याच प्रतिक्रियेवरून असं नाहि पण यासारख्या अनेक प्रतिक्रीया गेल्या काहि दिवसांत माझ्या वाचनात येत आहेत. हे माझे वाचन वाढल्याचे लक्षण आहे का हल्ली पु.लंना नावं ठेवली की आपले विचार प्रगल्भ झाले असा (गैर)समज वाढीस लागतो आहे?

ऋषिकेश
------------------
समाजातली सामाजिक जाणीवही अगदी नसल्यातच जमा आहे. सुस्त, मद्दड जनता गोळाभर अन्न गिळून, टीव्हीवरच्या मालिका बघून झोपी जात आहे - सन्जोप राव

त्यात भर...
आमचे संकेतस्थळ भारी... त्याला नावे ठेवणे हि फॅशनच आहे....
अरे हो, आण्णा म्हटलं की हल्ली खुप गोंधळ होतो. जरा डिट्टेलवार लिहिलेत ते बरे झाले नाहीतर हल्ली आमचे आण्णा थोर म्हणवुन घेणारे दुसरे एक आण्णा थोर आण्णा आहेत आणि त्यांचे प्रेमी सुद्धा. काँग्रेसची सत्ता असली कि ते फारशी उपोषणे करत नाहीत. फक्त धमक्या देतात आणि मागे घेतात. ते सुद्धा एक थोर आण्णा आहेत.

आता पुलंच्या नशीबातच ते लिहिले आहे त्याला कोण काय करणार?
प्रकाश घाटपांडे

सहमत

(वार आणि चिमटे यात भेद करणारा)ऋषिकेश
------------------
समाजातली सामाजिक जाणीवही अगदी नसल्यातच जमा आहे. सुस्त, मद्दड जनता गोळाभर अन्न गिळून, टीव्हीवरच्या मालिका बघून झोपी जात आहे - सन्जोप राव

विनोदाचे वेगवेगळे प्रकार आहेत. यातील काही विनोदाचे प्रकार सर्वच लोकांना आवडतील असे नाही.

सहमत. शिवाय, एखाद्या लेखकाचे बहुतांश विनोदी (किंवा इतर प्रकारचेही) लिखाण आवडले, म्हणजे सगळेच आवडेल, असेही नाही.

या संदर्भात इतर विनोदी लेखक/कॉमेडिअन यांच्याकडे पाहिल्यावर असे आढळते की एखाद्या व्यक्ती, समाज, गट, चालीरीती यांची वेगवेगळ्या प्रकारे टर उडवणे यातून बरेचदा विनोदनिर्मिती झाली आहे.

कदाचित शक्य आहे. परंतु मूळ प्रतिसादात उल्लेखिलेल्या विशिष्ट (specific अशा अर्थी) विधानांत काही विनोदी आहे, असे निदान मला तरी वाटत नाही. (ही विशिष्ट विधाने काहीशी टोकाची, आणि अशी अनेक विधाने परस्परसान्निध्यात आल्यामुळे काहीशी अतिरेकी आणि काहीशी चिनी लोकांबद्दलच्या पूर्वग्रहांतून किंवा सुप्त आकसातून निर्माण झाल्यासारखी वाटतात. अर्थात हा पु.लं.च्याच नव्हे, तर तत्कालीन मराठी समाजमानसाचा भाग असू शकेल, हे ज्याअर्थी ती पुस्तके खपली आणि माझ्यासकट बहुतांश लोकांना आवडली, यावरून ओघाने आले. परंतु हे समर्थन होऊ शकत नाही आणि म्हणून आजही ही विधाने विनोद म्हणून ग्राह्य झाली पाहिजेत असेही नाही.)

बाकी पु.लं.च्या विनोदी (आणि गंभीरसुद्धा) लेखनाचा (आणि त्यांच्यातील इतरही कलागुणांचा) मीही चाहता आहे.

तेव्हा अशी विधाने फक्त पुलंनी नव्हे, तर अनेकांनी केली आहेत.

हे कशाचेही समर्थन होऊ शकत नाही. पु.लं.चे नाही, आणि इतरांचेही नाही. ('उंदरास मांजर साक्ष' यासच म्हणत असावेत काय? की मला जे अभिप्रेत आहे त्याकरिता दुसरी कोणती म्हण आहे?)

विशेषत: विनोदनिर्मिती ऑब्झरव्हेशनल कॉमेडी या सदरात मोडत असेल तर बरेचदा अशीच असते. (यात पुल आणि साइनफेल्ड दोन्ही आले.) साइनफेल्डनंतर बर्‍याच अमेरिकन सिटकॉममध्ये वंशभेदावर विनोद करण्यात आले आहेत.

'स्वतःला हसता येणे' हा चांगला गुण आहेच. परंतु कोठला विनोद कोणी केला किंवा कशाची टर कोणी उडवली तर कोणाला कधी आवडू शकेल आणि कोणाला कधी प्रक्षोभक वाटू शकेल हे व्यक्तीवर आणि प्रसंगावर अवलंबून आहे, असे वाटते. दोन शीख व्यक्ती एकमेकांना सरदारजीचे विनोद बिनदिक्कतपणे सांगू शकतील. परंतु तोच सरदारजीचा विनोद एखाद्या शीखेतर व्यक्तीने एखाद्या शीख व्यक्तीस सांगितला, तर तो नेमका कसा घेतला जाईल हे असा विनोद सांगण्यामागील विनोद सांगणार्‍याच्या हेतूचे त्या शीख व्यक्तीच्या मनातील जे perception असेल, त्यावर बर्‍याच अंशी अवलंबून राहील.

(काही समांतर उदाहरणे घ्यायची झाली, तर सामान्य अमेरिकन इंग्रजी बोलीभाषेत कृष्णवर्णीयांकरिता काही अपमानास्पद शब्द आहेत. किमानपक्षी सार्वजनिकरीत्या बोलताना ते वापरले जाऊ नयेत असा संकेत आहे. (याचा अर्थ एरवी ते वापरले गेल्यास योग्य आहे असा नव्हे.) अशा काही शब्दांचा वापर कृष्णवर्णीयांत एकमेकांचा उल्लेख करण्यासाठी, एकमेकांना हाक मारण्यासाठी वगैरे सर्रास केला जातो. बर्‍याचदा अशा शब्दांबरोबर एखादी शिवीही आपोआप जोडून येते. अर्थात हे योग्य आहे असे नाही, परंतु अनेकदा असा उल्लेख करणार्‍यास किंवा ज्याचा उल्लेख केला जात आहे त्यास त्याचे काहीही वाटत नाही. मात्र कृष्णवर्णीयांखेरीज कोणीही असा शब्द वापरल्यास ते अपमानकारक मानले जाते. किंवा दुसरे उदाहरण घ्यायचे झाल्यास, महाविद्यालयीन वसतिगृहांत वगैरे अनेकदा एकमेकांचे चांगले मित्र असणार्‍या दोन व्यक्ती एकमेकांना हाक मारतानासुद्धा आईमाईवरून शिव्या देऊन मारताना दिसतात. दोघांनाही त्याचे काही वाटत नाही. मात्र तिसर्‍या एखाद्या असंबद्ध व्यक्तीने अशी शिवी दिल्यास ते तितके kindly घेतले जात नाही.)

अर्थात, टर कोणी उडवली किंवा टीका कोणी केली याबरोबरच टर कशाची उडवली किंवा टीका कशावर केली यावरही टर किंवा टीका कशी घेतली जाईल हे बर्‍याच अंशी अवलंबून असावे, हा आणखी एक पूर्णपणे वेगळा आणि काहीसा अवांतर मुद्दा. उदाहरणार्थ, पु.लं.च्या केवळ एखाद्या विशिष्ट लिखाणावर मुद्द्यास धरून केलेली टीकाही एखाद्या कट्टर पु.ल.-प्रेमीस रुचणार नाही. परंतु नाना फडणविसावर केलेली मुद्देसूद (आणि रास्त) टीका किंवा पहिल्या बाजीरावाची किंवा पेशवाईची उडवलेली (मवाळ, आणि म्हणूनच अनाक्षेपार्ह, परंतु तरीही अकारण) खिल्ली यांबद्दल त्याच्या मनात तेवढ्या तीव्र भावना उमटतीलच, असे नाही. अर्थात, हे व्यक्तिसापेक्ष आहे. (आणि नैसर्गिकही आहे. त्यात निश्चितपणे काही आक्षेपार्ह आहेच, असा माझा दावा नाही.)

(व्यक्तिशः माझ्यापुरते बोलायचे झाले, तर मी स्वतः बर्‍यापैकी कट्टर पु.ल.-प्रेमी असलो, तरी पु.लं.वर कोणी टीका केल्याने मला फारसा त्रास होत नाही. (नाही म्हणायला 'आहे मनोहर तरी' फारसे झेपले नव्हते हे मी कबूल करतो, परंतु त्यातील मुद्द्यांपेक्षा त्यातील बर्‍याच मजकुराच्या relevanceबद्दलच्या प्रश्नांमुळे ते खटकले होते. आणि अर्थात तेही व्यक्तिसापेक्ष असू शकते हे मी आगाऊ मान्य करतो.) आणि बाजीराव, नाना फडणवीस, राघोबादादा किंवा एकंदरच पेशवाईतील इतर मातब्बर मंडळी ही तर बोलूनचालून ना माझ्या जातीची, ना पातीची (ही 'पात' नेमकी काय असते याबद्दल मला निश्चित कल्पना नसली तरीही); गावकरी म्हणूनही मला त्यांच्याबद्दल काही विशेष प्रेम किंवा आस्था नाही, आणि पेशवाईचा मी फ्यान नाही. शिवाय पेशव्यांनी माझ्या कोणत्याही पूर्वजाला कोणतेही इनाम दिलेले नसल्याकारणाने आणि पेशव्यांच्या घराण्यात निदान माझ्या माहितीत तरी माझ्या कोणत्याही पूर्वजाचे विवाह-(किंवा विवाहबाह्य-)संबंध नसल्याने पेशव्यांशी माझे इतरही कोणत्या प्रकारचे लागेबांधे नाहीत. त्यामुळे त्यांच्यावर कोणी टीका केली किंवा त्यांची टर उडवली, तरी माझ्या अंगाला भोके पडू नयेत. टीका रास्त असेल, तर ती मी मानू शकतो. नसेल, तर जेथे शक्य आहे तेथे मुद्देसूद प्रतिवाद करू शकतो. नाहीतर सोडून देऊ शकतो. आणि टर (कोणाचीही) उडवली, आणि एकांगी किंवा अनाठायी वाटली, तर उलटी टर उडवून टोलवून देऊ शकतो. किंवा अगदी फारच आक्षेपार्ह वाटली, तर सरळसरळ आक्षेप नोंदवू शकतो. किंवा सोडून देऊ शकतो.

नक्की माहीत नाही, आणि स्वतःचीच टिमकीही वाजवायची नाही, परंतु प्रगल्भता, प्रगल्भता म्हणतात ती हीच असावी काय?)

हसू येण्याबाबत अनुभव असा आहे बरेच विनोदी लिखाण परत वाचताना तितके विनोदी वाटतेच असे नाही. कारण त्यातील 'सरप्राइझ एलेमेंट' निघून जातो. मला पुलंचे काही लिखाण आजही परत वाचावेसे वाटते (गाळीव इतिहास) तर काही लिखाण बर्‍याच वर्षांमध्ये न वाचूनही परत वाचेन असे वाटत नाही. यात अर्थातच व्यक्तीनुसार बरीच सापेक्षता येऊ शकते.

बराचसा सहमत, परंतु यात 'सरप्राइझ एलेमेंट' हाच घटक नेहमी कामी येईल असेही सांगता येत नाही. कधीकधी 'सरप्राइझ एलेमेंट' न राहतासुद्धा एखादे लिखाण पुन्हापुन्हा वाचावेसे वाटू शकते, तर कधीकधी 'सरप्राइझ एलेमेंट' राहूनही एखादे लिखाण पुन्हा वाचावेसे वाटणार नाही. चांगले उदाहरण चटकन आठवत नाही, पण प्रयत्न करायचाच झाला, तर 'माझे खाद्यजीवन' किंवा 'तुझे आहे तुजपाशी'मध्ये खरे तर आता 'सरप्राइझ एलेमेंट' असा राहिलेला नाही. परंतु ते मी पुन्हापुन्हा वाचू शकतो. उलट 'तीन पैशाचा तमाशा' वाचलेले आणि एकेकाळी पाहून आवडलेले आणि संग्रहीही असले, तरी बर्‍याच वर्षांत न वाचल्यामुळे पूर्णपणे विसरलेले असल्याकारणाने 'सरप्राइझ एलेमेंट' म्हटले तर आहे, पण तरीही पुन्हा उघडावेसे वाटत नाही. 'व्यक्ती आणि वल्ली' किंवा 'गणगोत'मधील व्यक्तिचित्रांबाबत काहीसे असेच; फारशी आठवत नाहीत, त्यामुळे 'सरप्राइझ एलेमेंट' थोडाफार टिकून आहे, पैकी काही पुन्हा वाचावीशी वाटतील तर काही उघडूनही बघण्यात रस वाटणार नाही.

पु.लं.व्यतिरिक्त इतर विनोदी प्रकारांबद्दल (यांपैकी सर्वच 'लेखन' या सदरात मोडत नसल्याकारणाने 'प्रकार' या शब्दाचे प्रयोजन.) बोलायचे झाल्यास 'टिनटिन' (Tintin) मालिकेतील कॉमिके एके काळी (शालेय आणि महाविद्यालयीन वयात) पुन्हापुन्हा वाचूनसुद्धा (पुढे काय होणार हे माहीत असले तरी) हसू येत असे; आता तितकी मजा येत नाही. याच्या अगदी उलट 'ऍस्टेरिक्स' (Asterix) मालिकेतील कॉमिकांविषयी. महाविद्यालयीन काळात ओळख झाल्यापासून पारायणे झालेली असली (आणि संपूर्ण संच संग्रही असला), तरी आजही दर वेळेस वाचायला घेतल्यावर अनेकदा त्यात मजा घेण्यासारखे नवीन काहीतरी सापडते आणि पुन्हापुन्हा वाचायला मजा येते. वुडहाउसच्या 'स्मिथ' (Psmith)मालिकेतील कोणतेही पुस्तक आधी अनेकदा वाचलेले असले, तरी मला आजही हसवू शकते, उलटपक्षी वुडहाउसच्याच 'जीव्ह्ज़' (Jeeves) मालिकेतील पुस्तकांनी ती उत्तरशालेय किंवा महाविद्यालयीन वयात वाचायला सुरुवात केली असता जेवढी मजा दिली, तेवढी मजा ती आज देत नाहीत. 'ब्लँडिंग्ज़ कॅसल' (Blandings Castle) मालिकेतील पुस्तके अनेकदा आजही मजा देऊन जातात, परंतु बर्‍याचदा ते मूडवर (आणि गॅलॅहड - Galahad उर्फ Gally, लॉर्ड एम्ज़वर्थचा धाकटा भाऊ - हे पात्र कथानकात असण्यानसण्यावर) अवलंबून असते. उलटपक्षी 'यूक्रिज' (Ukridge) किंवा 'मिस्टर मलिनर' (Mr. Mulliner) मालिकेतील पुस्तकांनी हसवले नाही असे नाही, परंतु प्रथम वाचली तेव्हा वुडहाउसच्या इतर मालिकांतील पुस्तकांच्या मानाने तितकीशी न आवडल्याने पुन्हा उघडावीशी वाटत नाहीत.

अर्थात, हे सर्व व्यक्तिसापेक्ष आहे, हा भाग आहेच.

(अवांतर: 'मी कट्टर पु.ल.-प्रेमी आहे' आणि 'आम्हाला नॉन-व्हेज/फिश/बीफ खायला आवडते' या दोन विधानांत मला अर्थाअर्थी फारसा  फरक जाणवत नाही. 'नॉन-व्हेज', 'फिश' किंवा 'बीफ' या सरसकट संज्ञा झाल्या. त्यामुळे या क्याटेगरीत मोडणारे काही किंवा बहुतांश प्रकार एखाद्याला आवडले, तरी सगळे आवडतीलच किंवा आवडलेच पाहिजेत, असे काही नसते. आणि जे आवडत नाही ते आवडत नाही असे म्हणायला काहीही अडचण नसते. किंवा इतरांस न आवडण्यास काही प्रत्यवाय असण्याचेही कारण असते. मला मटणाचा रस्सा किंवा तंदूरी चिकन किंवा साल्मनची (रावस? चूभूद्याघ्या.) किंवा मॅकरेलची (बांगडा? पुन्हा चूभूद्याघ्या.) निगिरी सुशी किंवा साशिमी किंवा मीडियम रेअर फिले मिन्ञों किंवा प्राइम रिब आवडत असेल, पण म्हणजे मला सदर्न डीप फ्राइड ब्रेडेड चिकन आवडेलच असे नाही. किंवा थँक्सगिविंगचा टर्की स्टफिंग आणि ग्रेव्हीसह मी प्रसादतुल्य म्हणून पुन्हापुन्हा मागून आवडीने खाईन, पण इतर दिवशी तोच टर्की मला कागदाच्या लगद्यासमान लागू शकेल आणि टर्कीचे सँडविच खायला आवडणारही नाही. म्याकडॉनल्डातला हॅम्बर्गर आवडणार नाही. एखाद्या ष्टेकहौसातला जाडजूड आणि रसरशीत हॅम्बर्गर आवडेलही. आणि मीडियम रेअर ष्टेक भले मला आवडत असेल, पण एखाद्याने 'ते वातड असते, तोंडात चोथा होतो म्हणून मला आवडत नाही' असे जर मला म्हटले, तर तो गोमातेचा अपमान समजून त्याच्या अंगावर धावून जावेसे मला वाटणार नाही. (आणि तोंडात चोथा होऊ शकतो हे खरेही आहे.) जोपर्यंत मला ष्टेक आवडते यावरून माझ्याबद्दल काही बरीवाईट मते मला ऐकवण्याचा उघड किंवा छुपा प्रयत्न तो करत नाही, तोपर्यंत तसे करण्याचे काही कारण मला तरी दिसत नाही. असो.)