हेच सामाजिक भाकित वर्तवतो.
प्रकाश घाटपांडे

अतिरेकी प्रवृत्तींपुढे झुकून शहाण्यांनी बोटचेपे धोरण घेतले हे नक्की झाले

अगदी खरे. एक जुनी बोधकथा आठवली.

एक आटपाट नगर होतं. नियमाप्रमाणे तिथे एक राजा होता आणि एक प्रधानही होताच. एकदा एक साधु फिरत फिरत आला राजाच्या दरबारी. राजाने त्याचे योग्य ते आदरातिथ्य केले. मानपान् केला. साधु झाला तरी काय? माणूसच ना तो? मानपान घेऊन खुष झाला. त्याने राजाला एक भविष्य सांगितले. म्हणाला, "हे राजन, आज पासून अमुक दिवसांनी तुझ्या राज्यात एक भायनक वादळ येईल. ज्याच्या ज्याच्या कानात त्या वादळाचे वारे जाईल तो वेडा होईल. तेव्हा तू स्वतःच्या आप्तजनांसाठी एक सुरक्षित असे घर बांध जेणेकरून तिथे आतमधे ती वादळाची हवा येणार नाही." झाले. राजाने घर बांधले. थोड्या दिवसांनी आले की वादळ. राजा आपल्या बायकामुलांसहित घुसल त्या घरात. प्रधानजी पण घुसला आपल्या कुटुंबासोबत. थोड्या वेळाने वादळ ओसरलं. आणि राजा प्रधान आले बाहेर. बघतात तर काय? सगळेच प्रजाजन वेड्यासारखे करत होते. कोणी नाचतंय, कोणी हासतंय, कोणी उड्या मारतंय तर कोणी कपडे फाडतंय. या दोघांनी प्रयत्न करून पाहिला काही लोकांना समजवायचा. पण थोड्या वेळाने प्रधानाच्या लक्षात आले की लोक त्यांच्यावर चिडायले लागले आहेत. त्यांनाच वेडे म्हणायला लागले आहेत. तो म्हणाला, "हुजुर, आपणच वेडे ठरायला लागलो आहोत. असं चालणार नाही. तुम्ही राजे असलात तरी, असं लोकांच्या मनाविरुद्ध जाऊन चालणार नाही. तेव्हा...." राजा पण हुशार होता, तो लगेच समजून गेला प्रधानजींना काय म्हणायचे होते ते. त्याने पण उड्या मारून जोरजोरात हसायला आणि कपडे फाडायला सुरूवात केली. लोक खूष. राजा पण खूष, आपली लोकप्रियता टिकली म्हणून.

बिपिन कार्यकर्ते

आता बोला!

हैयो हैयैयो!

दादोजी कोंडदेव यांचा शिवाजींचे गुरु असल्याचा उल्लेख शासनाने वगळला आहे. सदर उल्लेख वगळण्याची मराठ्यांशी संबंधीत संघटनांची मागणी होती. या मागणीची दखल घेऊन शासनाने समिती नेमून त्या समितीच्या अहवालानुसार हा बदल केला आहे. यात या संघटनांच्या पुंडगीरीपूढे शासन नमले की शासनाने सत्याची दखल घेतली हाच मुख्य वादाचा मुद्दा आहे.

अधोरेखित वाक्य हा खरा कळीचा मुद्दा आहे. 'दादोजी कोंडदेव या नावाची व्यक्ती अस्तित्वात नव्हती' अथवा 'दादोजी कोंडदेव या नावाच्या व्यक्तीचे शिवाजीमहाराजांच्या शिक्षणात काहीही योगदान नव्हते' अशासारखे काही सिद्ध होऊ शकण्यासारखा सबळ ऐतिहासिक पुरावा उपलब्ध झाला असल्यास किंवा तसा तो उपलब्ध होऊ शकत असल्यास तसा उल्लेख वगळण्यास कोणाही तर्कानुचारी माणसाचा विरोध असण्याचे काही कारण नसावे. ('शिवाजीमहाराजांचे गुरू दादोजी कोंडदेव नाहीत' हे जसे पुंडगिरीने अथवा भावनिक आग्रहापोटी रेटले जाऊ नये, त्याचप्रमाणे 'शिवाजीमहाराजांचे गुरू दादोजी कोंडदेव(च) आहेत' हेही पुंडगिरीने अथवा भावनिक आग्रहापोटी रेटले जाऊ नये, हे पटण्यासारखे आहे.)

मात्र योग्य कारणांअभावी, सबळ पुराव्याअभावी केवळ कोणाच्या तरी पुंडगिरीपुढे नमून जर अशा प्रकारचा निर्णय - कोणत्याही बाबतीत - घेतला गेला, तर तो त्याज्य आणि निषेधार्हच ठरावा. अशा प्रकारे इतिहास कोणाही व्यक्तीने अथवा गटाने ताब्यात घेतल्यास इतिहासाची पडझड ही ठरलेलीच आहे, आणि त्यातून कोणाचेही भले होणे नाही.

या कारणाकरिता हा निर्णय कोणत्या कारणाकरिता घेतला गेला, त्यामागे नेमके कोणकोणते पुरावे अथवा मुद्दे विचारात घेतले गेले, समितीचा अहवाल नेमका काय होता आणि कशाच्या आधारावर बनला याचे तपशील प्रकाशात येणे आणि त्यावर व्यापक समाजात साधकबाधक चर्चा होणे इष्ट आहे. त्याशिवाय समाजप्रबोधन होणे नाही, आणि समाजप्रबोधन न झाल्यास हे वाद असेच चालू राहणार आणि समाजगटांत वितुष्टे वाढतच राहणार.

समाजगटांत वितुष्टे वाढू नयेत हे जर उद्दिष्ट असेल, तर अशी चर्चा आवश्यक आहे. नाहीतर मग आख्ख्या समूहास एकाच कुंचल्याने रंगवून चिखलफेकीची पद्धत सर्वपक्षी लोकप्रिय आहेच.

('दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' असे मानायला तरी नेमका काय पुरावा उपलब्ध आहे, आणि या निर्णयापूर्वी जे तसे शिकवले जात असे, ते तरी कशाच्या आधारावर शिकवत असत अथवा शिकवत रहावे, असा याला प्रतिवाद होऊ शकेल. त्याबद्दल तपशिलाने थोडे नंतर.)

सदर ठिकाणी होत असलेली चर्चा म्हणजे दादोजी कोंडदेव हे शिवाजी महाराजांचे निर्विवाद गुरू होते. किंबहूना त्यांच्याशिवाय शिवाजी घडूच शकले नसते या मताला तितकेच निर्विवाद सत्य मानून होते आहे.

असे वाटले नाही. हा आपला पूर्वग्रह आहे अशी निदान माझी तरी धारणा आहे. योग्य पुरावा दिल्यास, आणि तो योग्यपणे, पटेल अशा पद्धतीने मांडल्यास, दादोजी कोंडदेव हे शिवाजी महाराजांचे गुरू नव्हते असे मानण्यास कोणाचीही हरकत नसावी. मात्र हे ज्या पद्धतीने घडले आहे, घडत आहे, त्यावरून हे कोणाच्यातरी पुंडाईने, 'मी-म्हणतो-म्हणून' तत्त्वावर घडते आहे असे एकंदरीत दिसण्यास किंवा तशी धारणा होण्यास जागा आहे. अशा परिस्थितीत असे विधान मानणे (मग त्यापूर्वी प्रचलित असलेली समजूत योग्य असो किंवा नसो) कोणालाही शक्य नसावे.

अधोरेखित विधानाबद्दल तपशिलाने थोडे नंतर.

महाराष्ट्रात ऐतिहासिक मराठी साहित्य आणि महाराष्ट्राचा इतिहास यात साम्य मानन्याची मोठी गल्लत होते आहे. हमरीतुमरी वर येऊन दादोजी कोंडदेवांना शिवाजीचे गुरू नाकारण्याच्या शासननिर्णयाला होणारा विरोध हा ही एतिहासिक मराठी साहित्याच्या वाचकांकडूनच होतो. इतिहासाच्या वाचकांकडून नाही. रणजित देसाई, बाबासाहेब पुरंदरे, शिवाजी सावंत यांनी इतिहास नाही तर एतिहासिक साहित्य लिहीले होते हे आपण केव्हा मान्य करणार.

अधोरेखित विधानांशी सहमत. इतर विधानांबद्दल माहितीअभावी बोलू इच्छीत नाही.

इतिहासाच्या दृष्टकीकोनातून पाहीले तर इतिहासकारांनी शिवाजी महाराजांचे गुरु म्हणून दादोजीना मान्यता देणे म्हणजे इतिहासावर मोठा अन्याय आहे हे निर्विवादपणे सांगितले आहे.

याबाबत तपशील मिळू शकल्यास बरे होईल.

या दूनियेचे भले आमच्याशिवाय कुणीच करू शकत नाही. कोण शिवाजी म्हणता... त्याचा गुरू दादोजी नसता तर काय पाड होता राजा बनन्याचा. आंबेडकरांचा तर ब्राह्मण शिक्षकांनीच उद्धार केला. नव्हे शिवाजीमध्ये ब्राह्मणांचे रक्त कसे होते आणि डॉ. आंबेडकर हे तर ब्राह्मणच होते अशा प्रकारच्या चर्चा या महाराष्ट्रातल्या सुसंस्कृत म्हणवल्या जाणा-या बैठकींमधल्या आहे. मी त्यांचा प्रत्यक्ष साक्षीदार आहे. या काही उल्लेखाने किंचित हसू येणारे उपक्रमीही भरपूर असतील.

पुन्हा, हा आपला पूर्वग्रह आहे अशी निदान माझी तरी धारणा आहे. अर्थात, अशी विधाने ब्राह्मण समाजात कोणीही करत नाही असे मला मुळीच सुचवायचे नाही, हे येथे स्पष्ट केले पाहिजे. परंतु असे नग प्रत्येक समाजात असतात, आणि त्याप्रमाणे ब्राह्मण समाजासही अशा नगांचा रास्त वाटा लाभलेला आहे, इतकेच. (Every community has such characters, and consequently the Brahmin community has its fair share of them, as well.) परंतु त्यावरून संपूर्ण ब्राह्मण समाजाबद्दल (किंवा कोणत्याही समाजाबद्दल) कोणतीही सरसकट अनुमाने काढणे हे फोल ठरेल. हे म्हणजे थोडेसे सध्या ऑस्ट्रेलियातील भारतीय विद्यार्थ्यांवर हल्ले होण्याचे प्रमाण खूपच वाढले आहे, आणि त्यात वर्णविद्वेषाचा भागही आहे हे निर्विवाद आहे, आणि ऑस्ट्रेलियातील गौरवर्णीयांच्या आद्य वसाहती या शिक्षा म्हणून पाठवून सोडून दिलेल्या कैद्यांच्या होत्या हेही ऐतिहासिक तथ्य आहे, परंतु त्यावरून संपूर्ण ऑस्ट्रेलिया हा गुन्हेगारी वृत्ती रक्तात भिनलेल्या वर्णविद्वेषी गौरवर्णीयांचा देश आहे अशा प्रकारची विधाने करण्याची व समज पसरवण्याची भारतीय वृत्तपत्रांत जी चालू फॅशन आहे, त्यासारखे झाले. किंवा नाझी हे जर्मन होते म्हणून संपूर्ण जर्मन राष्ट्र (आजचेसुद्धा) हे खुनी राष्ट्र आहे, असे मानण्यासारखे.

अर्थात, 'या काही उल्लेखाने (sic) किंचित हसू येणारे उपक्रमीही भरपूर असतील' असे आपणच पुढे म्हणता.

इतिहास घ़डवणा-यांनी घडवला आणि बिघडवण्या-यांनी अहमअहीकेने बिघडवला.

हे तर नेहमीच आणि सर्व बाजूंनी चालत असते. हौशी इतिहास हा आपला पक्ष वगळल्यास दुसरा पक्ष (किंवा आपण खलनायक म्हणून ठरवलेला पक्ष) हा सर्वस्वी वाईट आणि खोटा कसा होता, हे दाखवण्याचा, त्या पक्षाला RGB(0,0,0) छटेत रंगवण्याचा, RGB(0,0,0) (पूर्ण काळा) आणि RGB(255,255,255) (पूर्ण पांढरा) यांच्या मधली कोणतीही छटा नसलेला असा Us vs. Themचा खेळ आहे. मग यातले खलनायक हे कधी मुसलमान असतात, तर कधी ख्रिस्ती, कधी इंग्रज, तर कधी ब्राह्मण! ज्यानेत्याने आपापला आवडता खलनायक निवडावा.

आता, तपशिलाने थोडे नंतर हाताळण्यासाठी राखून ठेवलेल्या मुद्द्यांबाबत:

किंबहूना त्यांच्याशिवाय शिवाजी घडूच शकले नसते या मताला तितकेच निर्विवाद सत्य मानून होते आहे.

एक उदाहरण घेऊ. इयत्ता पहिली, तुकडी 'ब'च्या वर्गात मला वर्गशिक्षिका म्हणून बोकीलबाई शिकवायला होत्या. (त्या शिक्षिकेचे आडनाव बोकील असणे हे येथे गौण आहे. परंतु त्याला आक्षेप असल्यास, इयत्ता नववी, तुकडी 'अ'च्या वर्गात मला संस्कृत या विषयासाठी जाधवबाई शिकवायला होत्या, त्यांचे उदाहरण घेण्यास माझी काहीही हरकत नाही.) आता बोकीलबाई काय किंवा जाधवबाई काय, मला कधी ना कधी काही ना काही शिकवायला होत्या, याचा अर्थ बोकीलबाई किंवा जाधवबाई यांचा माझ्या शिक्षणात काही ना काही हातभार राहिलेला आहे. (दोघीही उत्तम शिक्षिका होत्या हे येथे नमूद करावेसे वाटते.) म्हणजेच त्या दोघीही माझ्या गुरू आहेत असे म्हणण्यात काहीही गैर नाही.

आता प्रश्न असा येतो, की बोकीलबाईंशिवाय किंवा जाधवबाईंशिवाय मी घडूच शकलो नसतो का? तर त्याचे उत्तर असे, की बोकीलबाई किंवा जाधवबाईंच्या जागी संतबाई किंवा भटबाईंची नेमणूक झाली असती तरी मी पहिल्या इयत्तेचा अभ्यासक्रम किंवा नववीचा संस्कृत विषयाचा अभ्यासक्रम शिकलोच असतो (आणि शिकून पुढच्या आयुष्यात पूर्णपणे विसरून गेलोच असतो), आणि पहिली इयत्ता आणि नववीचा संस्कृतचा पेपर पास झालोच असतो. त्यामुळे बोकीलबाईंशिवाय किंवा जाधवबाईंशिवाय (पण त्याऐवजी संतबाईंच्या किंवा भटबाईंच्या हाताखाली) मी घडूच शकलो नसतो असे निश्चितच म्हणता येणार नाही. पण त्यावेळी बोकीलबाई आणि जाधवबाई माझ्या वर्गावर नेमणुकीसाठी उपलब्ध होत्या आणि तशा त्या नेमल्या गेल्या, हे महत्त्वाचे. (हाजि़र सो वजी़र!)

म्हणजे मग पुढचे प्रश्न असे येतात, की (१) दादोजी कोंडदेव या नावाची व्यक्ती अस्तित्वात होती का? / अस्तित्वात असल्यास तिची शिवाजी महाराजांना काही ना काही शिकवण्यासाठी नेमणूक झाली होती का? / झाली होती असे केवळ प्रचलित मौखिक परंपरेवरून / ऐतिहासिक साहित्यलेखकांच्या म्हणण्यावरून (निदान त्याविरुद्ध काही सिद्ध होईपर्यंत तरी) का मानावे? (तपशिलाने थोडे नंतर हाताळण्यासाठी राखून ठेवलेला दुसरा मुद्दा.) आणि (२) शिवाजीमहाराजांना काही ना काही शिकवण्याचे श्रेय जरी दादोजी कोंडदेवांना देता आले, तरी त्यांना इतर काही ना काही शिकवणारे इतरही असतील, मग 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते' म्हटल्यावर बाकीच्यांचा त्यात उल्लेख होत नसल्याने हे विधान या कारणाकरिता सत्य कसे मानता येईल?

दुसर्‍या प्रश्नाचे उत्तर सोपे आहे. बोकीलबाई आणि जाधवबाईंव्यतिरिक्त इतरही अनेक व्यक्तींनी आयुष्यात वेगवेगळ्या वेळी मला शिकवले. त्या सर्वांचा उल्लेख केला अथवा न केला तरी 'बोकीलबाई या माझ्या गुरू आहेत' किंवा 'जाधवबाई या माझ्या गुरू आहेत' या विधानांच्या सत्यतेला अजिबात धक्का पोहोचत नाही. त्याचप्रमाणे दादोजी कोंडदेव नामक व्यक्तीने जर शिवाजीमहाराजांना कधीही काहीही शिकवले असेल, तर शिवाजीमहाराजांना इतर गोष्टी शिकवणार्‍या इतर शिक्षकांचा उल्लेख केला नाही, तरी 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' या विधानाच्या सत्यतेला धक्का पोहोचत नाही. ('दादोजी कोंडदेव या नावाची व्यक्ती अस्तित्वात नव्हती' किंवा 'दादोजी कोंडदेव नावाच्या व्यक्तीने शिवाजीमहाराजांना कधीही काहीही शिकवले नाही' असे साधार सिद्ध करता येत असल्यास प्रश्न वेगळा.) शिवाजीमहाराजांच्या इतर शिक्षकांबद्दल माहिती असल्यास त्यांचीही नावे घेऊन 'ते(ही) शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' असे सप्रमाण विधान केल्यास कोणास आक्षेप असण्याचे काही कारण नसावे.

आता राहिला पहिला प्रश्न. मी इतिहाससंशोधक किंवा इतिहासाचा अभ्यासक नसल्यामुळे आणि या विषयात माझे वाचन नसल्यामुळे 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीचे गुरू होते' या मौखिक परंपरेने ऐकलेल्या किंवा ऐतिहासिक साहित्यलेखकांच्या लेखनातून वाचलेल्या विधानामागील ऐतिहासिक आधार काय, किंवा मुळात याला काही सबळ ऐतिहासिक आधार आहे का, याबद्दल मला कल्पना नाही. परंतु ज्ञानाच्या अभावी, अज्ञानापोटी 'याला काही ऐतिहासिक आधार असल्याचे माहीत नाही' असे जरी मानले, तरी इतर पुराव्यांअभावी 'मौखिक परंपरा' हा एक प्राथमिक निर्देशक असा आधार मानता येऊ शकतो. म्हणजे, त्या आधारावर 'असे घडले होतेच' असे ठामपणे जरी म्हणता येऊ शकत नसले, तरी 'ज्या अर्थी बरेच लोक याचा उल्लेख करतात, त्या अर्थी, तसे घडले नाही किंवा तसे का घडले नसू शकेल हे दर्शवणार्‍या इतर पुराव्यांच्या अभावी, तसे किंवा त्यासारखे काही घडले नसण्यापेक्षा घडले असण्याची शक्यता अधिक आहे असे मानावयास जागा आहे' असे म्हणता येते. (अर्थात 'An oft-repeated lie becomes the Gospel Truth' हे गोबेल्सनीतीतले तत्त्व मौखिक परंपरेत कामी येण्याची शक्यता नेहमी नसतेच, असे नाही, परंतु तो टोकाचा प्रकार असल्यामुळे अपवादात्मक असावा. मात्र तत्कालीन जनसामान्यांना परिस्थितीचे आकलन नीट न झाल्याने तथ्यांचे थोडे विचलन (distortion) मौखिक परंपरेतील आधारांच्या बाबतीत होऊ शकते, परंतु मौखिक परंपरेतल्याच अनेक आधारांची योग्य अशी सांगड घालून त्यातून अशा विचलनाचा - आणि गोबेल्सनीतीजन्य विचलनाचासुद्धा - हिशेब लावता येतो. मात्र यासाठी एकच आधार न घेता अनेक आधार - कधीकधी परस्परविरोधीसुद्धा - लक्षात घ्यावे लागतात.)

त्यामुळे, 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' हे ठामपणे सिद्ध करणारा कोणताही सबळ पुरावा उपलब्ध नाही असे जरी मानले, तरीसुद्धा 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू नव्हते' असे सबळपणे सिद्ध करणारा एखादा पुरावा जोपर्यंत पुढे येत नाही, तोपर्यंत मौखिक परंपरेच्या आधारावर 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते असे मानले जाते' असे ('अखेरचे सत्य' म्हणून नाही, तरी हंगामी तत्त्वावर का होईना) म्हणता येते.

त्यामुळे 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' हे विधान त्याविरुद्ध उपलब्ध असलेल्या कोणत्याही सबळ पुराव्याशिवाय जर पाठ्यपुस्तकांतून काढून टाकण्यात आले असेल, तर ते निश्चितच निषेधार्ह आहे. या विधानाविरुद्ध सबळ पुरावा उपलब्ध असल्यास ते काढून टाकण्यास कोणाचाही आक्षेप नसावा; मात्र असा सबळ पुरावा उपलब्ध असल्यास तो जनतेपुढे आला पाहिजे, जेणेकरून जनतेस तो मानता येईल आणि निर्णयामागची योग्यता पटेल. अन्यथा केवळ कोण्या शासकीय समितीच्या अहवालाच्या आधारावर अथवा एखाद्या संघटनेच्या पुंडगिरीच्या भीतीच्या दबावाखाली असा निर्णय मानणे अशक्य आहे. पुरावे आणि अहवालाचे तपशील जनतेसाठी खुले झाले पाहिजेत, त्यावर चर्चा झाली पाहिजे; एकंदरीत प्रक्रिया पारदर्शक राहिली पाहिजे.

त्यामुळे 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू नव्हते' हे निर्विवादपणे सिद्ध करणारा कोणताही पुरावा किंवा 'इतिहासकारांनी शिवाजी महाराजांचे गुरु म्हणून दादोजीना मान्यता देणे म्हणजे इतिहासावर मोठा अन्याय आहे हे निर्विवादपणे सांगितले आहे' या आपल्या विधानामागचे तपशील आपल्याजवळ किंवा इतर कोणाजवळ असल्यास आपण किंवा इतर कोणीही ते येथे जरूर मांडावेत. योग्य असल्यास त्यांच्या अभ्यासाने आणि चर्चेने शासनाच्या निर्णयामागची योग्यता सर्वांनाच पटू शकेल आणि कोणाचाही आक्षेप राहणार नाही. अयोग्य असल्यास का अयोग्य आहेत तेही उजेडात येईल. एकंदरीत हा उपक्रम सर्वांसाठीच उद्बोधक राहील.

आणि हो, हा विषय माझ्यासाठी संपलेला नाही. यावर जी उपलब्ध होईल ती माहिती ग्रहण करून त्यावर यथाशक्ती विचार करण्यासाठी (आणि जेथे माझ्या विचारशक्तीच्या कुवतीच्या बाहेर असेल तेथे तसे प्रांजळपणे कबूल करण्यासाठी, प्रसंगी We agree to disagree म्हणण्यासाठी) माझ्या मनाची कवाडे खुली आहेत.

आता तर सुधारणेलाच विकृतीकरण म्हटले जाते आहे. ह्या चोरांच्या उलट्या बोंबाच म्हणायच्या..

पुरावे येऊ द्यात. मग बोंबा उलट्या की सुलट्या ते ठरवता येईल.

दादोजी कोंडदेव यांचा शिवाजींचे गुरु असल्याचा उल्लेख शासनाने वगळला आहे. सदर उल्लेख वगळण्याची मराठ्यांशी संबंधीत संघटनांची मागणी होती. या मागणीची दखल घेऊन शासनाने समिती नेमून त्या समितीच्या अहवालानुसार हा बदल केला आहे. यात या संघटनांच्या पुंडगीरीपूढे शासन नमले की शासनाने सत्याची दखल घेतली हाच मुख्य वादाचा मुद्दा आहे.

वर्तमानपत्रातील बातम्या वाचून तरी हा पुंडगिरीसमोर नमण्याचाच प्रकार वाटत असला तरी, समितीच्या अहवालानुसार झालेला हा बदल आहे त्यामुळे याला तात्पुरते सत्याची दखल मानता यावे. मात्र ज्या वातावरणात हा बदल झाला आहे त्यानुसार कावळा बसून फांदी तुटणे या न्यायान्वये या पुंडगिरीला बळ मिळेल असे वाटते.

सदर ठिकाणी होत असलेली चर्चा म्हणजे दादोजी कोंडदेव हे शिवाजी महाराजांचे निर्विवाद गुरू होते. किंबहूना त्यांच्याशिवाय शिवाजी घडूच शकले नसते या मताला तितकेच निर्विवाद सत्य मानून होते आहे. महाराष्ट्रात ऐतिहासिक मराठी साहित्य आणि महाराष्ट्राचा इतिहास यात साम्य मानन्याची मोठी गल्लत होते आहे. हमरीतुमरी वर येऊन दादोजी कोंडदेवांना शिवाजीचे गुरू नाकारण्याच्या शासननिर्णयाला होणारा विरोध हा ही एतिहासिक मराठी साहित्याच्या वाचकांकडूनच होतो. इतिहासाच्या वाचकांकडून नाही. रणजित देसाई, बाबासाहेब पुरंदरे, शिवाजी सावंत यांनी इतिहास नाही तर एतिहासिक साहित्य लिहीले होते हे आपण केव्हा मान्य करणार. इतिहासाच्या दृष्टकीकोनातून पाहीले तर इतिहासकारांनी शिवाजी महाराजांचे गुरु म्हणून दादोजीना मान्यता देणे म्हणजे इतिहासावर मोठा अन्याय आहे हे निर्विवादपणे सांगितले आहे.

सहमत आहे

या दूनियेचे भले आमच्याशिवाय कुणीच करू शकत नाही. कोण शिवाजी म्हणता... त्याचा गुरू दादोजी नसता तर काय पाड होता राजा बनन्याचा. आंबेडकरांचा तर ब्राह्मण शिक्षकांनीच उद्धार केला. नव्हे शिवाजीमध्ये ब्राह्मणांचे रक्त कसे होते आणि डॉ. आंबेडकर हे तर ब्राह्मणच होते अशा प्रकारच्या चर्चा या महाराष्ट्रातल्या सुसंस्कृत म्हणवल्या जाणा-या बैठकींमधल्या आहे. मी त्यांचा प्रत्यक्ष साक्षीदार आहे.

शिवाजीबाबत कल्पना नाही. अनेक सुशिक्षितांच्या बैठकींमध्ये मी ऐकलेली मुक्ताफळे अशीः आंबेडकर, फुले, पेरियार, (त्यांच्याच पंगतीत पुढे) जगजीवनराम, कांशीराम, मायावती हे पुराणातील हिरण्यकश्यपू, हिरण्याक्ष यांचे सद्यकालीन अवतार आहेत. पुराणात जसे राक्षस माजल्याने त्यांनी देवांवर कडी केली आणि देवतांपेक्षा त्यांना जसे महत्त्व प्राप्त झाले तसे रामनवमीची सुटी बंद करुन आंबेडकर जयंतीची सुटी आजकाल दिली जाते. मार्टिन ल्यूथर किंग डे ही अमेरिकेतील आंबेडकर जयंती (नंतर कुत्सित हास्य).

या काही उल्लेखाने किंचित हसू येणारे उपक्रमीही भरपूर असतील. असो. इतिहास घ़डवणा-यांनी घडवला आणि बिघडवण्या-यांनी अहमअहीकेने बिघडवला. आता तर सुधारणेलाच विकृतीकरण म्हटले जाते आहे. ह्या चोरांच्या उलट्या बोंबाच म्हणायच्या..

संजोपरावांनी मनोगतावर लिहिलेल्या प्रतिसादात उल्लेख केलेल्या हरी नरके, खेडेकर वगैरेंची भाषणे कॉलेजात असताना ऐकली होती. मला वाटते मराठवाडा मित्र मंडळाच्या कॉलेजच्या आवारात एक दोनदा ही भाषणे ऐकण्याचा योग मित्रांच्या आग्रहामुळे आला होता. त्यांच्या भाषणाचे सूत्र हे नेहमीच ब्राम्हणद्वेषाचे असते. (बाबासाहेब आंबेडकरांच्या लेखनामध्ये हे सूत्र जाणवले नाही. ) ब्राम्हणांच्या मुलांची नावे शिवाजी किंवा तुकाराम का नाहीत हा प्रश्न त्यांच्या प्रत्येक भाषणात विचारला जातो. मग यावरुनच शिवाजीला ते कसे कमी लेखतात किंवा तुकारामाची आरती ज्ञानेश्वरांच्या पालखीत का म्हटली जात नाही याची विविध उत्तरे श्रोते स्वतःहून शोधू लागतात. दुसऱ्या पक्षातील लोकांनी या प्रश्नांना कधी उत्तरे दिल्याचे वाचलेले नाही. आरतीचा वाद तर गेली कित्येक वर्षे धुमसत होता. तीनचार वर्षांपूर्वी त्यावर तोडगा निघाल्याचे वाचले.

आपला आक्षेप वादाला की 'आत्ता' वाद का निर्माण केला याला आहे?

वाद आत्ता का निर्माण केला याला आक्षेप असू नये कारण केव्हाही वाद् निर्माण झाला तरी हा प्रश्न् विचारला जाईल.

वाद निर्माण करून काय साधले असे विचारले तर् 'सत्याची प्रतिष्ठापना' असे उत्तर येऊ शकते.

Great Administrator Dadoji Konddev

संशोधन आणि अभ्यासशुन्य असलेल्या संभाजी ब्रिगेडने सभ्यतेचा निच्चांक गाठत छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सुरुवातीच्या जीवनात एक अत्यंत महत्त्वाची असामी असणार्‍या दादाजी कोंडदेवांना एक सामान्य चाकर म्हणुन संबोधले आणि त्यांना दादोजी म्हणण्याऐवजी दादु असे निर्लज्जपणे म्हणतात. शिवाजी महाराजही त्यांना दादाजी म्हणत. पण संभाजी ब्रिगेड मजाल पहा ! यातून संभाजी ब्रिगेडच्या व्यक्तीमत्वाच्या निच्चांकाची स्पष्टोक्ती होते. खाली अस्सल पत्रांचे ४ नमूने दिले आहेत. या पत्रांच्या मूळ प्रती भारत इतिहास संशोधक मंडळ, १३२१ सदाशिवपेठ, भरतनाटयमंदीरा शेजारी, पुणे – ४११०३०. दुरध्वनी – (०२०) २४४७२५८१ येथे जतन करून ठेवल्या आहेत. बोरी केंद्रामधील शिवाजी महाराजांच्या पत्राच्या अस्सल प्रती संभाजी ब्रिगेडच्या गुंडांनी जशा जाळून टाकल्या होत्या तसे पुन्हा होऊ नये म्हणुन या पत्रांची मायक्रोफिल्मींग करून ठेवण्यात आली आहे.

अ] (खालील पत्रात दादाजी कोंडदेव हे कोंढाण्याचे सुभेदार होते हे अगदी स्पष्ट होते. त्याच बरोबर एखद्याचे इनाम सरदेशमुखीस दिले आणि पर्यायी त्यास अन्यत्र इनाम देण्याबद्दल उल्लेख आहे. असा इनाम देण्याचा अधिकार तर सरसेनापतीलासुद्धा नव्हता. मग या अधिकारावरून आणि निर्णयावरून दादाजी कोंडदेवांचे स्थान किती मोठे होते हे निर्विवाद स्पष्ट होते. अर्थात, ईर्षाळू संभाजी ब्रिगेडच्या खोटया व बिनबूडाच्या आरोपाप्रमाणे ते सामान्य चाकर नव्हते).

शिवकालीन पत्रसार संग्रह खंड.१.
पान.१०९, पत्र क्र. ५०७
इ.स.१६४५ डिसें.११
शके १५६७ पौष शु.२
सुहूर १०४६ जिल्काद २
खं.१६ ले.२०

अज दि. दादाजी कोंडदेऊ सुभेदार कोंडाणा बाबाजी जुंझारराऊ देशमुख तर्फ कानदखोरे तुझे अंतुरली येथील इनाम सरदेशमुखीस दिल्हे. त्याबद्दल तुला दापोडा येथे इनाम देण्याविषयी लिहीलें आहे.

ब] (खालील पत्रात सुभेदार या उल्लेखासोबत त्यांचा प्रशासकीय निर्णय घेण्याचा अधिकार स्पष्ट होतो).

शिवकालीन पत्रसार संग्रह खंड.१.
पान.१११, पत्र क्र. ५१३
इ.स.१६४६ एप्रिल.२
शके १५६८ चैत्र व.१२
सुहूर १०४६ सफर २५
सा.ले.८२

वाटपत्र
दादाजी कोंडदेव _________________ महादाजी गोसावी आपले भांबोरे वगैरे ७ गाव (कुळकर्ण व ज्योतिष) तुम्हास दिधले.

क] (हे खुर्दखत तर स्वयं छत्रपती शिवाजी महराजांनी पाठवले आहे. दादाजींचा उल्लेख स्वत: शिवाजी महाराज सुभेदार दादाजी असा करतात. त्याच सुभेदारांना संभाजी ब्रिगेडच्या म्होरक्यांकडून दिशाभूल केले गेलेली निर्बुद्ध दादू असा उल्लेख करतात. हा तर थेट महाराजांचाच अपमान आहे. त्याच बरोबर दादाजी हे काही सामान्य चाकर नव्हते हे ही या पत्रातून सिद्ध होते. हे अस्सल शिवाजी महाराजांच पत्र असल्याने यालाही खोटे कसे म्हणाचे या करीता ब्रिगेडी डोक्यांची घालमेल उडणार आहे).

शिवकालीन पत्रसार संग्रह खंड.१.
पान.११६, पत्र क्र. ५३४
इ.स.१६४७ आक्टो.१५
शके १५६९ आश्विन व.१२
सुहूर १०४८ रम २६
खं.२० ले.२३७

खुर्दखत मुद्रा व सिक्का ‘प्रतिपच्चंद्र’ अजर.रा. सिवाजी राजे ------ कार. त॥ कडेपठार प॥ पुणे......... दरीविले गणेशभट बिन मल्लारीभट भगत मोरया हुजूर ...... ....... जे आपणास इनाम जमीन चावर निमे ॥ दरसवाद मौजे मोरगौ त॥ म॥ देखील नख्तयाती व महसूल ब॥ फर्मान हुमायूनु व खुर्दखत वजीरानि कारकिर्दी दर कारकिर्दी व ब॥ खुर्दखत माहाराज साहेबु व सनद सुभा त॥ सालगुदस्ता सन सबा चालिले आहे. साल म॥ कारणे दादाजी कोंडदेऊ सुभेदार यासी देवाज्ञा जाली. म्हणउनु माहाली कारकूनु ताज्या खुर्दखताचा उजूर करिताति. दरींबाब सरंजाम होए मालूम जाले. गणेशभट बिन मलारीभट भगवत मोरया यासि इनाम जमीन ...... कारकिर्दी दरकारकिर्दी चालिले असेल तेणेप्रमणे मनासि आणउनु दुमाले करणे. दरहरसाल............ तालीक............. मोर्तब सुदु.

ड] शिवकालीन पत्रसार संग्रह खंड.२.
पान.३९४, पत्र क्र. १४००
इ.स.१६७१ जून.२६
शके १५९३ ज्येष्ठ व.३०
सुहूर १०७२ सफर २८
त्रै.व.७ पृ.४६

तान्हाजी जनार्दन हवालदार व कारकून त॥ निरथडी प॥ पुणें प्रति राजश्री शिवाजी राजे..... परिंचाचे पाटीलकीसी कान्होजी खराडे नसता कथला करून घर तेथे बांधतात. तरी कथला करू न देणे. वैकुंठवासी साहेबाचे (शहाजीराजे) व दादाजीपंताचे कारकिर्दीस चालिले आहे ते करार आहे. तेणेप्रमाणे चालवणे. नवा कथला करूं न देणे.व परिंच्या कान्होजी खराडे यास घर बाधो न देणे. मोर्तब सुद. (मर्यादेयं विराजते)

शिवचरित्रसाहित्य – यात असलेले काही संदर्भ.

* ७ ऑक्टोबर १६७५ - मावळचा सुभेदार महादाजी सामराजयाने कर्यात तरफेचा हवालदार महादाजी नरसप्रभू यांना पाठविलेले एक पत्र. यात शिवाजी महाराजांनी महादाजी सामराजांस पाठविलेल्या एक पत्राचा सार आहे..." साहेब (शिवाजी महाराज)कोणाला नवे करु देत नाही , दादोजी कोंडदेवाच्या कारकीर्दीत चालत आले असेल ते खरे !" असे शिवाजी महाराजांच्या त्या पत्रात म्हटले आहे.

* २३ जुलै १६७१ - पुणे परगण्याच्या कर्‍हेपठार तर्फे वणपुरी. - "मागे दादोजी कोंडदेवे यांचे कारकीर्दीस ऐसे चालिले असेली,राजेश्री साहेबांचे कारकीर्दीस चालेले असेली तेणेप्रमाणे हाली वर्तवणे, जो न वर्ते त्यास ताकीत करणे"

* १ नोव्हेंबर १६७८ - कान्होरे रुद्र यांस - "मागे दादोजी कोंडदेवे यांचे कारकीर्दीस ऐसे चालिले असेली,राजेश्री साहेबांचे कारकीर्दीस चालेले असेली तेणेप्रमाणे
हाली वर्तवणे, जो न वर्ते त्यास ताकीत करणे"

* दादोजी कोंडदेवांनी बाळ शिवबाचे पहिले लग्न १६-५-१६४० मध्ये लावले असा उल्लेख शिवदिग्विजकार बखरीत येतो.

>>असे जरी असले तरी ह्या चर्चेचा विषय मी प्रथम मांडला तेंव्हा मी एका बाबतीत पूर्ण अडाणी होतो असेच या चर्चेला मिळालेले प्रतिसाद वाचून वाटते. ती बाब म्हणजे दादोजी कोंडदेव ब्राम्हण होते. <<
टाळ्या ! टाळ्या !
मला सुद्धा शिवाजी आणि त्याच्या पदरी असलेली मंडळी या सर्वांच्या जाती संभाजी ब्रिगेड आणि त्यांच्या कारवायांमुळे झडणार्‍या चर्चा यांतूनच समजल्या.
तोवर या सर्व लोकांच्या जातींबद्दल विचार मनात आला नव्हता.

--लिखाळ.

माहितीपूर्ण दुवा आहे. दुसरे अधिक काही नाही तरी, शहाजीराजांनी आपल्या बायका पोराला वार्‍यावर सोडून दिले होते अशा धाटणीच्या विचारांना तरी लगाम घालेल असा लेख आहे.

बाकी वाद दादोजींचा तर

गुरू जीवितकार्याची प्रेरणा देतो. शिक्षक व्यावहारिक ज्ञान देतो.

म्हणजे शिक्षक गुरू किंवा गुरू शिक्षक होऊ शकत नाही असे तर लेखकाला सुचवायचे नसावे. अनेक लोक गुरू आणि शिक्षक हे शब्द समानार्थाने उच्चारतात. निदान मी तरी माझ्या शाळेतील शिक्षकांना गुरूजनच म्हणते. गाणी, नाच, चित्रकला वगैरे शिकवणार्‍या शिक्षकांना अनेकजण गुरू म्हणून संबोधतात आणि ते सर्व नेमकी जीवितकार्याची प्रेरणा देतच असतील असे नाही.

जीवितकार्याची प्रेरणा शिवाजीराजांना रामदास आणि तुकाराम यांनी देणेही अशक्य वाटते. :-) तेव्हा राजांना गुरू नव्हताच का काय असा विचार मनात आला. ;-)

आमच्या शाळेच्या मुख्याध्यापकांनी समजा आम्हाला कोणत्याही वर्षी शिकवले नसते (प्रत्यक्षात तसे झालेले नाही पण होण्याची शक्यता आहे.) तर केवळ शाळेचे प्रशासन सांभाळणारे, इतर शिक्षकांवर देखरेख करणारे म्हणून त्यांना आम्ही गुरू म्हणू नये काय? :-(

पाठ्यपुस्तकांत केल्या गेलेल्या बदलांचे निश्चित स्वरूप, त्यांमागील भूमिका आणि पार्श्वभूमी उजेडात आणणारे आणि व्यवस्थितपणे समजावून सांगणारे प्रस्तुत स्पष्टीकरण हे संबंधित समितीकडून आणि समितीच्या वतीने अधिकृतरीत्या न येता त्यातील एका सदस्याकडून व्यक्तिगत पातळीवर आणि वैयक्तिक पुढाकाराने आलेले असले, तरी संबंधित जाणकाराचे स्पष्टीकरण म्हणून ते निश्चितच स्वागतार्ह आहे. या स्पष्टीकरणाने या प्रकरणावरून उडालेला धुरळा बर्‍याच अंशी कमी होण्यास मदत व्हावी अशी आशा आहे.

अशा प्रकारचे स्पष्टीकरण समितीच्या एका सदस्याकडून व्यक्तिगत रीत्या आणि घटनेनंतर येण्याऐवजी समितीकडून अधिकृतरीत्या आणि पाठ्यपुस्तकांतील बदलांबरोबरच, त्या बदलांवरून कोणतेही वाद अथवा गैरसमज सुरू होण्याअगोदरच, आले असते, आणि त्यास पुरेशी प्रसिद्धी देण्याची खबरदारी घेण्यात आली असती, तर होऊ घातलेल्या वादातील अर्धाअधिक जोर मुळातच नाहीसा झाला असता अथवा बर्‍याच अंशी कमी झाला असता, असे वाटते. (कितीही खबरदारी घेतली तरी असे वाद पूर्णपणे नष्ट करता येत नाहीत; I-have-made-up-my-mind-Don't-confuse-me-with-facts-वादी टोकाचे हठवादी अथवा ideologues हे कोणत्याही वादाच्या बाबतीत सर्वच पक्षांत असतात. मात्र योग्य प्रकारे स्पष्टीकरण दिल्यास त्यावर विचार करून किमान त्यात काही तथ्य किंवा न्याय्य भागही असू शकेल हे लक्षात घेऊ शकणार्‍या common-sense-वादी बहुसंख्यांचे मतपरिवर्तन त्यातून करता येणे शक्य असते, आणि एकंदरीत अशा बहुसंख्यांकडून होणार्‍या विरोधाची तीव्रता कमी करता येते. इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकांतील बदलांच्या बाबतीतच नव्हे, तर कोणत्याही महत्त्वाच्या बदलांबाबत जनसंपर्क हा उपयुक्तच नव्हे, तर कदाचित आवश्यकही ठरावा.)

प्रस्तुत स्पष्टीकरणात मांडलेली 'शिवाजीमहाराजांच्या शिक्षणासाठी नियुक्त केल्या गेलेल्या शिक्षकांच्या अथवा त्यांवर देखरेख करण्यास नेमल्या गेलेल्या अधिकार्‍यांच्या संदर्भात दादोजी कोंडदेवांचा उल्लेख शिवराजांच्या समकालीन अशा कोणत्याही संदर्भात सापडत नसून अशा प्रकारचा कोणताही उल्लेख हा सर्वप्रथम शिवकालानंतर शंभर अथवा दीडशे वर्षांनी लिहिल्या गेलेल्या एका बखरीत सापडतो' (शब्दांकन माझे) ही प्राथमिक बाब (premise) प्रमाण मानल्यास, त्यावरून मांडलेल्या '(याचा अर्थ दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू अथवा शिक्षक अथवा शिक्षणावर देखरेख ठेवण्याची जबाबदारी असलेले एक अधिकारी असण्याबद्दलचा कोणताही उल्लेख हा प्रक्षिप्त असण्याची किंवा केवळ आख्यायिकास्वरूप असण्याची शक्यता निश्चितपणे नाकारता येत नाही, किंवा तो उल्लेख प्रक्षिप्त अथवा आख्यायिकास्वरूप असण्याची शक्यता तो तसा नसण्यापेक्षा अधिक आहे असे मानण्यास जागा आहे,) सबब दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू असणे हे खात्रीलायकरीत्या मानता येण्यासारखे ऐतिहासिक तथ्य नाही आणि म्हणून खात्रीलायक संदर्भांच्या अभावी इतिहासाच्या पुस्तकात त्याला स्थान नाही, या कारणास्तव इतिहासाच्या पुस्तकातून असे संदर्भ वगळून ते उपलब्ध माहितीवरून जोखता येऊ शकणार्‍या तथ्यांच्या जवळात जवळ आणण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे' (शब्दांकन आणि कंसांतील अर्थारोपण माझे) या निष्कर्षात, दाव्यात अथवा तदानुषंगिक कृतीत गैर किंवा आक्षेपार्ह असे काहीही दिसत नाही.

प्रस्तुत निष्कर्षाचे अथवा दाव्याचे अथवा कृतीचे खंडन करायचे झाल्यास, असे खंडन हे (१) शिवाजीमहाराजांच्या समकालीन संदर्भांत 'शिवाजीमहाराजांचे गुरू अथवा शिक्षक अथवा शिक्षणव्यवस्थेवर देखरेख करण्याची जबाबदारी असलेले एक अधिकारी अशा स्वरूपात दादोजी कोंडदेव यांची नियुक्ती झाली होती अथवा शिवाजीमहाराजांच्या शिक्षणात त्यांच्याकडून अशा प्रकारचा कोणता ना कोणता हातभार लागला होता' असे दाखवणारा संदर्भ सापडतो, आणि/किंवा (२) शिवकालानंतरच्या बखरींत सापडणारे दादोजी हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू असल्याबद्दलचे उल्लेख हे प्रक्षिप्त अथवा केवळ आख्यायिकास्वरूप नसून त्यांना काही ऐतिहासिक आधार आहे, अशा मुद्द्यांवरून सप्रमाण करावे लागेल. मात्र अशा प्रकारचे खंडन करण्यासाठी आवश्यक असलेले पुरावे उपलब्ध असल्यास ते मांडण्याची आणि त्यावरून खंडन करण्याची, तसेच असे पुरावे हे यापूर्वी समितीसमोर मांडले गेले असल्यास अथवा अशा प्रकारचे खंडन याअगोदर केले गेले असल्यास त्यास प्रसिद्धी देण्याची जबाबदारी ही सर्वस्वी असे खंडन करू इच्छिणार्‍यांची राहते.

प्रस्तुत स्पष्टीकरणात 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू अथवा शिक्षक अथवा शिक्षणावर देखरेख करण्याची जबाबदारी असणारे अधिकारी निश्चितपणे नव्हते' अशा प्रकारचा कोणताही दावा करण्यात आलेला नाही ही बाब लक्षात घेण्याजोगी आहे. केवळ 'असा खात्रीलायक उल्लेख समकालीन संदर्भांत सापडत नाही, आणि जो उल्लेख सापडतो तो प्रक्षिप्त अथवा केवळ आख्यायिकास्वरूप असण्याची शक्यता अधिक वाटते, सबब इतिहासाच्या पुस्तकात अशा उल्लेखास जागा नाही' एवढेच म्हटले आहे. तसेच याविरुद्ध काही सबळ पुरावा अशा स्वरूपाची नवीन माहिती हाती लागल्यास फेरबदल करण्यास कोणताही प्रत्यवाय नसल्याबद्दलही सुचवलेले आहे. यात काहीही गैर असावे असे वाटत नाही.

परिणामी, दादोजी कोंडदेव अथवा अन्य कोणतीही व्यक्ती ही शिवाजीमहाराजांचे गुरू असण्यानसण्याबद्दलच्या प्रश्नाचे इतिहासाच्या प्रांतातून (realmमधून) आख्यायिकेच्या आणि वैयक्तिक श्रद्धेच्या प्रांतात स्थलांतर झालेले आहे. हे योग्यच वाटते. कोणत्याही बाजूने खात्रीलायक विधान करता येण्याजोग्या अधिक पुराव्याअभावी या प्रश्नास इतिहासाच्या प्रांतात जागा असू नये; उलटपक्षी आख्यायिकेच्या आणि वैयक्तिक श्रद्धेच्या प्रांतांत ऐतिहासिक तथ्यास तसेही फारसे महत्त्व नसतेच. (२५ डिसेंबरचा ख्रिस्तजन्माशी फारसा संबंध नसून, रोमन साम्राज्यात नव्याने पसरू लागलेल्या ख्रिस्तीधर्मीयांनी आपली वीण वाढावी या कारणाकरिता आपल्या सणासमारंभांत स्थानिक गैरख्रिस्ती मंडळींनीही सामील व्हावे या उद्देशाने, साधारणतः त्याच सुमारास असणारा पिकांच्या कापणीशी निगडित स्थानिक उत्सव ढापून त्याचा ख्रिस्तजन्माशी बादरायणसंबंध जोडला, असाही एक मतप्रवाह मागे वाचनात आला होता. आता यात ऐतिहासिक तथ्य आहे असे जरी मानले, तरी असे ऐतिहासिक तथ्य मानणार्‍या ख्रिस्ती व्यक्तीच्या २५ डिसेंबर हा ख्रिस्तजन्माचा दिवस असल्याबद्दलच्या वैयक्तिक श्रद्धेत त्याने काहीही फरक पडू नये. तसेच सत्यनारायण करणे आणि त्याची फले यावर एखाद्याचा वैयक्तिक विश्वास नसला तरी एक सामाजिक प्रथा म्हणून तसा तो करण्यास अशा व्यक्तीस, सत्यनारायण हा बंगालातील एका स्थानिक मुसलमानी प्रथेवरून उचलला गेलेला प्रकार आहे हे लक्षात आल्यावरसुद्धा, अडचण असू नये.) तसेही काही खात्रीलायक नवीन माहिती आता किंवा भविष्यात उजेडात आल्यास या किंवा अशा प्रश्नांची रवानगी पुन्हा इतिहासाच्या प्रांतात होऊ शकण्यास काहीही अडचण नाही ही भूमिका लक्षात घेतल्यास अशा बदलांत प्रस्तुत स्पष्टीकरणाच्या उजेडात काहीही गैर दिसत नाही.

तसेच, केले गेलेले बदल हे पाठ्यपुस्तकाची संशोधित आवृत्ती काढण्याच्या अनुषंगाने आणि संशोधनाअंती केले गेले असून, यात बाह्य संघटनांच्या दबावाचे अथवा विनंतीचे काही योगदान असलेच, तर ते केवळ या प्रश्नात लक्ष घालून त्यात अधिक तपशीलवार संशोधन करण्याच्या प्रेरणेपुरते आहे, हा स्पष्टीकरणातील भाग लक्षात घेण्यासारखा आहे. प्रेरणा काहीही असो, निष्कर्ष आणि कृती ही संशोधनाअंती झालेली असल्याने यात आक्षेप घेण्यासारखे जर काही असलेच, तर त्याला उत्तर अधिक संशोधन हेच होऊ शकते. मात्र असे संशोधन आवश्यक वाटल्यास आणि तसे ते झाल्यास त्यातून काही निष्कर्ष निघेपर्यंत प्रस्तुत निर्णय दिलेल्या प्राथमिक बाबींच्या (premises) आधारावर मानण्यात आणि नव्या संशोधनातून यासारखा किंवा याहून वेगळा, कोणत्याही प्रकारचा निष्कर्ष निघाल्यास त्या वेळी तोही मानण्यात काही अडचण असण्याचे कोणतेही कारण दिसत नाही.

बाकी, जुन्या पुस्तकांत दादोजी कोंडदेवांचा उल्लेख शिवाजीमहाराजांचे 'गुरु' म्हणून होता की 'शिक्षक' म्हणून होता हा निव्वळ शब्दखेळ आहे असे वाटते. या दोन शब्दांच्या अर्थच्छटांत यदाकदाचित काही फरक असलाच, तर तो केवळ असा फरक मानणार्‍याच्या मनातील आहे, असे सुचवावेसे वाटते. 'गुरु' आणि 'शिक्षक' हे शब्द बर्‍याचदा समानार्थी वापरले जात असून 'दादोजी कोंडदेव हे शिवाजीमहाराजांचे गुरू होते' या (शाळेत शिकवल्या जाणार्‍या) वाक्यातून ते शिवाजीमहाराजांचे शिक्षक होते अथवा शिवाजीमहाराजांना त्यांनी काही (कदाचित प्राथमिक शिक्षण स्वरूपाच्या) दोनचार गोष्टी शिकवल्या, याव्यतिरिक्त इतर कोणताही अर्थ शिक्षणाधिकार्‍यांना अभिप्रेत असल्याचे अथवा विद्यार्थ्यांना याव्यतिरिक्त कोणताही वेगळा अर्थबोध होत असल्याचे जाणवले तरी नाही. (काही मर्यादित गोटांत - कोणत्याही गोटांत - याचा काही याहून वेगळा असा अर्थ - कोणताही अर्थ - जाणूनबुजून काढला जात असणे अशक्य नाही, परंतु तो शिक्षणाधिकार्‍यांचा अथवा सर्वसामान्य विद्यार्थ्यांचा दोष मानता येणार नाही. तसेही वाकडा अर्थ काढायचा झालाच, तर कशाचाही काढता येणे शक्य आहे. मर्यादा फक्त असा वाकडा अर्थ काढणार्‍याच्या कल्पनाशक्तीची आहे.)

तसेही एकदा 'दादोजी कोंडदेव यांच्या शिवाजीमहाराजांच्या शिक्षणातील कोणत्याही प्रकारच्या योगदानाबद्दलचा उल्लेख हा विश्वासार्ह नाही' असे म्हटल्यावर अगोदरच्या अभ्यासक्रमातील उल्लेख ते शिवाजीमहाराजांचे 'शिक्षक' असण्याबाबत होता की 'गुरू' असण्याबाबत होता या प्रश्नाला महत्त्व उरत नाही.

(शब्दाचा कीस पाडायचाच असेल, तर तत्त्वतः - आणि शब्दशः अर्थ घेतल्यास - 'गुरु' अथवा 'गुरुजन' हा शब्द समकालीन परंतु वयाने वडीलधार्‍या अशा कोणत्याही व्यक्तीबद्दल वापरता येतो ही बाब लक्षात घेता, अफझलखानाची गणना ही शिवाजीमहाराजांच्या गुरुजनांत करता यावी. परंतु या कारणास्तव असा दावा कोणी केल्यास त्यात काही तथ्य न राहता तो केवळ एक शब्दच्छलात्मक फाजीलपणा मानणे रास्त ठरावे. 'गुरु' या शब्दातून सामान्यतः 'शिक्षक' हा एकमेव अर्थबोध सामान्यजनांस होतो, आणि शिवाजीमहाराजांच्या संदर्भात दादोजी कोंडदेवांचा अपवाद असण्याचे काहीही कारण नाही.)

बाकी दादोजी कोंडदेवांचा उल्लेख समकालीन संदर्भांत येत नसल्याचा पुरावा आजतागायत हेतुपुरस्सर अंधारात ठेवला गेला असण्याबाबतचा दावा त्याचे समर्थनार्थ दिल्या गेलेल्या कोणत्याही पुराव्याच्या अभावी शंकास्पद वाटतो. असा दावा असल्यास तो करण्यापूर्वी त्याच्या समर्थनार्थ अधिक माहिती उजेडात आणणे आवश्यक आहे.

तसेच श्री. मेहेंदळे (हे जे कोणी असतील ते) आणि प्रस्तुत स्पष्टीकरण देणारे मान्यवर समितीसदस्य यांच्यातील वैयक्तिक मतभेद आणि आरोप-प्रत्यारोप हे प्रस्तुत प्रश्नाच्या दृष्टीने अप्रस्तुत आहेत. श्री. मेहेंदळे यांस अथवा अन्य कोणासही या विषयास धरून प्रस्तुत केलेल्या माहितीच्या पुष्ट्यर्थ अथवा विरोधात कोणतीही माहिती उपलब्ध असेल, तर ती त्यांनी जाहीररीत्या अवश्य मांडावी. प्रस्तुत समितीसदस्याचे त्याबद्दल मुद्द्यांस धरून असे काही म्हणणे असेल, तर प्रस्तुत समितीसदस्यानेही ते जाहीररीत्या जरूर मांडावे. परंतु दोन्ही बाजूंतील वैयक्तिक मतभेद, हेवेदावे अथवा आरोप-प्रत्यारोप यांची दखल घेण्याची याबद्दलच्या अधिक माहितीबद्दल उत्सुक असणार्‍या सामान्यजनांस काहीही गरज नसावी.

स्पष्टीकरणाच्या शेवटची 'खरोखरच दादोजी शिवरायांचे गुरू/शिक्षक असल्याचा समकालीन पुरावा पुढे आणला गेला तर आम्ही स्वागतच करू. कारण सत्यावर आधारित इतिहासाच्या पुनर्मांडणीस नेहमीच वाव असतो व तो असायला हवा.' ही भूमिका कोणत्याही इतिहासतज्ज्ञाकडून सामान्यतः अपेक्षित असली, आणि तिचा जाहीर आणि असंदिग्ध पुनरुच्चार हा तत्त्वतः अनावश्यक असला, तरी प्रस्तुत विषयासंबंधी उडणारा धुरळा उभयपक्षी कमी होण्याच्या दृष्टीने असा पुनरुच्चार निश्चितच उपयुक्त ठरावा, या दृष्टीने तो विशेष स्वागतार्ह आहे.

बाह्यस्रोतातील कोणतीही माहिती अथवा मजकूर देताना त्या माहितीवर स्वतःचा प्रताधिकार नसल्यास कृपया अशा माहितीचा स्रोत एम्बेड न करता त्याचा दुवा द्यावा.

खात्रीलायक माहिती नाही, परंतु एम्बेड केल्यास प्रताधिकारभंग होण्याची शक्यता असल्याबद्दल पूर्वी कधीतरी वाचल्यासारखे वाटते.

उलटपक्षी, दुवा दिल्यास प्रताधिकारभंग होत नसावा असे वाटते.

चूभूद्याघ्या.