नाटकाचा कथाविषय, सामाजिक जाणिवा वगैरे (लांबी, रुंदी, खोली वगैरे) गोष्टींकडे लक्ष देणारे चोखंदळ प्रेक्षक कमीच असतात. सखाराम बाइंडर हे नाटक त्यातील शिवराळ भाषा, अभिरुचीहीन दृष्ये आणि भडकपणा यासाठीच सुरुवातीच्या काळात तुफान गाजले होते. त्यातल्या कलागुणांकडे किंवा सामाजिक प्रश्नांकडे लक्ष देणारे संख्येने कमीच होते, असे मला आठवते.

एक मूलभूत प्रश्नः

सामाजिक आणि असामाजिक असं कलाकृतींचं वर्गीकरण करता येतं का? मला वाटतं सगळ्याच कलाकृतींचा शेवटी समाजाशी संबंध असतोच असतो. एक तर समाजाच्या निरनिराळ्या अंगांचा लेखकावर झालेला परिणाम आणि त्यावर त्यानं दिलेली प्रतिक्रिया या अर्थानं निर्मितीशी असतो. आणि शिवाय कलाकृती समाजासमोर ठेवली जातेच. त्याशिवाय तिचा जन्म सुफळ होत नाही. त्या अर्थानंही समाज अपरिहार्यच ठरतो. असं असताना काही कलाकृती सामाजिक आणि काही असामाजिक असं वर्गीकरण कसं करणार? आणि तसं कशासाठी करायचं? त्यानं काय साध्य होतं?

बाइंडरबद्दलः

नाटकात लैंगिक गोष्टी उघड उघड आणि अंगावर येणार्‍या असल्या, तरी त्यामुळे माझ्या संस्कारांवर वगैरे विपरीत परिणाम होतो आहे, गेला बाजार माझी 'ती' भूक चाळवली जाते असे, असं मला कधी वाटलं नाही. मी ते नाटक तीन वेळा पाहिले आहे. उलट प्रत्येक वेळी नवनवीन अर्थ लागत गेले. ही माणसे अशी वागतात, कारण ती त्यांच्या परिस्थितीसमोर अगतिक आहेत, असं काहीसं वाटलं. आपण सगळेच जण असे अगतिक नसतो का? आणि तरीही जगण्याच्या ईर्ष्येनं ओरबाडून काहीतरी मिळवायला - जगायला बघत असतो. असं करताना आपलाही पाय कुणा चंपाच्या आयुष्यावर पडत असेल, आणि आपण त्याला सफाईदारपणे पापनिर्दालनाचे नाव देऊन स्वतःचे समाधान करत असू. शेवटी प्रत्येकाच्या पापाच्या आणि पुण्याच्या व्याख्या निरनिराळ्या आणि स्वतःपुरत्या लवचीकच असतात. अशा वेळी कोण बरोबर, कोण चूक हे ठरवणार तरी कसं? जगण्याची भीषण गरज आपल्या सगळ्यांवर राज्य करत नसते का?

असे अनेक प्रश्न मनाशी येत गेले. यात स्वस्त, अभिरुचिहीन, उथळ, बाजारू असं काय आहे?

>> "सामाजिक नाटक" असे वर्गीकरण करून नाटकाकडून काही अपेक्षा करावी काय?

होय,

देवलांचे 'संगीत शारदा' हे नाटक मुळात 'बालाजरठ विवाहाचे' चित्रण करते. तत्कालीन सामाजिक रुढी, परंपरा, व सामाजिक परिस्थितीचा वेध घेऊन देवलांनी नाटक उभे केले. त्याकाळी मुलींच्या विवाहाची व पसंतीची सर्व जवाबदारी वडीलांकडे होती. वडील जे ठरवतील त्याच्या गळ्यात माळ घालण्याशिवाय कन्येला पर्याय नसे. तिच्या मनाचा, मताचा, व वयाचाही विचार केला जात नव्हता. समाजातील अशा रुढींमुळे मुलींच्या जीवनाची काय अवस्था होते, याची कल्पनाच न केलेली बरी. त्यांनी हा विषय हाताळून एक प्रकारे समाज प्रबोधन केले, तेव्हा नाटकाककडून काही अपेक्षा केल्या पाहिजेत असे वाटते.

बाकी चर्चेसाठी शुभेच्छा !!! :)

-दिलीप बिरुटे

कलावस्तूंचे वर्गीकरण अंततोगत्वा "अनावश्यक" असते, कारण कुठल्याही वस्तूंचे वर्गीकरण अनावश्यक असते.

पदार्थांचे घन-द्रव-वायुरूप असे वर्गीकरण केले नाही तरी ते पदार्थ तितकेच अस्तित्वात राहातात. आपण वर्गीकरण बर्फाला काठिण्य, पाण्याला प्रवाह, वाफेला उडण्याचा गुण देण्यासाठी करत नाही. आपण तोंड बंद ठेवले तरी ते पदार्थ तसे असतात. मग वर्गीकरण का? संवादात वर्णनासाठी. "बर्फ टणक असतो, पाणी उघड्या भांड्यात डचमळले तरी ठेवता येते, वाफ उडून जाते" हे वर्णन एकमेकांना सांगायला, चर्चायला सोपे जावे, म्हणून "घन", "द्रव", "वायुरूप" असे वर्गीकरण आपण निर्माण करतो.

नाटककार नाटकाला का लिहितो ते ती लेखिकाच जाणो. आपण वर्गीकरण केले न केले, तरी लेखककार्य, रंगकर्म, हे होतच राहील. पण प्रेक्षक म्हणून एकमेकांशी चर्चा करायची आपली इच्छा असते. का असते ते कोणास ठाऊक. पण इच्छा असते. अशा परिस्थितीत काही वर्गीकरण केले, तर एकमेकांशी बोलायला सोय होते.

एखादे नाटक बघून आपली काय गरज पुरी होते आहे? त्याच्याबद्दल एकमेकांना कल्पना दिली नाही, तर दोन प्रेक्षकांचा संवाद निरर्थक होऊ शकतो. जर एक प्रेक्षक म्हणाला की "हे नाटक [माझ्या] अपेक्षा पुर्‍या करते" आणि दुसरा म्हणाला की "हे नाटक [माझ्या] अपेक्षा पुर्‍या करत नाही," असे समजा. जर "माझ्या" हे अध्याहृत ठेवले, तर केवळ परस्परविरोध दिसतो, आणि प्रेक्षक म्हणून एकमेकांशी संवाद साधायच्या इच्छेची कळी आधीच खुडली जाते. स्वतःच्या अपेक्षा काय आहेत, हे प्रेक्षकांनी एकमेकांना सांगितले, तर संवाद पुढे चालू राहू शकतो. सुरुवातीलाच अशक्य परस्परविरोध असल्याचा आभास हटतो.

अशा अपेक्षा सांगणे, म्हणजे वर्गीकरण होय. उदाहरणार्थ, एखादा प्रेक्षक रंजनाची अपेक्षा घेऊन नाटक बघायला जातो, एखादा प्रेक्षक उद्बोधनाची अपेक्षा घेऊन जातो, वगैरे (यादी पूर्ण नाही)... समर्थ नाटककार अशाच काही (वेगवेगळ्या) अपेक्षा आहेत असे जाणून लेखन करतो.

पैकी "सामाजिक" नाटक ही एक अपेक्षा आहे. समाजातले प्रश्न उठवणार, आणि त्यांच्याबद्दल बोलबाला घडवणार, अशी कुठल्या प्रेक्षकाची अपेक्षा असेल तर ती अपेक्षा पुरी झाली का? वगैरे याबद्दल चर्चा होऊ शकेल. नाटककाराने "आपण कुठल्या सामाजिक विषयाबद्दल बोलत आहोत" असा संकेत दिला असेल, तर या चर्चेला अधिकच महत्त्व येते. कारण अशा चर्चेतून प्रेक्षक-प्रेक्षक संवाद असा इतकाच नव्हे तर प्रेक्षक-प्रेक्षक-नाटककार असा संवाद साधायची आशा असते.

(त्याच प्रमाणे नाटककाराने "मला तुमचे रंजन करायचे आहे" असा संकेत दिला असला, तर त्या अंगाने प्रेक्षक-प्रेक्षक संवाद साधल्यास फायदा अधिक.)

तरी या संदर्भात "सामाजिक" असे वर्गीकरण आपल्या सोयीसाठी आपण करूया. असे म्हणण्यात मी मागील चर्चेत दिलीप बिरुटे यांची बाजू घेत आहे. "वर्गीकरणाची गरजच नाही" असे म्हणण्यात "प्रेक्षकाने एकमेकांना सांगण्यासाठी अपेक्षा ठेवूच नये" असा संवाद खुंटण्याचा धोका आहे.

मला वाटते की "सखाराम बाइंडर"मध्ये कोणाच्या तरी आयुष्यातले दु:ख सांगितले आहे. अधूनमधून पात्रांची सार्वजनिक तत्त्वे त्यांच्या तोंडून सांगवली आहेत (म्हणजे जीवनविषयक तत्त्वज्ञान वेगवेगळ्या दृष्टिकोनांतून सांगितले आहे.) या नाटकात सांगितलेली काही तत्त्वे प्रेक्षकाने समाजाच्या वागणुकीला लागू करून बघावीत, वाटल्यास व्यथित व्हावे, अशी नाटककाराने आपली मनीषा सांगितलेली आहे.

(एखाद्या प्रेमकथेतल्या प्रेमी-युगुलाच्या वैयक्तिक तपशिलांत कथानक गुंग असते, त्याचे सार्वत्रीकरण करावयास नाटककार आपल्याला सांगत नाही. स्टेज आणि आयुष्यामधली धगधगीत अग्निरेखा स्पष्ट ठेवतो. तिथे मुद्दामून सामाजिक तत्त्वे-टिप्पणी बघण्यात तितके काही हशील नाही. पण "सखाराम बाइंडर" हे असे नव्हे.)

हे वर्गीकरण मी का करत आहे? दिलीप बिरुटे यांनी "शारदा" आणि "सखाराम बाइंडर"ची तुलना केली आहे, ती दोन सामाजिक नाटकांची तुलना आहे, याबाबत मी त्यांच्याशी सहमत आहे. (ही पेरू-पेरूची तुलना आहे, पेरू-संत्र्याची नव्हे.) अशी तुलना व्हावी, त्यातून संवादात प्रगती होईल, असे मला वाटते. म्हणून "सामाजिक" असे वर्गीकरण व्हावे.

पुढील प्रतिसादात "शारदा" नाटकाबद्दल अशी तुलनात्मक चर्चा मी करणार आहे. मात्र तुलनेनंतरचे माझे निष्कर्ष दिलीप बिरुटे यांच्या निष्कर्षांपेक्षा वेगले आहेत, ते तेव्हा विस्ताराने सांगेन.

"सखाराम बाइंडर"मधले प्रसंग असे-होऊ-शकते-विश्वासास अपात्र असल्यामुळे

असे होऊ शकते का? हा भाबडा अविश्वास आहे. कालच एक बातमी वाचण्यात आली, 'टेक्सस राज्यात एका महिलेला दोन वेगवेगळ्या पुरुषांपासुन 'जुळे' झाले.'

तुर्तास इतकेच. चर्चा विषय आवडला सवडीने सविस्तर प्रतिसाद

वर दिलीप बिरुटे यांनी शारदा नाटकाची ओळख करूनच दिली आहे. ते म्हणतात :

देवलांचे 'संगीत शारदा' हे नाटक मुळात 'बालाजरठ विवाहाचे' चित्रण करते.

शारदा नाटकाच्या कथानकाचा सारांश
हे नाटक देवलांनी १८९९ साली लिहिले. मी ते दूरदर्शनवरती १५-२० वर्षांपूर्वी बघितले. अंधुक आठवणारा त्याचा कथाभाग असा :
शारदा ही एका गरीब भटभिक्षुकाची मुलगी - बहुधा १२-१५ वर्षांची असावी. तिचे वडील तिला पैसे घेऊन एका ७५ वर्षांच्या म्हातार्‍याला लग्नात देण्याचा बेत आखतात. हे शारदेला नको असते. तरुण तडफदार नायक पटवून, भांडून हे लग्न मोडण्याचा प्रयत्न करतो. सर्व फोल ठरतात. शेवटच्या अंकात लग्न होत असता-असता नायकाला कळते की हा सगोत्र विवाह आहे. लग्नमंडपात हजर होऊन तो लग्न मोडवतो (कारण लग्नात पौरोहित्य करणारा भट सगोत्र विवाह सिद्ध करण्यास नकार देतो.) अगदी शेवटच्या प्रवेशात आयुष्यातून उठलेली शारदा नदीवर जीव द्यायला जात आहे, आणि नायक तिला तसे करण्यापासून परावृत्त करतो.

त्या काळात खूप लग्ने जरठ बालिका असत काय?
शारदेच्या लिखाणाचा काळ म्हणजे माझ्या आजा-पणजांचा लग्न होण्याचा काळ. या काळात जरठबालिका विवाह प्रकृती म्हणून होते, की विकृती म्हणून? काही नाही तर माझ्या आजा-पणजांची उदाहरणे बघूया - चांगले दहा-बारा विवाह मला मोजता येतात. त्यात एकही विवाह १५-७५ वयाच्या फरकाने झालेला नाही. बहुतेक विवाहांत पुरुष १८-२५ वर्षांचा होता आणि स्त्री १२-१६ वर्षांची होती. माझे कुटुंब म्हणजे काही अतिशय पुढारलेले वगैरे नव्हे. त्यांच्या जातीत सामान्यच. म्हणजे जरठ-बालिका विवाह ही प्रवृत्ती म्हणायला जागा फारशी दिसत नाही. होती ती अपवादात्मक विकृतीच. बहुतेक मुलींचे बाप हुंडा देऊन बरा नवरा मिळवता यावा म्हणून पैसे जोडत असत - मुलीला म्हातार्‍या नवर्‍याला विकायला निघणारे ते अपवादात्मक विकृत बाप होते. शारदेला विकायला काढणारा बाप किंवा ७५ वर्षांचा लंपट नवरोबा, हा संबंध समाजाचा प्रतिनिधी होऊ शकत नाही. समाजातील अपवादाने दिसणार्‍याचे ते एक चित्रण आहे. (हे शब्द दिलीप बिरुट्यांनी "सखाराम बाइंडर"बद्दल वापरले होते, तुलनेने ते "शारदा" नाटकालाही लागू होतात.)

नाट्यपूर्णतेसाठी समस्येचे अतिरेकी उदाहरण रंगमंचावर
वर मी म्हटले - "बहुतेक विवाहांत पुरुष १८-२५ वर्षांचा होता आणि स्त्री १२-१६ वर्षांची होती." एक उदाहरण होते की पुरुष ३५-४०चा होता, आणि स्त्री १५-१६ वर्षांची होती. हे पणजोबा-पणजीबाई दोघे कुटुंबात आवडते होते - यात वाईट वाटण्यासारखे काही कुटुंबात भाव नाहीत. लाज वगैरे तर नाहीच. असा प्रकार अतिसामान्यही नव्हता, पण पुष्कळ लोकांनी आजूबाजूला बघितला होता. "प्रातिनिधिक" असावे म्हणून देवलांनी १५*७५ ऐवजी १५*४० विवाहाबद्दल कथानक लिहायला हवे होते काय? त्यांचे त्यांनाच माहिती. पण माझ्या मते, असे मध्य-फरकाचे कथानक लिहून प्रेक्षकांत हवा तितका तिरस्कार निर्माण झाला नसता. या आवडत्या पणजोबा-पणजींबद्दल आजकालच्या पिढ्यांत आम्हाला आपुलकी वाटते, तर त्या काळात शारदा बघून काय खास वाटले असते? काही नसते वाटले - म्हटले असते, "चांगली यशस्वी होतात अशी लग्ने, उगाच बोंब मारतो हा नाटककार." वयात अतिरेकी फरक असलेले कथानक देऊन देवलांनी "हे यशस्वी होऊ शकते" अशी तिळमात्र शंका प्रेक्षकाच्या मनात उठण्यास जागा ठेवली नाही. एक वादविवादात्मक कृती म्हणून असे अतिरेकी कथानक सांगण्यात देवलांनी सर्वाधिक परिणाम साधला, असे माझे मत आहे. निर्लज्ज हावरट बापाचे वागणे दाखवून, शारदा नाटकाने मानवी जीवनातल्या विकृतींची चित्रं रंगवली, "अवघे पाउणशे वयमान" असलेल्या म्हातार्‍याचे बालिकेबरोबरचे लंपट विचार सांगून त्यातल्या त्यात लैंगिक संबधाबाबत बिभत्सेला महत्व दिले (निळ्या अक्षरांत "सखाराम बाइंडर"बाबत दिलीप बिरुटे यांचे शब्द).

सामान्य अन्यायाला निर्ढावलेला समाजच अतिरेकी अन्यायालाही अपवादात्मक थारा देतो
अतिरेकी विकृतीबद्दल बोलून नुसती हीन अभिरुचीच चाळवेल, कारण अशा घटना होतच नाहीत, असा देवलांनी विचार करायला हवा होता का? तर नव्हे. अशा घटना अपवादाने होत असत. अपवादाने होणार्‍या या अतिरेकी घटनांकडे समाज काणाडोळा करे. (करावाच लागे - कारण "चांगल्या" घरांत कमी फरकाचे १५*३५ विवाह होतच ना!) इतकेच काय, अशा बाबतीत कायद्याचा हस्तक्षेप होऊ नये, म्हणून बोलत. १९२९-१९३० मध्ये बालविवाहविरोधी सारडा कायदा (महाराष्ट्रात "शारदा" कायदा) पास झाला तेव्हा बंगालातील पंचानन तर्करत्न या शास्त्र्याने हिंदसरकारने देऊ केलेली "महामहोपाध्याय" पदवी परत केली. आंबेडकरांच्या लेखांच्या पुस्तकात काशी क्षेत्रातील धर्मसंसदेतले निर्णय दिलेले आहेत (ही धर्मसंसद बहुधा १९२९ साली झाली).

स्त्रियांच्या विवाहाविषयी गर्भस्थितीपासून आठवे वर्ष हा मुख्य काल होय. नववे व दहावे वर्ष हा मध्यम काल होय. नंतर ऋतुदर्शनापर्यंत गौण काल, आणि ऋतुदर्शनानंतरचा काल सर्वात निंद्य होय. ... चालू पद्धतीला अनुसरूनही आठ वर्षांपासून तो ऋतुदर्शन होईपर्यंत स्त्रियांचा विवाह करू नये असा कायदा करणे सर्वथा अयोग्य आहे.

त्यामुळे असे दिसते की अपवादात्मक विकृती असली तरी समाजाच्या एखाद्या वर्गात तिचे समर्थन होत असे. समर्थन करणारे अगदी थोडे असले, तरी ते उच्चपदस्थ होते. बाकीच्यांना विकृतिबद्दल चुकचुक करून अर्धविकृती राजरोस चालू ठेवण्यास मुभा असे.

जरी देवलांनी अतिरेकी विकृतीचे चित्रण केले तरी त्यांचे लक्ष्य सामान्य परिस्थितीकडे असावे. दिलीप बिरुटे योग्यच म्हणतात

वडील जे ठरवतील त्याच्या गळ्यात माळ घालण्याशिवाय कन्येला पर्याय नसे. तिच्या मनाचा, मताचा, व वयाचाही विचार केला जात नव्हता. समाजातील अशा रुढींमुळे मुलींच्या जीवनाची काय अवस्था होते, याची कल्पनाच न केलेली बरी.

तेंडुलकरांचा सामाजिक विषय
त्याच प्रकारे तेंडुलकरांचा विषय आहे - स्त्रीला डोईवरच्या छपरासाठी श्रमाची गुलामगिरी ("चहा कर, दीड मैलावरून पाणी आण"), मारहाण ("आधीच सांगतो, ऐकले नाहीस मारेन, जायचे तर दार उघडे आहे"), लैंगिक छळ (या घरात बायको म्हणून राहावे लागेल) हे सर्व सहन करावे लागते. इथे "पतित्यक्ता" हा मुद्दा महत्त्वाचा नसावा असे मला वाटते. लक्षुमीला जरी पतीने टाकले आहे, तरी चंपी खुद्द नालायक पतीच्या घरून निघाली आहे. जितके टोकाचे अत्याचार या नाटकातल्या बायांना सहन करावे लागतात, तितके बहुतेक बायांना सहन करावे लागत नाहीत. (शारदेतले १५*७५, आणि आमच्या कुटुंबातले ते एक १५*४० कथानक लक्षात घ्या.) शारदेसारखीच बिभत्सता सुस्पष्ट करायला, शुद्ध तिरस्कार जागृत करायला तेंडुलकरांना अतिरेकी विकृत हिंसा दाखवणे ठीक होते. बहुतेक ठिकाणी बाईला "सामान्य" लैंगिक त्रास असला तर "प्रयत्न करा, बाई नांदत नाही का, सुख देत नाही का?" असल्या गुळमुळीत चर्चा होतात. तसले वाटकाढू प्रकार बंद करण्यासाठी टोकाच्या छळाचे चित्रण आवश्यक होते. देवलांना आवश्यक होते, तसे तेंडुलकरांनाही.

वास्तविक शारदेच्या गरीब कुटुंबाचा प्रश्न असतो पोटाचा. पण देवल म्हातार्‍याच्या लैंगिक म्हातारचळावर लक्ष केंद्रित करताना (माझ्या स्मरणात म्हातार्‍याच्या लोलुपतेचे प्रवेश पुष्कळ आहेत) "मुलीचा बाप" नावाच्या वृत्तीवर सडकून टीका करतात, येथील श्रद्धेवर सतत शिव्या घालतात...
याचे सामांतर्य "सखाराम बाइंडर"बाबत दिलीप बिरुटे यांनी दिलेलेच आहे -

मुळात दोन्ही स्त्रियांचा प्रश्न असतो पोटाचा. त्याकडे लेखक डोळेझाक करतो आणि शरिराच्या भूकेवर लक्ष केंद्रीत करतांना येथील 'नवरा' नावाच्या वृत्तीवर सडकून टीका करतो, येथील श्रद्धेवर सतत शिव्या घालतो

स्त्री-पुरुष सामाजिक प्रश्नांत लैंगिक संबंधांचा विचार अपरिहार्य
लग्न आणि स्त्री-पुरुष सहवास या महत्त्वाच्या सामाजिक विषयामध्ये लैंगिक बाबींकडे दुर्लक्ष करणे अशक्य आहे. अगदी एक-दोन पिढ्यांपूर्वी सुद्धा सुनेचा छळ होण्याच्या गोष्टी आपण ऐकतो. अगदी हल्लीहल्लीसुद्धा अपवादात्मक ठिकाणी हुंड्याचे पैसे मिळाले नाहीत म्हणून पत्नीचा खून करतात. मग पतीला सुख देत नाही म्हणून छळ होणार नाही, असे कसे? चंपीच्या नवर्‍याने तिला मारहाण केली यात अशक्य असे काय? चंपीचे लग्न पदर येण्यापूर्वी झाले असा कथाभाग आहे. तिच्या नवर्‍याने तिच्या अवघड जागी कुठले इंद्रिय भरुन तिला त्रास दिला, असे म्हणण्याऐवजी तिखट भरून छळले असे म्हटले आहे. त्यात अतिरंजित असे काय आहे? (दया पवारांच्या "बलुतं" आत्मचरित्रात अशाच लहान मुलींची लग्ने होतात, आणि नवर्‍यांच्या मनात वैषयिक विचार येतात. एस.एल.भैरप्पांच्या आत्मचरित्रातही लहान मुलींची लग्ने होण्याच्या गोष्टी आहेत. म्हणजे आ-ब्राह्मण-महार समाजांमध्ये विसाव्या शतकात लहान मुलींची लग्ने होत आहेत. लहान मुलीशी कुठलाही लैंगिक व्यवहार म्हणजे छळच नाही का?)

नाट्यपूर्ण योगायोगांची गुंफण ही त्रुटी नाही
राहिली गोष्ट अशक्य वाटणार्‍या योगायोगांना गुंफण्याची. देवलांनी शरदेचे जरठलग्न होण्याचे टाळण्यासाठी "सगोत्र विवाह" हा योगायोग पुढे केला. त्यांना या संगीत नाटकाला सुखांत द्यायचा होता. "शारदेने म्हातार्‍याशी विवाह केला" हा सुखांत शक्य नाही. सगळे प्रयत्न करून लग्न थांबवण्यास नायक अयशस्वी झाला, हे सामान्य आयुष्य दाखवलेले आहे. पण ते तर चालूच राहाणार. नाटकाला काही अंत हवा, पडदा पडल्यावर खुर्चीतून उठताना प्रेक्षकाला "नाटकाची कथा संपली" असे निश्चित वाटले पाहिजे, ही नाटकांची रीत आहे. म्हणून "सगोत्र" योगायोगाचा सहारा.

त्याच प्रकारे लक्षुमी-चंपा या दोघी एका घरात राहाणे शक्य नाही - यांचा वाद विकोपाला जात राहाणार असे आयुष्य असते. पण नाटक नाट्यपूर्ण पद्धतीने संपवावे लागते. तेंडुलकरांनी दु:खांत निवडला - चंपीचा खून. दु:खांत नसता तर काय अंत करता आला असता? लक्षुमीला तिचा नवरा/पुतण्या सन्मानाने बोलावून घेतो? चंपीचा नवरा दारू सोडून कर्तबगार होतो?

अगदी शेवटपर्यंत कडू सत्य दाखवून नाट्यपूर्ण शेवट करणे ही देवलांचीही चूक नाही, आणि तेंडुलकरांचीही चूक नाही.

माझ्या मते चंपीच्या खुनाला प्रतीकात्मक अर्थही आहे. पण ती चर्चा वेगळ्या प्रतिसादात लिहितो.

नमस्कार,
चर्चेचा विषय छान आहे. वरील चर्चा पुर्ण न वाचताच मी माझे मत मांडण्यासाठी प्रतिसाद लिहित आहे.
'सखारम .. ' हे नाटक मला समाजातल्या समस्येबाबत प्रातिनिधीक वगैरे वाटत नाही. ते माणसाच्या मनोव्यापारावर प्रकाश टाकणारे, त्याचे सखोल वर्णन करणारे आहे असे मला वाटले.

समाजातल्या एखाद्या समस्येबद्दल उहापोह करणारे, जागृती आणण्यास मदत करणारे असे नाटक मला प्रातिनिधिक, रूढार्थाने 'सामाजिक' वाटते. तसे पाहिले तर लेखक जे लिहितो ते बहुतांश सर्वच सामाजीक असते कारण तो समाजातच असतो. पण प्रत्येक लेखन समाजाचे प्रतिबिंब पाडून काही शिकवण देणारे नसते त्यामुळे ते सामाजिक या सदरात घालावे असे मला वाटत नाही.

नाटकताला सखाराम विकृत आहे असे वाटेल पण तो त्याचा व्यक्तीविशेष आहे. तेंडुलकरांना तो तसा मांडावा असे वाटल्याने तो तसा असेल. एक कथा या पलीकडे मला ते नाटक फार खोलवरचा सामाजिक आशाय कवेत घेणारे वाटले नाही. याचा अर्थ ते उथळ वाटले असा खचितच नाही. माणसाच्या मनोरचनेचे चित्रण करणारे, अधिकार, अगतीकता, व्यवहार या काही बाबींबाबत माणसे कसे वागू शकतात याचे चित्रण करणारे नाटक आहे.
नाटकातल्या अगतिक बाईचे मुंगळ्याशी आणि खिडकी बाहेरच्या कावळ्याशी असलेले संवाद हा मला त्या नाटकातला अतीशय उत्तम भाग वाटला. त्या स्थितीतल्या माणसाच्या मनोव्यवहाराचे उत्तम प्रकटीकरण तेंडूलकरांनी केले आहे असे मला वाटले. असे वेडगळ वाटणारे संवाद-प्रवेश चपखल बसवणे सोपे नाही असे मला वाटते.
-- लिखाळ.

तेंडुलकरांची नाटके मी बघितलेली नाहीत. परंतु 'सखाराम बाईंडर' व 'शांतता..' ही आपलीमराठी वर उपलब्ध असल्याने कधीचे ही नाटके बघायची असे ठरवत होतो. कालच खास चर्चेसाठी हे नाटक बघितले. 'शांतता..' ही लवकरच बघेन.
लिखाळ यांनी म्हटल्याप्रमाणे हे नाटक सामाजिक समस्येचे प्रतिनिधीत्व करत नाही असेच मला वाटले. परंतु त्या काळात असलेल्या स्त्री-पुरुष संबंधानुसार एका कथेची (आउट ऑफ वे)मांडणी केली आहे. (आउट ऑफ वे अशासाठी, की आपल्यासारख्या मध्यमवर्गीय माणसांना, 'असे कधी घडत असु शकेल का' असे वाटत रहावे, व त्याचबरोबर घडत असेल तर त्यातला भयंकरपणा जाणवावा.)
मला हे नाटक आवडले. इथे प्रत्येक कॅरॅक्टर परिस्थितीनुसार कसे वागेल याचा सुक्ष्म विचार केला आहे. उदा. लहानपणापासुन अत्याचार होत असलेली चंपी परपुरुषासमोर लुगडे बदलायला लाजत नाही. तसेच चंपीने केर काढलेला असताना लक्ष्मी उरलेला कचरा बाहेर टाकुन देते यात चंपी व लक्ष्मी मधला फरक स्पष्ट दिसतो.
माणुस म्हणजे वासनेचे आगार हे सखारामाचे तत्वज्ञान आहे. त्यात नवरे लोक म्हणजे हरामखोर वगैरे असे त्याला वाटते. म्हणुन लग्न न करता स्वतःच्या इच्छा पुरवण्यासाठी त्याने हा मार्ग शोधला आहे. त्यामधे लक्ष्मी व चंपी ही कॅरॅक्टर्स सापडतात. शेवटी प्रत्येकाला आपला स्वार्थ जपायचा असतो. लक्ष्मी व चंपी हे परिस्थितीचे बळी असुनसुद्धा एकमेकांविरुध्दच वागतात. आणि यानुसारच कथा घडते.

सुदैवाने उथळ / अभिरुचीहीन कथा / नाटक / चित्रपटांमधे कथेचा इतका बारिकसारिक विचार केला जात नाही. त्यामुळे हे नाटक मला अजिबात उथळ वाटत नाही. हे माझे तिसर्‍या प्रश्नाचे उत्तर आहे. ('असे-होऊ-शकते-विश्वासास अपात्र' असल्यामुळे उथळ ठरवायचे झाले तर मॅट्रीक्स चित्रपट सुद्धा उथळ म्हटला पाहीजे, पण तसा तो अजिबात नाही हे सर्वांनाच ठाउक आहे)

- सूर्य.

नाटक पाह्ताना वेळोवेळी वर धनंजय यांनी नाटकाच्या सामाजिकतेविषयी जे मुद्दे मांडले आहेत त्याची प्रचिती येते. सखारामचे संवाद वेळोवेळी समकालीन समाजातील विवाहव्यवस्थेतील स्त्री व पुरूष यांच्यात असलेल्या विषम कराराची आठवण करून देतात.

थे "पतित्यक्ता" हा मुद्दा महत्त्वाचा नसावा असे मला वाटते. लक्षुमीला जरी पतीने टाकले आहे, तरी चंपी खुद्द नालायक पतीच्या घरून निघाली आहे.

नाटकाकडे कल्पकता बाजूला ठेऊन पाहिले तर काय लक्षात येते? परित्यक्ता स्त्रीयांचे सशक्त जीवन जगण्याचे मार्ग कुंठीत झाल्याने त्या सखारामचे शोषण पत्करण्यास तयार होतात. चंपा सोडून सर्व महिला परित्यक्ता आहेत. परित्यक्ता महिलांना समाजात पर्याय नाही ही सामाजिक समस्या नाटकात अधोरेखित होत आहे. पण नाटककाराने कुठल्या एका समस्येवर लक्ष केंद्रित केले आहे हे ठामपणाने सांगणे कठीण आहे.

वर काही प्रतिसादक म्हणतात, की सखारामाचे पात्र एक विकृत एकुलता-एक व्यक्ती आहे, त्याला काहीच सामाजिक संदर्भ नाही. मी येथे त्याविषयी उलट मत सांगणार आहे:

स्त्रियांची पुरुषाकडून रोजची मारहाण आणि नकोसा लैंगिक उपभोग एक सामाजिक समस्या आहे

सखाराम बाइंडर हे नाटक स्त्री-पुरुष शोषण संबंधाच्या बाबतीत आहे. त्यातल्या काही बायका परित्यक्ता असतील, पण काही बाबतीत त्या सखारामाच्या पत्नीसुद्धा आहेत. लक्षुमीच्या आदलीला सखाराम मरेपर्यंत शुश्रुषा करून अग्नी देतो. लक्षुमी सखारामाच्या नावाने आपणहून काळी पोत बांधते.

रोटी-कपडा-मकान पुरुषाने पुरवायचे त्याच्या बदल्यात घरकाम-संभोग हे स्त्रीने पुरवायचे हा रोखठोक सौदा मानणारी समाजव्यवस्था एक शोषणव्यवस्था आहे. यात बिनलग्नाचा रखेली-करार हा टोकाचा उघडा-नागडा प्रकार आहे - हे बिनलग्नाचे कथानक निवडल्यामुळे नाटककाराला या शोषित-शोषक मनोवृत्तीचा जवळजवळ "अर्थशास्त्रीय-मानसशास्त्रीय" विचार करता आला आहे.

पण काही प्रमाणात "शोषणव्यवस्था" ही चौकट व्यवहारी लग्नबाजारातही लागू आहे. हुंड्याची देवाणघेवाण, पैशाबाबत छळ कमीअधिक प्रमाणात होताना आपण ऐकतो. बायकांना जाळण्याचे गुन्हे भारतात शेकडोनी घडतात. बायकोला कोंडणे, उपास घडवणे, हाणमार करणे हे प्रकार स्टोजवळ जाळण्यापेक्षा अधिक घडत असणार. लग्नाच्या नसलेल्या रखेली भारतात काही प्रमाणात असतात. वेश्या असतात. या सर्वांना छपरा-जेवणासाठी हाणमार आणि लैंगिक छळ सहन करावा लागतो. जर हुंडाबळी ही सामाजिक समस्या आहे, तर बायकांची घरच्या पुरुषाकडून हाणमार ही खचितच एक सामाजिक समस्या आहे.

मारहाण झालेल्या स्त्रीबद्दल सभ्य समाजाचे गुळमुळीत मत आहे, म्हणून मी दोन प्रमाणे देतो. एक आमच्या मध्यमवर्गीय कुटुंबातले आहे - या बाईला मी निनावी ठेऊन येथे "रमाताई" म्हणतो. रमाताईचा नवरा तिला मारहाण करत असे. तिला एक मूल झाले - म्हणजे लैंगिक संबंध होता. रमाताई काही वर्षांनी पळून घरी आली. तिचा नवरा धक्काबुक्क्या मारत तिला परत न्यायला आला, तसे तिच्या आईवडलांनी तिला रक्षण दिले. कित्येक वर्षे खूप प्रयत्न करून तिला घटस्फोट मिळवून दिला. हे चांगले आईवदाईल होत. पण ओळखीच्या लोकांत "मुलीला नांदायचा सल्ला द्यायला हवा होता. काही झाले तरी नवरा आहे" वगैरे, टीका ऐकू आली (लक्षुमी चंपीबद्दल वेगळे काय म्हणते?). म्हणजे या सभ्य लोकांना मारहाण करणार्‍या नवर्‍याचे हक्क मारल्या गेलेल्या स्त्रीच्या हक्काशी तुलायची बुद्धी होत होती. स्वतः मारहाण न करणार्‍या लोकांमध्ये सुद्धा हा जो मारहाणीबद्दल बधीरपणा आहे, खचितच ही एक सामाजिक समस्या आहे.

दुसरे प्रमाण आहे भारतातील दंडसंहिता. इ.स. २००६ पर्यंत पुरुषाला पत्नीचा भोग घेण्यासाठी तिची अनुमती कायद्याने आवश्यक नव्हती. इ.स. २००२ मध्ये या कायद्याचा मसुदा संसदेसमोर आला, त्यात "सारखासारखा बळजबरी करत असेल हे सिद्ध केले तरच गुन्हा" असे होते. आपल्या समाजाला स्त्रीच्या लैंगिक संबंधासाठी अनुमतीची कितपत किंमत आहे, हे यावरून दिसते. छत्र दिल्यामुळे अंगावर हक्क मिळतो (अनुमतीची गरज नाही) असे गृहीतक समाजमानसात खोल रुजले आहे. बहुतेक घरांत बळजबरी होत नाही, तरी जिथे बळजबरी होते त्याबद्दल कायदाही मऊ करणारे समाजमानस ही एक समस्याच आहे.

पत्नींची ही अवस्था तर रखेली आणि वेश्यांना कायद्याचे काहीच रक्षण नाही.

(तुलना करा : घराघरात हुंडाबळीही दिला जात नाही. पण जी काही संख्या आहे तीसुद्धा भयंकर आहे, आणि बळी न दिलेल्या बायकांचा छळ बघून बहुसंख्य समाज "सहन कर" म्हणतो, ते भयंकर आहे. एका बायको-जाळणार्‍या विकृत सासू-नवर्‍याचे चित्रण केले, तरी हुंडाबळी ही सामाजिक समस्या होते.)

घराघरात बायकांना मारहाण होत नाही, राबवले जात नाही, आणि बळजबरी होत नाही हे खरे. पण बर्‍याच प्रमाणात या गोष्टी घडतात. अशा बायकांच्या दु:खाबद्दल बहुसंख्य समाज उदासीन आहे - चुकचुक करून मग दुर्लक्ष करतो, हे भयंकर आहे. एका सखारामचे चित्रण केले, तरी हा शोषित-शोषक संबध सामाजिक समस्याच आहे.

सखाराम बाइंडरमधली पात्रे "असे मनुष्य खरोखर असू शकतात" या कसोटीला उतरतात. त्यांना व्यक्तिमत्त्वे आहेत, म्हणून त्या भरीव त्रिमिती व्यक्ती आहेत. केवळ व्यंगचित्रांसारखी एक-द्विमिती रेखाटने नाहीत.

तरीसुद्धा एखादे नाटक दुसर्‍या एका पातळीवर अर्थपूर्ण असते - ते म्हणजे "ऍलेगोरी" या अर्थाने. म्हणजे भावना किंवा प्रवृत्ती पात्रात मूर्तिमंत असतात. उदाहरणार्थ कर्ण-इंद्राची कथा घेतली तर कर्ण म्हणजे मूर्तिमंत दानशूरपणा, आणि इंद्र म्हणजे मूर्तिमंत लबाडी. इंद्राची लबाडी कर्णाला कळली तरी त्याने कवच-कुंडले दान केलीत. कर्ण आणि इंद्र यांचे स्वभावविशेष उत्तम चितारलेले असले, तरी त्या कथेची अशीही एक पातळी आहे : मूर्तिमंत लबाडी ओळखू आली, तरी धोका पत्करूनही मूर्तिमंत दानशूरपणा दानत कायम ठेवतो.
(हे फक्त उदाहरण म्हणून दिलेले आहे.)

वर मी म्हटले आहे की सखाराम बाइंडर नाटक या पाच पात्रांची व्यक्तिचित्रण असले, तरी स्त्री-पुरुष यांच्यामधील शोषित-शोषक संबंधाचे प्रातिनिधिक नाट्यही आहे.

सखाराम - स्त्रीचे शोषण "रोखठोक"पणे करणारी प्रवृत्ती. कामधंदा करून पैसे मिळवून घर चालू ठेवण्याइतका कर्तबगार पुरुष. या प्रवृत्तीला पुरुषाचा घरावर हक्क काय, "बायकोसारखे राहायचे" म्हणजे नेमके काय याबद्दल स्पष्ट आणि ठाम कल्पना असतात. घरकाम करायचे, शरीरसंबंध द्यायचा. बदल्यात वर्षाला दोन लुगडी, अन्न मिळणार, पुरुषाच्या वाटेत येणार नाही ते स्वातंत्र्य - स्वतःहून चहा करून प्यायचा, वगैरे. ही प्रवृत्ती पूर्णपणे निष्प्रेम नाही. आदल्या बायकोला मिरजेच्या हॉस्पिटलात नेले होते. तिचे पिंडदान केले होते. लक्षुमी घरातून गेली तेव्हा सखाराम थोडासा हळहळला (असे तो दाऊदला सांगतो). बाईचे मन राखण्यासाठी थोडीशी सकाळची पूजाअर्चा करेल. पण बाई फार उलट उत्तरे देऊ लागली तर घराबाहेर काढील.

चंपीचा नवरा (पोलीस शिपाई) : स्त्रीचे शोषण करणार, पण कर्तबगार नाही अशी पुरुषी प्रवृत्ती. स्त्रीवरती जमेल तेव्हा हक्काने अत्याचार करणारा. पण बेकार असल्यामुळे स्त्रीवर अवलंबूनही असणारा. नालायक असल्यामुळे ही प्रवृत्ती बाईने इंगा दाखवल्यावर लाचार होते. ही प्रवृत्तीसुद्धा निष्प्रेम नाही. याला चंपी खरोखरच हवीहवीशी असते.

दाऊद : स्वतः हिंसा न करणारा बाहेरचा समाज. सखारामला बायका मिळतात त्याबद्दल थोडासा मत्सर वाटणारा. तसा मनाने चांगला. अधूनमधून सखारामला हिंसेपासून परावृत्त करणारा. पण सखाराम "चालता हो - हे माझे घर आहे" म्हणतो, तेव्हा गुमान चालता होणारा.

स्त्रीपात्रे :
शोषणाला प्रतिक्रिया ही दोन टोकाच्या पद्धतींची दाखवली आहे. एक टोकाची स्त्री ती व्यवस्था मनापासून मानून घेते, दुसर्‍या टोकाची स्त्री जमेल तितके बंड करते. घराबाहेर पडायचे स्वातंत्र्य समाजात नसले, तर घरकाम-संग देऊनही काहीतरी अस्तित्व राखण्याच्या दोन पद्धती.

लक्षुमी :
बाईचे घरात काय स्थान आहे, याबाबत सखारामाचे मत पूर्णपणे मान्य करते. सखारामाशी शारिरिक प्रेम नाही. "पुतण्याकडे जाईन" ही धमकी पोकळ असते, हे आधीच ठाऊक असलेली. अगतिक. निष्प्रेम नाही : देव, डोंगळा, कावळा यांच्याशी एकतर्फा संवाद करणारी. पुरुषाचा हक्क दैवी आहे अशी श्रद्धा. सखारामावर मालक म्हणून भक्ती आहे - त्याला सोयरसुतक नाही, तरी त्याच्या नावाने काळी पोत बांधते. तिचे बारीकसारीक बंड (पुतण्याकडे जाण्याचे) कोसळते, तेव्हा सखारामाबद्दल भक्ती पराकोटीला पोचते. चंपीचे स्वातंत्र्य हवे असणे, सखारामाकडून बरा सौदा मिळवणे, हे तिला पटत नाही. चंपीने नालायक नवरा सोडला, हा चंपीचा दोष मानते. (आमच्या कुटुंबातल्या "रमाताईं"नी घटस्फोट घेतला, मारहाण होत असली तरी ऍडजस्ट करून घेतले नाही, हा आमच्या "रमाताईं"चा दोष आहे मानणार्‍या बायका आहेत, तशी ही लक्षुमी.)
लक्षुमीचे वर्तन मारहाण सहन करणार्‍या बायकांमध्ये खूप दिसते. अशा कित्येक बायका वर्षानुवर्षे आपली चूक आहे, म्हणून आपल्याला मारहाण होते असे समजून घेतात. हा बहुधा "स्टॉकहोम सिंड्रोम"चा प्रकार आहे - ओलीस ठेवलेले लोक काही काळाने समजू लागतात की आपल्याला डांबून ठेवणार्‍या लोकांचेच बरोबर आहे.

चंपी :
अगतिकपणातही त्यातल्या त्यात बरा सौदा मिळवायचा प्रयत्न करणारी प्रवृत्ती. जमेल तितके स्वातंत्र्य मिळवायचा प्रयत्न करते. आधीचा हवालदार नवरा नको असून भोग घेत होता, पण अन्न-वस्त्र-निवारा देत नव्हता, तर तो सौदा तिला मान्य नव्हता. सखारामाबरोबर त्यातल्या त्यात ठीकठाक सौदा मिळवायचा प्रयत्न करते. (लक्षुमी कर्तव्यबुद्धीने सखारामाला अंग देते) तशी चंपी सुखासुखी अंग देत नाही. दारूने बेशुद्ध पडून मगच अंग सखारामाला देते. अगतिक झाली म्हणून सखारामाचा हक्क मनातून मान्य क्रत नाही. (लक्षुमी मात्र सखारामाचा हक्क मनातून मान्य करते.) चंपी सुद्धा निष्प्रेम नाही. पण सखाराम आणि नालायक शिपाई नवरा यांना तिने वरलेलेच नाही. (सखारामाशी एकनिष्ठतेच्या नादात लक्षुमी फक्त काल्पनिक मुंगळा-कावळा यांच्याशीच दोस्ती करते.) क्रूर नसलेला, छप्पर-अंग व्यवहार नसलेला, असा प्रेमसंबंध शोधत चंपी दाऊदकडे जाते. (आता दाऊद लायक आहे की नाही, हे सांगता येत नाही. तिथेही चंपी फसली की नाही हे आपल्याला ठाऊक नाही. दाऊद हे कामाला न लावणार्‍या पुरुषाचे प्रतीक आहे. "तसा मनाने चांगला, अहिंसक, समाजाचा घटक" याअधिक दाऊदचे स्वभाववर्णन नाटकात दिसत नाही.)

प्रतीकात्मक कथानक :
नाटकाचा पूर्वार्ध म्हणजे पूर्वीच्या समाजपद्धतीचे वर्णन. घराबाहेर आपल्याला स्थान नाही, म्हणून दासी-स्त्रीत्व (लक्षुमी) वाटेल ते करते. तिच्यावर खरा स्नेह करणारे म्हणजे काल्पनिक लोक (डोंगळा आणि कावळा). मालक-पुरुष (सखाराम) तिच्या मनासारख्या बारीकसारीक गोष्टी करतो (रोज देवाला गंधफूल वाहू लागतो). त्यातच तिला हक्क असल्याचा आभास होतो. ती थोडेसे बंड करते, पण ते तिच्यावरच उलटते. घराबाहेर तिला काही स्थान नाही हे सिद्ध होते.

नाटकाच्या उत्तरार्धात प्रथम स्वातंत्र्याची कुणकुण लागलेली स्त्री (चंपी) रोखठोक पुरुषाशी (सखारामशी) चक्क आपल्या बाजूने सौदा करायचा प्रयत्न करते. थोडाफार बरा सौदा मिळतो, पण तितका चांगला नाही. तिला जो काही अर्धामुर्धा अधिकार आहे, तेवढा वापरून ती दासी-स्त्रियांचे भले करते (लक्षुमीला घरी ठेवून घेते.) पण दासी-स्त्रीने पुरुषाला आधीचा सौदा दिला, तर आपल्याला मिळालेला थोडाफार-सौदा हिरावला जाईल, याची तिला थोडी कल्पना असते. दासी-स्त्री शोषक-पुरुषाला इतकी वाहिलेली असते, की ती स्वातंत्र्य-इच्छिणार्‍या स्त्रीचा मनोमन द्वेष करू लागते. पुरुषाला तिच्या दास्यापेक्षा थोडासा कणा असलेली स्त्री अधिक उत्साहवर्धक वाटते, याचा तिला हेवा वाटतो. तिने पुरुषाचा हक्क इतका दैवी मानला आहे, की तिला ठोकशाही-पुरुषाचे वर्तन पापी म्हणून दिसत नाही, पण स्वतंत्र-स्त्रीचे वर्तन मात्र पापी दिसते. स्वतंत्र-स्त्री सुद्धा आपल्या काबूत आहे, असे रोखठोक-पुरुषाला वाटते - त्याचा अनाठायी आत्मविश्वास-गर्व खूपच असतो. दासी-स्त्री रोखठोक-पुरुषाला सप्रमाण सिद्ध करून दाखवते, की स्वतंत्र-स्त्री त्याच्या कह्यात राहाणारी नाही. तो क्रोधाने स्वतंत्र-स्त्रीला जिवे मारतो. दासी-स्त्री त्या स्वातंत्र्याला गाडण्यास सिद्ध होते.

या शोकांतिकेत आशेचा किरण हा - रोखठोक पुरुषाला स्वतंत्र स्त्री ही अधिक आवडते, आणि स्वातंत्र्याचा खून पाडल्यावर त्याला स्वतःबद्दल घृणा वाटते.

हा आशेचा किरण आहे, म्हणून नाटक नकारात्मक नाही. थोड्याच फरकाने ही कथा घडली, तर दासी-स्त्री यशस्वी न होता ठोकशाही पुरुष स्वतंत्र स्त्रीशी रमू लागेल. बदलेल ही शक्यता ध्वनित होते. हा सखाराम, ही चंपी, हा शोकांत आहे, हे खरे. पण जग थोडेथोडे बदलले तर असा शोकांत होणार नाही.

प्रतीकात्मक सारांश मला असा काही जाणवतो :
समाजातील शोषक-पुरुष दासीवृत्तीची शोषित स्त्री मिळाली की ढोपरानी खणतात. घे-घे घेतात. पण शोषक-पुरुषांशी स्वतंत्रपणे सौदा करणारी स्त्री त्यांच्यावर काही थोडा अंकुश आणू शकते, ही प्रगती होय. पण दासीवृत्तीच्या स्त्रिया आपल्या गुलामगिरीला देवाने दिलेले पुण्य मानतात. आणि स्वतंत्र स्त्रियांना पापी मानून त्यांचा विरोध करतात. जमल्यास त्यांचा नायनाट करतात.

- - -

रूप कंवर सतीच्या वेळेला सती प्रथेच्या बाजूने कित्येक राजपूत बायकांनी आंदोलन केले. (या सर्व लक्षुम्या.) अमेरिकेत स्त्रीसंरक्षण कायद्यांविरुद्ध कित्येक बायका हे-धर्मविरोधी-आहे म्हणून आंदोलन करतात. (या सर्व लक्षुम्या.)

"लक्षुमी"प्रवृत्तीची सौम्य आवृत्ती केवळ टोकाच्या विकृत व्यक्तींमध्ये दिसत नाही, तर समाजातल्या मध्य-स्तरातही दिसते.

वर दिलीप बिरुटे यांनी निरीक्षण सांगितले आहे, की नाटककाराने लक्षुमीच्या श्रद्धेची टिंगल केली आहे. त्यांच्या निरीक्षणाशी मी सहमत आहे - नाटककाराने अशी टिंगल केली आहे. बिरुटे सर याला नाटककाराचा दोष मानतात. बहुधा नाटककाराने सर्वच प्रकारच्या श्रद्धेची टिंगल केली आहे असे बिरुटे सरांना वाटले असेल. असे असल्यास त्या मताशी मी असहमत आहे. दाऊद-सखाराम मिळून करणार्‍या गणेश-आरतीला नाटककाराचे समर्थन आहे. फक्त लक्षुमीच्या संकुचित श्रद्धेचीच टिंगल केली आहे. स्वतःचे दास्य स्वतःला पटवून देण्यासाठी लक्षुमीने मानलेला देव हा खोटा आहे, आणि ती श्रद्धा धिक्कार करण्यासारखीच आहे.

लक्षुमीचा खोटा देव आश्चर्यकारक ठिकाणी घुसखोरी करतो. माझी आई एक आदरणीय स्त्री आहे. कर्तबगार आहे. प्रेमळ आहे. मुली-बायकांबद्दल समानता हवी असे म्हणणारी आहे. या अशा माझ्या आईने मला लहानपणी "अबला यत्र सबला..." हा श्लोक सुभाषित म्हणून शिकवला! "स्त्री सबळ असते ... तिथे शहाण्याने राहू नये" असा काही त्या श्लोकाचा अर्थ आहे. हे एक नीच ऐतिहासिक लांछन आहे, सुभाषित नव्हे, हे मला तिथेच शिकवायला ती क्षणभर विसरली. संस्कृत ही "देवाची" भाषा, म्हणून त्याला "सुभाषित" म्हणायचे. त्या क्षणी तिच्या-माझ्यावर लक्षुमीच्या कोत्या खोट्या देवाचे भूत स्वार झाले होते.