केट ब्लँडिंग्ज़'च्या साधारण स्थानाचा काल्पनिक बिंदू मांडून दाखवला, तर तो नकाशा असत्य किंवा काल्पनिक ठरू नये, फार तर त्यावर दाखवलेला 'मार्केट ब्लँडिंग्ज़'चा बिंदू काल्पनिक ठरावा, असे वाटते. (चूभूद्याघ्या.)

थोडक्यात, "'ब्लँडिंग्ज़ कॅसल' मालिकेतील कथा घडल्या, असे जर मानले, तर ते ज्या काळात घडले असे मानावयास जागा आहे, त्या काळातील प्रत्यक्षातील इंग्लंडातील प्रत्यक्षातील जागांच्या संदर्भात, या मालिकेत वर्णिलेली विविध खरी आणि काल्पनिक स्थळे कोठे असू शकतील" असे या नकाशाचे स्वरूप राहू शकते. (पुन्हा चूभूद्याघ्या.)

महाभारत हे फक्त महाकाव्य, सत्य वगैरे नाही असे म्हणणारे

असे "फक्त" लोक आहेत ही रम्य कल्पना आहे - पण अतिसुलभ आहे, निष्फळ विवादांचे मूळ दृढ करणारी आहे. तथ्य त्याहून गुंतागुंतीचे आहे.

महाभारतातील श्लोकांच्या संख्येची वृद्धी ही प्राचीन ग्रंथांतच सांगितली आहे. महाभारतातील तपशील वेगवेगळ्या काळातल्या कवींनी रचलेले आहेत. त्यामुळे महाभारतातले कित्येक तपशील वेगवेगळ्या काळातले आहेत, त्यातील कथांमधले स्थलकालवाचक तपशील परस्पर-संदर्भाने सुसंगत असत नाहीत. परंतु असे तपशीलवार सुसंगत नसलेले कथाभागही साहित्य म्हणून उच्च कोटीचे आहेत. म्हणून टाकाऊ नाहीत.

- - - -
(अधिक लांबड)

"महाभारत साहित्य म्हणून एकजिनसी आहे. मात्र इतिहास किंवा भूगोल या शास्त्रांच्या दृष्टीने बघावे, तर वेगवेगळ्या काळातील समजांचे मिश्रण म्हणून एक संदर्भग्रंथ आहे - एकजिनसी नाही." या दोन गुंतागुंतीच्या वाक्यांचे सुलभीकरण म्हणून "महाभारत हे (एकजिनसी) महाकाव्य आहे, पण (एकजिनसी) इतिहास नाही," असे कोणी म्हणत असावे. या वाक्याचा उपयोग साधारणपणे अशा संवादात केला जातो, जेव्हा कोणीतरी कुठलातरी तपशील स्थलकाल-तपशिलासकट तथ्य मानत असतो.

म्हणजे अमुक घटनेची तारीख काय? तमुक सैन्यात किती लोक होते? रामायण हे महाभारतापूर्वीचे की नंतरचे? वगैरे. अशा परिस्थितीत "ते तपशील एकजिनसी इतिहास मानता येत नाही (कारण वेगवेगळ्या काळातल्या कवींनी लिहिले आहे), मात्र एकजिनसी महाकाव्य मानता येते (कारण तशी साहित्यानुभूती होते)" हा अर्थ संदर्भामुळे सुस्पष्ट असतो.

म्हणजे हिडिंबेशी लग्न करणारा महावीर, आणि बक नावाच्या शत्रूशी लढणारा महावीर, आणि लांडग्यासारखी भूक असलेला महावीर, हे सर्व एकच ऐतिहासिक पुरुष होते असे मानण्यास शंका येते, कारण त्या तपशिलांच्या कथा वेगवेगळ्या कवींनी वेगवेगळ्या काळात लिहिल्या असू शकतील. पण कुठल्या हिडीस वाटणार्‍या जमातीतल्या कन्येशी लग्न करणारा कोणी आर्य पुरुष असेल, बक नावाच्या (किंवा बगळ्याचा ध्वज असलेल्या) शत्रूशी लढणारा कोणी आर्य पुरुष असेल, आणि खूप खाणारा बलशाली, अशा माणसाला "लांडगा" म्हणायची पद्धत एका कवीच्या काळात असेल, असे वेगवेगळे तपशील ऐतिहासिक विश्लेषणासाठी वापरणे ठीकच आहे. पण असे सगळे तपशील असलेला एक वीरपुरुष म्हणून भीम हा साहित्याच्या दृष्टीने उत्तम पात्र आहे.

बाकी तुम्हाला एकजिनसी इतिहास आहे असे म्हणायचे आहे, की काय हे मला माहीत नाही. वरील प्रकारची वाक्ये "रामेश्वर ते लंका या दरम्यान दिसणारी बेटे ही राम व वानरसेना यांनी शिळा टाकून बनलेली आहेत" वगैरे तपशिलांच्या समर्थन/खंडनात दिसतात.
- - -
एक समांतर उदाहरणः

येथे एक अन्य पण अगदी समांतर उदाहरण देणे अवांतर ठरू नये. रामेश्वर आणि लंकेदरम्यानची ती बेटे आदम नावाच्या आदिमानवाने बनवलेल्या पुलाचा भाग आहेत असे काही लोक म्हणतात. आदमाच्या कथेच्या महाकाव्यात त्याच्या वंशातल्या सुलेमान, दाऊद, वगैरे मिश्र-ऐतिहासिक तपशील येतात. त्यांच्या राजधान्यांचा इतिहास, भूगोल, वगैरे, त्या तपशिलांचे विश्लेषण करून मिळू शकते. सुलेमान नावाचा एक (किंवा अनेक) राजा (राजे) होते. पण शिबा नावाच्या राणीशी त्या एकाने तह केला का? त्या एकाच्या जनान्यात नेमक्या किती बायका होत्या? असा एकजिनसी "इतिहास" त्या बायबलातून घेणे म्हणजे महाकाव्याला इतिहास म्हणण्याची चूक करणे होय. सुलेमानाच्या कथेत काही ऐतिहासिक तपशील पेरले असतील असे मानून विश्लेषण करणेही ठीकच आहे. पण म्हणून ती बेटे आदमाने बांधली हा "इतिहास" मानणे धोक्याचे आहे. तरी कथा म्हणून छानच आहे.

"तशी चूक करू नका" असे कोणी म्हटले की काही ख्रिस्ती/ज्यू/मुसलमान लोक म्हणतात - "पण अमुक शहर उत्खननात सापडले, त्याचे काय?" मग पुढे "बायबल हे केवळ अनैतिहासिक महाकाव्य असणारे लोक" वगैरे संभावना करतात. ही संभावना वर उद्धृत केलेल्या वाक्यापेक्षा वेगळी नाही.

अशाच प्रकारे आधुनिक विश्लेषण करून बायबलकाळचा भूगोल वगैरे नकाशेही प्रसिद्ध होतात (दुवा). त्यामुळे बायबलातले बारीकसारीक तपशीलवार कथा काही "इतिहास" होत नाहीत. काव्यच राहातात.

- - -

तथ्यातथ्याबद्दल मनाची काटेकोर धारणा असली तर तरी असे नकाशे उपयोगी असतात. महाभारताच्या विश्लेषणावरून केलेला हा नकाशा दिल्याबद्दल शरद (आणी प्रियाली) यांचे धन्यवाद.

मला गंमत हिच वाटते आहे की महाभारत हे फक्त महाकाव्य, सत्य वगैरे नाही असे म्हणणारे आहेत त्यांना हा नकाशा मान्य आहे का?

मला २२१ बी, बेकर स्ट्रीट लंडनला कोठेतरी आहे आणि असायला हवी असे मनापासून वाटते. :-) त्यामुळे मला तरी हा नकाशा मान्य आहे.

मुद्दा हाच आहे की जी गोष्ट सत्य नाही त्याचा नकाशा सत्य का मानावा?

कथेत आणि गोष्टीतही नकाशे असतातच की. ते ते त्या त्या गोष्टींसाठी आणि कथानकासाठी उपयुक्त आणि साजेसे असतात. कथेच्या बाहेर त्या नकाशाला स्वतंत्र अस्तित्व असेलच असे नाही.