प्रोफेसरमहाशयांनी बाँब आणणे आणि दुसर्‍या एखाद्या प्रवाशाने(सुद्धा) बाँब आणणे या दोन स्वतंत्र घटना आहेत, हे मान्य. परंतु प्रस्तुत तर्कातील ही त्रुटी नाही.

किंबहुना, या दोन घटना स्वतंत्र आहेत म्हणूनच त्यांची संयुक्त शक्यता ही दोन्ही घटनांच्या स्वतंत्र शक्यतांच्या गुणाकाराच्या स्वरूपात मांडता यावी. नाहीतर यांपैकी दुसर्‍या घटनेवर अवलंबून नसलेल्या घटनेची स्वतंत्र शक्यता आणि पहिल्या घटनेवर अवलंबून असलेल्या घटनेची सशर्त शक्यता (conditional probability अशा अर्थी; याहून चांगली मराठी संज्ञा सुचली नाही.) यांचा गुणाकार मांडावा लागला असता.

(जर A आणि B या घटना स्वतंत्र नसून A या घटनेच्या निर्णयनिश्चितीने B या घटनेच्या शक्याशक्यतेवर फरक पडत असेल, तर A आणि B यांची संयुक्त शक्यता

P(A,B) = P(A) * P(B|A)

या सूत्राने मिळते. या सूत्रात P(A,B) ही A आणि B या घटनांची संयुक्त शक्यता असून, P(A) आणि P(B) या अनुक्रमे A आणि B या घटनांच्या स्वतंत्र शक्यता आहेत. तसेच, P(B|A) ही संज्ञा A ही घटना निश्चितपणे घडल्याचे माहीत असता B ही घटना घडण्याची सशर्त शक्यता दर्शवते.

मात्र A आणि B या जर दोन स्वतंत्र, परस्परांवर अवलंबून नसलेल्या घटना असतील, तर त्या परिस्थितीत

P(B|A) = P(B)

हेही सत्य असल्याने,

P(A,B) = P(A) * P(B)

या सूत्राने A आणि B या घटनांची संयुक्त शक्यता मिळते.

अधिक माहिती येथे आणि येथे.)

त्यामुळे तर्काचा हा भाग बरोबर आहे.

(डिस्क्लेमर: इतर सर्व विषयांप्रमाणे सांख्यिकीच्या तासालाही वर्गात झोपा काढल्याने - आणि अनेकदा वर्गापर्यंत जाण्याचेही कष्ट न घेता वसतिगृहाच्या खोलीवर झोपा काढल्याने - या प्रतिसादातील बरेचसे मुद्दे हे परीक्षेस्तव नाइलाजाने काठावर पास होण्याइतपत घोटून अर्धवट लक्षात राहिलेल्या अतिप्राथमिक फंड्यांच्या आणि विकिपीडियावर त्यांना शोधशोधून मिळवलेल्या पुष्टीच्या आधारावर फेकत आहे. सांख्यिकी फंड्यांच्या आणि तर्काच्याही प्रचंड आणि मुबलक चुका असू शकतील. त्या सापडल्यास त्यांबद्दल जरूर जाहीर झोडावे; त्याने विचारपद्धतीतील त्रुटी समजतील आणि आयुष्यात उशिरा का होईना, पण फंडे पक्के होण्यास मदत होईल. आभारी आहे.)

(अतिअवांतर: वर्गात -किमानपक्षी मनाने - कधीही उपस्थित न राहिल्याने आमचे प्रोफेसरमहाशय नेमके सांख्यिकी या विषयाचे होते, की अकाउंटिंग या विषयाचे, की अन्य कोणत्या विषयाचे, ते कळू शकले नाही. तसेही अकाउंटिंग या विषयाचे असल्यास त्या विषयाच्या प्राध्यापकांबद्दल विशेष अनादर बाळगण्याचे काही कारण मला तरी दिसले नाही. असो.)

मग आता तर्कात नेमकी चूक कोठे आहे हे शोधण्याचा प्रयत्न करू.

सर्वप्रथम, एक गृहीतक: कोणत्याही एका प्रवाशाने विमानात बाँब आणण्याची शक्यता प्रोफेसरमहाशयांनी ०.०००१ अशी कोणत्या गणिताच्या आधारे ठरवली, याबद्दल आपल्याला कल्पना नाही. ते गणित बरोबर आहे, असे गृहीत धरू.

एकदा हे गृहीतक मानले, की मग कोणत्याही दोन प्रवाशांनी विमानात (प्रत्येकी एक असे) दोन बाँब आणण्याची शक्यता ही ०.०००१ गुणिले ०.०००१, हे तर्कास धरून आहे. यात कोणतीही चूक नाही.

इथवर सर्व ठीक. (So far, so good.)

मात्र, हे सर्व जोपर्यंत कोणत्याही प्रवाशाने बाँब आणलेला असणे अथवा नसणे याबद्दल आपल्याला निश्चित माहिती नाही, आणि माहितीअभावी शक्याशक्यतेच्या भाषेतच आहे, तोपर्यंतच लागू आहे. कोणत्याही एका प्रवाशाने किंवा एकाहून अधिक प्रवाशांनी बाँब आणलेला आहे, अशी माहिती जर उपलब्ध असली, तर सर्व गणित बदलते.

प्रोफेसरमहाशयांनी निश्चितपणे बाँब आणलेला आहे हे एकदा माहीत झाले (आणि प्रोफेसरमहाशयांना हे माहीत आहे!), की किमानपक्षी एका प्रवाशाने बाँब आणण्याची शक्यता ०.०००१ न राहता १ होते. त्यामुळे, त्या परिस्थितीत दोन प्रवाशांनी विमानात बाँब आणण्याची शक्यता ही ०.०००१ गुणिले ०.०००१ न राहता १ गुणिले ०.०००१ होते, अर्थात ०.०००१ होते. (त्याचप्रमाणे, प्रोफेसरमहाशयांनी आणि त्यांच्या त्याच विमानातून प्रवास करणार्‍या सहकार्‍याने संगनमताने ठरवून प्रत्येकी एकएक असे दोन बाँब आणले, तर हे (किमानपक्षी प्रोफेसरमहाशयांना) निश्चितपणे माहिती असल्याकारणाने दोन प्रवाशांनी विमानात बाँब आणण्याची शक्यता ०.०००१ गुणिले ०.०००१ न राहता १ गुणिले १, अर्थात १ म्हणजेच शंभर टक्के होते.)

मानसिंगाच्या वरील उदाहरणाबाबत असेच काहीसे म्हणता येईल. मानसिंगाव्यतिरिक्त इतर सर्व सैनिक हे धर्मांध पापी आहेत, असे मानसिंगास वाटते. म्हणून ते संधी मिळाल्यास (म्हणजेच येथे सशर्त शक्यता आली.) त्या स्त्रीच्या जिवास किंवा शीलास इजा पोहोचवणार नाहीत याची शक्यता अगदी कमी, उदाहरणादाखल ०.०००१ आहे, असे मानू. उलटपक्षी मानसिंग हा त्याच्या स्वतःच्या नजरेत सद्गुणांचा पुतळा असल्याकारणाने तो त्या स्त्रीच्या जिवास किंवा शीलास इजा पोहोचवणार नाही याची शक्यता त्याच्या दृष्टीने १ आहे. त्याने त्या स्त्रीस न मारल्यासच (पक्षी: तिला इजा न पोहोचवल्यासच) इतरांना इजा पोहोचवण्याची संधी मिळणार असल्याने, त्याने इजा न पोहोचवल्यानंतर इतरांनीही इजा न पोहोचवण्याची सशर्त शक्यता ही ०.०००१ आहे, आणि म्हणूनच त्या स्त्रीस कोणाकडूनही इजा न पोहोचण्याची संयुक्त शक्यता ही १ गुणिले ०.०००१ म्हणजे ०.०००१ आहे, आणि ही शक्यता खूपच कमी आहे. इथवर ठीक.

मानसिंग हा ०.०००१चा घटक वाढवून १ बनवण्याचा प्रयत्न करत आहे. अर्थात, इतर सैनिकांनी त्या स्त्रीच्या जिवास किंवा शीलास इजा न पोहोचवण्याची जी ०.०००१ म्हणजे खूपच कमी सशर्त शक्यता आहे, ती वाढवून १ म्हणजे शंभर टक्के करण्याचा त्याचा प्रयत्न आहे. त्यासाठी तिला अशी इजा पोहोचवण्याची संधी इतर सैनिकांस मिळू न देणे ही त्याची स्ट्रॅटेजी आहे. मानसिंगाने तिला मारले, तर इतरांस तिला इजा पोहोचवण्याची संधी न मिळाल्याने इतर सैनिक त्या स्त्रीस इजा पोहोचवणार नाहीत याची सशर्त शक्यता (जी पूर्वी ०.०००१ होती) आता १ म्हणजेच शंभर टक्के होते. म्हणून तिला मारावे, असा त्याचा बेत आहे. (शिवाय वरिष्ठांचेही अनायासे आज्ञापालन होते, आणि मानसिंगाचा जीव वाचतो, हा मुद्दा तूर्तास बाजूस ठेवू. मानसिंग हा न्यायाची चाड बाळगणारा असल्याने त्याच्या मनास असा स्वार्थी विचार शिवणारही नाही; या बाबीत केवळ कोणती कृती नीतीस धरून होईल एवढे ठरवून ती कृती अमलात आणण्याइतपत अकॅडेमिक इंटरेस्ट त्यास आहे, कोणताही वैयक्तिक रस नाही, असे मानू.)

मात्र, त्या स्त्रीस इतरांकडून इजा न पोहोचण्याची शक्यता ही १ म्हणजेच शंभर टक्के बनवण्याच्या भानगडीत, मानसिंगाकडून तिच्या जीवास (किंवा शीलास) इजा न पोहोचण्याची शक्यता १ (म्हणजेच शंभर टक्के) न राहता ० (शून्य) बनते, आणि परिणामी त्या स्त्रीस कोणाकडूनही इजा न पोहोचण्याची संयुक्त शक्यता ही ० गुणिले १ म्हणजेच ० (शून्य) बनते, हे तो विसरतो!

ही सर्व तार्किक गडबड या प्रश्नाकडे मानसिंगाच्या (संभ्रमित) दृष्टिकोनातून पाहिल्यामुळे आहे. त्याऐवजी थोडेसे त्या स्त्रीच्या दृष्टिकोनातून पाहिल्यास उलगडा होईल, असे वाटते.

त्या स्त्रीच्या दृष्टिकोनातून, ती मानसिंगाकडून मारली जाणे किंवा इतर सैनिकांकडून मारली जाणे याची निवड फोल ठरेल. जोपर्यंत वाचणे आणि मारले जाणे यांमध्ये निवड नाही, तोपर्यंत उपलब्ध पर्यायांनी तिला फारसा फरक पडू नये. (मानसिंगाने तिला मारल्यास तिच्यावर शारीरिक अत्याचार होणार नाहीत, उलटपक्षी इतरांच्या तावडीत सापडल्यास तिच्यावर मृत्यूबरोबर शारीरिक अत्याचारही ठरलेलेच आहेत किंवा अत्याचारांची शक्यता खूपच अधिक आहे, असे इतर सैनिकांबद्दलच्या वैयक्तिक मतावरून मानसिंगास वाटते; परंतु त्या स्त्रीस हे माहीत नाही. त्यामुळे तिच्या दृष्टिकोनातून तिला कोणीही मारले तरी ते सारखेच वाईट. (मानसिंगही तिच्यावर मारण्यापूर्वी - किंवा मारल्यानंतर - शारीरिक अत्याचार करणार नाही, हे तिने कशाच्या आधारावर समजावे? आणि मेल्यानंतर 'नाही बाबा, त्या मानसिंगाने मारण्यापूर्वी माझे हाल नाही होऊ दिले' असे समाधान तिने मानण्यासाठी भस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं कुतः?) केवळ वाचणे आणि मरणे हे तिच्या लेखी अनुक्रमे चांगले आणि वाईट ठरतील; याव्यतिरिक्त उपलब्ध पर्यायांमधील सर्व फरक तिच्या दृष्टीने फोल ठरतील.)

(दुसरे म्हणजे, इतर सैनिकांच्या तावडीत सापडली असता जमेल तितका प्रतिकार करून अतिप्रसंग टाळण्याचा आणि जीव वाचवण्याचा किमान प्रयत्न ती स्त्री करू शकणार नाही का? असा प्रतिकार कितीही कठीण आणि फोल ठरण्याच्या सीमारेषेवरील असू शकला तरी? मग अशा परिस्थितीत केवळ मानसिंग तिला वाचवण्यास असमर्थ आहे या कारणास्तव तिला अगोदरच मारून टाकून - आणि पर्यायाने प्रतिकाराची शक्यता नाकारून - मानसिंग तिच्यावर नेमका कोणता उपकार करीत आहे? की तिला जर कोणी वाचवू शकत असेल तर तो केवळ मानसिंगच आहे, अन्यथा तिला कोणीही वाचवू शकत नाही, असा काहीसा मानसिंगला - कदाचित काहीसा macho आणि sexist - गंड आहे? एवढेच पर्याय आहेत आणि आपल्या कृतीला पर्याय नाही हे ठरवणारा तो नेमका कोण?)

त्यामुळे, 'त्या स्त्रीस मारून आपण तिला वाचवले' असा जर मानसिंगाचा समज असेल, तर तो केवळ स्वतःची फसवणूक करत नसून एक गैरकृत्य करून वर त्यासाठी स्वतःलाच एक अत्यंत विकृत (किंवा किमानपक्षी अतिशय अप्रामाणिक) समर्थन देत आहे, असे वाटते. अनैतिक आज्ञेचे पालन करणे किंवा न करणे एवढे दोनच पर्याय त्याला उपलब्ध आहेत. पैकी पहिला पर्याय हा सरळसरळ अनैतिक आहे परंतु त्यात त्याच्या जिवास धोका नाही, तर दुसरा पर्याय हा नैतिकदृष्ट्या रास्त आहे, परंतु त्यात त्याच्या जिवास तो तो पर्याय उघडपणे अमलात आणतो की छुप्या रीतीने यावर अवलंबून कमीअधिक धोका उद्भवू शकतो.

जिवाच्या भीतीने मानसिंगाने यांपैकी पहिला पर्याय स्वीकारल्यास ते पुढे न्यायालयात बचाव म्हणून ग्राह्य होणारही नाही कदाचित, परंतु मानसिकतेच्या दृष्टिकोनातून ते एक वेळ समजून घेता येईल. परंतु त्यावर 'त्यातून आपण तिचा त्रास वाचवून तिला मदत केली' अशी मखलाशी करून स्वतःचीच पाठ थोपटून घेणे ही एक गलिच्छ पळवाट आहे, असे वाटते. (यात त्याचा हेतू चांगला होता असा त्याचा दावा असू शकेल, परंतु जेथे The road to hell is paved with good intentions, तेथे त्याचे काय?)

आणि तसेही, त्या स्त्रीवर 'उपकार करण्याच्या' नैतिक परिस्थितीत मानसिंग आहे का? एक गोष्ट आठवते. बहुधा पंचतंत्रातली किंवा हितोपदेशातली. स्रोत नक्की आठवत नाही.

दोन व्यापारी असतात. एकमेकांचे मित्र असतात. व्यापाराच्या वस्तू आणि धन बरोबर घेऊन एकत्र प्रवासाला निघतात.

वाटेत जंगल लागते. जंगलात दरोडेखोर अडवतात. "Your Money, Or Your Life!" असे त्या काळी जी कोणती भाषा प्रचलित होती, त्या भाषेत म्हणतात.

लगेच एक मित्र दुसर्‍यास म्हणतो, "मागच्या महिन्यात मी तुझ्याकडून दोन हजार रुपये (किंवा त्या काळी जे कोणते चलन वापरात होते ते) उसने घेतले होते, आठवते? हे घे तुझे दोन हजार रुपये परत. आता मी तुला काहीही देणे लागत नाही."

गोष्ट संपली.

हा व्यवहार वैध आहे काय? तर नाही. कारण एकदा दरोडेखोर धन लुटणार (आणि ते वाचवणे शक्य नाही) हे निश्चित झाले, की ते धन त्या व्यापार्‍याच्या ताब्यात राहिले नाही. आणि जे धन त्याच्या ताब्यात नाही आणि ताब्यात येण्याची शक्यता नाही, ते धन 'त्याचे' नाही; त्या धनाच्या आधारे तो कोणताही आर्थिक व्यवहार पूर्ण करू शकत नाही.

मानसिंगाची परिस्थिती काहीशी अशीच आहे. त्या स्त्रीस 'मदत करण्या'करिता किंवा तिच्यावर 'उपकार करण्या'करिता आवश्यक ती मुक्त इच्छाशक्ती (Free Will चे दुबळे भाषांतर) सद्यपरिस्थितीत मानसिंगाजवळ नाही. अनैतिक हुकुमाची अंमलबजावणी करायची की नाही हा त्याच्यासमोरील साधा प्रश्न आहे. त्याचाही निवाडा मुक्तपणे, मुक्त इच्छाशक्तीच्या प्रभावाखाली तो करू शकत नाही; त्याच्यातही त्यास योग्य वाटणारी कृती केल्यास किंवा अयोग्य वाटणारी कृती न केल्यास जीव गमावण्याची भीती आहे, दडपण आहे. अशा परिस्थितीत त्या स्त्रीचा 'भाग्यविधाता' बनू पाहण्याची त्याची जागा नाही, तशी त्याची परिस्थिती नाही, ती luxury त्यास उपलब्ध नाही, त्यासाठी लागणारे आवश्यक ते धन किंवा चलन - मुक्त इच्छाशक्ती - त्याच्या ताब्यात नाही. त्यामुळे तो हा व्यवहार पूर्ण करू शकत नाही; त्या व्यवहारात त्याने पडू नये. त्या व्यवहारात तो पडल्यास असा व्यवहार वैध राहणार नाही. त्यामुळे त्याने या व्यवहारात पडणे हे केवळ फाटे फोडणे, आणि (दडपणापोटी का होईना, पण) स्वतः घेतलेल्या चुकीच्या निर्णयाचे अयोग्य आणि लंगडे समर्थन ठरेल, असे वाटते.

या प्रयोगातही मानसिंग आपल्या मनाची खोटी समजूत घालण्यास मोकळा आहे, असे वाटते. उदाहरणार्थ, शत्रुची बायको चरित्रशुन्य होती म्हणून तिला मारणे गरजेचे होते वगैरे.

'चारित्र्यशून्य होती' वगैरे फार पुढची गोष्ट झाली.

- तिच्या पोटी आणखी शत्रू निपजले असते.
- शत्रूच्या हातात 'आपल्या' बायका सापडल्या असत्या तर त्यांनी असे सोडले असते काय? 'त्यांच्या'पेक्षा 'आपण' कितीतरी पटीने 'सभ्य' आणि 'considerate' आहोत! (किंवा, शत्रूने 'आपल्या' बायकांना केलेले तेवढे चालते वाटते? मग आम्हीच केले तर ते तेवढे चूक कसे काय? शिवाय, 'Ours' is a just cause, and, in any case, 'We' are being more considerate!)
- "प्रेमात आणि युद्धात 'सर्व काही' क्षम्य असते" असे म्हटलेलेच आहे!
- आणखी काही वाटेल ते.

मनाची खोटी समजूतच घालायची झाली, तर वाटेल तशी घालता येते.

अशा प्रकारची आर्ग्युमेंटे येऊ शकतात, ती येण्याची शक्यता आणि प्रमाण वाटते तितकेही कमी नसावे, सामान्य 'सभ्य' मनुष्याच्या डोक्यातूनही असली आर्ग्युमेंटे सहज उद्भवू शकतात, आणि म्हणूनच किमान ती ऐरणीवर येऊन, त्यांचा उहापोह होऊन, त्यांचा फोलपणा प्रस्थापित होऊन त्याबद्दलचा संदेश पसरणे आणि रुजणे महत्त्वाचे आहे असे वाटते. आणि त्याकरिता अशा प्रकारच्या चर्चा - केवळ माध्यमांत आणि संकेतस्थळांवरच नव्हे, तर सर्वत्र - होणे केवळ उपयुक्तच नव्हे, तर आवश्यक आहे असे वाटते.

उत्तम प्रतिसाद. सहमत आहे.

----

दंगलीतील नरसंहार आणि राज्यशासनाकडून नरसंहार हे मुद्दे स्वतःहून नैतिक चर्चेत घ्यावेत. मानसिंगाच्या उदाहरणाने कुठले नैतिक तत्त्व तथ्यचर्चेपेक्षाही अधिक स्पष्ट होणार आहे, ते मला कळत नाही.

अशा प्रत्यक्ष चर्चांचा बहुधा फारसा उपयोग नसतो असे वाटते. कारण तेथे मते अगोदरच ठरून गेलेली असतात. मने अगोदरच बंद झालेली असतात. निष्कर्ष (सर्व बाजूंनी) अगोदरच काढले गेलेले असतात. वेगवेगळ्या बाजू बघण्याची - मुख्य म्हणजे victimच्या जागी स्वतःला ठेवून पाहून विचार करण्याची - कोणाचीच तयारी किंवा इच्छा नसते. आणि मग तीचतीच आर्ग्युमेंटे (सर्व बाजूंनी) घोळवली जातात. प्रत्येक बाजू आपल्याच आर्ग्युमेंटाचा आवाज ऐकण्यात मग्न असते, आपल्याच आर्ग्युमेंटाच्या आवाजाच्या प्रेमात पडलेली असते. दुसर्‍याचे आर्ग्युमेंट ऐकून घेणे तर सोडा, कोणी ऐकतसुद्धा नसते. थोडक्यात, अशा चर्चा बहुधा stillborn ठराव्यात, असे वाटते.

या प्रकारच्या बाबतींत नैतिक विचार हा मनुष्यास सहसा victimच्या जागी स्वतःला ठेवून बघितल्याशिवाय सहज येत नाही, असे वाटते. दुसर्‍याच्या दु:खाचे किंवा दुसर्‍यावर होणार्‍या अन्यायाचे कोणाला सोयरसुतक नसते; स्वतःचे दु:ख किंवा स्वतःवर होणारा अन्याय व्यवस्थित कळतो. आणि म्हणूनच "मुंबईत 'त्यांच्या' काही लोकांनी 'आपल्या' लोकांच्या वस्तीला आग लावली हे गुजरातेतील भलत्याच कोणत्यातरी 'त्यांच्या' लोकांच्या कत्तलीचे (अधिक graphic उदाहरणांचा पुनरुच्चार करू इच्छीत नाही; क्षमस्व!) समर्थन होऊ शकत नाही" हे आर्ग्युमेंट सहसा बहिर्‍या कानांवर पडते. (कारण victims 'ते' असतात. आणि "'They' deserve all that 'they' get" हा 'आपला' निष्कर्ष अगोदरच ठरून गेलेला असतो.) पण त्याऐवजी, उदाहरणादाखल, "मग त्याच न्यायाने, नथुराम गोडसे नावाच्या एका ब्राह्मण व्यक्तीने गांधींची हत्या केली, म्हणून महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी दिसेल त्या ब्राह्मणाचे घरदार जाळले गेले, त्यात नेमके काय चुकले?" असे विचारले, तर (ऐकणारी व्यक्ती ब्राह्मण असल्यास) संदेश पोहोचण्याची शक्यता किंचित वाढते. (अर्थात, तरीही शाश्वती नसतेच! आणि संदेश कसा घेतला जातो हे संदेश कोण आणि कसा देतो यावरही काही अंशी अवलंबून असते, हा भाग वेगळा.) कारण येथे victimचे जोडे नकळत 'आपल्या' पायावर चढतात.

अशा प्रकारच्या विविध परिस्थितींत, आणि विशेषतः victimच्या जागी, स्वतःस पहावयास कोणाला उद्युक्त करणे हे हायपोथेटिकल चर्चांत अधिक शक्य असावे असे वाटते. कारण प्रत्यक्ष परिस्थितीचा संदर्भ नसल्याने निष्कर्ष अगोदरच ठरून गेलेले नसतात, मन तुलनात्मकदृष्ट्या अधिक open असते. आणि मग चर्चा जसजशी पुढे सरकते तसतशी समांतरे आणून मुद्दे स्पष्ट करता येण्याची शक्यता असते. पण मुळात चर्चा घडण्याची शक्यता वाढते. (इसापनीती, पंचतंत्र वगैरेंमध्ये सरळसरळ नीतीचे पाठ देण्याऐवजी रूपककथा वापरलेल्या आहेत; बायबलमध्येही असेच काहीसे प्रयोग केले गेलेले आहेत असे म्हणतात; या सर्वांमागे असेच काही कारण असू शकेल काय?)

पण प्रत्यक्षात हवे तसे वागायला पुन्हा जो तो मोकळा. कारण नेमकी तशीच सुस्पष्ट शृंगापत्ती कोणापुढे येणार आहे?

प्रत्यक्षात हवे तसे वागायला जो तो मोकळा हे नेहमीच खरे. परंतु अशा अनेक शृंगापत्तींवर आयुष्यात वेगवेगळ्या वेळी जर गंभीर विचार केलेला असेल, तर मोक्याच्या वेळी त्यांपैकी एखादी जशीच्या तशी सुस्पष्ट शृंगापत्ती जरी आली नाही, तरी कोठल्या ना कोठल्या एका किंवा अनेक शृंगापत्तींच्या विविध अंगांशी समांतरे आपोआपच साधली जाऊन त्यांवरच्या विचारांतून आणि निष्कर्षांतून अंगी बाणलेली तत्त्वे आपोआपच कामी येऊन योग्य निर्णय काहीसा प्रतिक्षिप्त क्रियेने घेतला जाण्याची शक्यता वाढते. (अर्थात, शाश्वती नसतेच.) शेवटी माणसाचे विचार हे बरेचसे सवय लावावी तसे येतात; योग्य सवय लागलेली असणे महत्त्वाचे. शेवटी 'नैतिक शिक्षण', 'संस्कार' म्हणजे तरी याहून वेगळे असे काय असते? किंवा, फॉर दॅट मॅटर, कोणतेही शिक्षण, कोणतेही ट्रेनिंग? आयुष्यात कोणती परिस्थिती हुबेहूब शाळेत शिकवल्याबरहुकूम येते? पण म्हणून आपण शिक्षण घेणे बंद करतो काय? वैद्यकीय केसेस मॅन्युअलबरहुकुम असतात काय? मग मेडिकल कॉलेजे बंद करावीत काय? वेगवेगळ्या केसेसमध्ये मेडिकल कॉलेजात - आणि वैद्यकीय अनुभवात - शिकलेली जनरल तत्त्वेच कामी येतात ना?

नैतिक हिशोब करायचा अवसर मानसिंगापाशी नसतो.

तो अवसर मानसिंगाजवळ नसतो, खरे आहे. शिवाय युद्धाच्या heatमध्ये नैतिक तत्त्वेही फार लवकर वितळू शकतात. पण हा अवसर नसतो म्हणूनच योग्य विचार करण्याची सवय, नैतिक बैठक, moral grounding जर मानसिंगाजवळ अगोदरपासूनच - माणूस म्हणून, सैनिक म्हणून नव्हे! - असेल, तर अवसर नसताना विचार न करतासुद्धा तो योग्य निर्णय केवळ अंगवळणाने, mental makeupपायी घेण्याची शक्यता वाढते. आजूबाजूची परिस्थिती कितीही चिघळली, युद्धाच्या heatमध्ये आजूबाजूची नैतिक मूल्ये कितीही वितळून ढासळली, तरी त्याची वैयक्तिक मूल्ये एका हद्दीपलीकडे न ढासळण्याची, त्याही परिस्थितीत तो बर्‍यापैकी खंबीर राहण्याची शक्यता वाढते. किंचितच वाढत असेल कदाचित, पण वाढते निश्चित.

आणि ही योग्य विचार करणाची सवय लागायची कुठून? तर त्यासाठी मार्ग अनेक असू शकतील, पण कोणताही मार्ग अवलंबला, स्रोत कोठलाही असला, तरी त्यातून कोणत्याही परिस्थितीच्या वेगवेगळ्या बाजू बघता येणे महत्त्वाचे. आणि त्या तशा बघता याव्यात म्हणून, सरावासाठी वेगवेगळ्या हायपॉथेटिकल परिस्थिती घेऊन त्यांच्या अंगोपांगांचा विचार करणे हा मार्ग काय वाईट आहे? कोणतीही परिस्थिती आयुष्यात ज्याप्रमाणे जशीच्या तशी येत नाही, त्याप्रमाणे गुजरातची दंगलसुद्धा पुन्हा जशीच्या तशी घडत नाही. गुजरातच्या दंगलीच्या उदाहरणातूनसुद्धा सरतेशेवटी त्याचे मॉडेल बनवून जनरल तत्त्वेच शिकायची असतात, जी इतरत्र कामी येऊ शकतात. मग मॉडेलच बनवायचे, तर गुजरातच्या दंगलीचे बनवले काय किंवा हायपोथेटिकल परिस्थितीचे बनवले काय - हायपोथेटिकल परिस्थितीच्या मॉडेलात निदान परम्यूटेशने-कॉम्बिनेशने कमीजास्त करून वेगवेगळी मॉडेले बनवून वेगवेगळे विचारप्रयोग करता येतात; गुजरातच्या दंगलीची फार तर स्पेसिफिक केस स्टडी बनू शकते.

त्यांच्यासाठी न्युरेम्बर्ग. (तेही पराभव झाला तरच. नागासाकीवर बाँब टाकण्याचा निर्णय मात्र अजून "एक नैतिक कोडे"च आहे. कारण तो निर्णय घेणारे विजयी झाले.)

हो ते आहे. एवढेच नव्हे, तर अणुबाँबचा प्रत्यक्ष वापर करणारे एकमेव राष्ट्र नव्याने केवळ अण्वस्त्रक्षमताचाचणी करणार्‍या राष्ट्रांना सुनावते. तोही भाग आहे. आणि सरकारी पातळीवर ते तूर्तास तरी "नैतिक कोडे"च राहणार. कारण त्यापेक्षा काही वेगळे म्हणण्यास लागणारे धारिष्ट्य आणि त्याचे राजनैतिक परिणाम उचलण्याची तयारी किंवा राजकीय इच्छाशक्ती निर्माण होणे कठीण आहे. पण हे नैतिकतः योग्य नसले तरी याबाबत आपण सामान्य नागरिक फारसे काही करू शकत नाही या दृष्टीने तो एका प्रकारचा नाइलाज आहे. आणि तसेही हे जेव्हा घडले तेव्हा आपला जन्मही झालेला नसल्यामुळे तेव्हाही आपण काहीही करू शकत नव्हतो आणि आताही जे झाले ते नैतिकदृष्ट्या चूक होते हे खाजगीत आणि कदाचित उघडपणेसुद्धा कबूल करण्याव्यतिरिक्त व्यक्तिशः काहीही करू शकत नाही. परंतु लोकमताचा आपणही भाग आहोत हे लक्षात घेता यापुढे अशा प्रकारची अनैतिक कृत्ये सरकारकडून घडणार नाहीत या दृष्टीने लोकमत घडण्यात आपलाही हातभार राहू शकतो हे लक्षात घेण्याजोगे आहे. (शेवटी लोकमतातील पराभव विएतनाममधील माघारीस बर्‍याच अंशी कारणीभूत ठरला हेही आहेच.) मात्र त्यासाठी प्रथम आपले स्वतःचे moral grounding भक्कम पाहिजे.

घरी बसून "ज्यू लोक तसे वाईटच असतात" अशी स्वतःची भलावणी करणार्‍या जर्मनांनी नैतिक विचार करायचा असतो, आणि "ऍक्शनला रिऍक्शन होणार" म्हणणार्‍या गुजरातेतील सामान्यजनांनी करायचा असतो.

हा नैतिक विचार - किंवा मुळात विचार - करायला शिकवावे आणि शिकावे लागते.

त्या नैतिक शिकवणीसाठी दंगलीतले खरेखुरे उदाहरण, गावे-वस्त्या उठवण्याचे उदाहरण योग्य ठरावे. हे युद्धप्रसंगाचे कल्पनारम्य उदाहरण योग्य नाही. उपयोगी नाही.

खर्‍याखुर्‍या उदाहरणांबरोबरच खर्‍याखुर्‍या उदाहरणांत न येणार्‍या विविध पैलूंच्या विचारांसाठी काल्पनिक उदाहरणे, दृष्टान्त कामी येऊ शकतील असे वाटते. (चूभूद्याघ्या.)