वर्षभरापूर्वी उपक्रमावर 'भूस्थिरवादाचा पुरस्कार'या विषयावर कांही विद्वज्जनांत विस्तृत अशी चर्चा झाली होती. (दुवा) अलीकडेच ती वाचण्याचा योग मला आला. पूर्वीच्या काळी जगद्गुरू आदि शंकराचार्य आणि महापंडित मंडणमिश्र यांच्यात झालेल्या वादविवादाचे त्या काळातल्या सर्वसामान्य श्रोत्यांना जितपत आकलन झाले असेल तितपत बोध मला वर दिलेल्या चर्चेतून झाला. (म्हणजे कदाचित झाला असावा!). ज्या वेगाने पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते (असे आपण शाळेत शिकलो होतो) त्याच्या अनेकपट वेगाने सूर्यच कुठल्याशा अदृष्य बिंदूला प्रदक्षिणा घालत असतो. शिवाय त्या अदृष्य बिंदूसकट आपली संपूर्ण आकाशगंगा (बहुधा) प्रचंड पण अज्ञात अशा वेगाने अवकाशात भरकटत चालली आहे असेही कांही विद्वान शास्त्रज्ञ सांगतात. त्यामुळे पृथ्वीने करायला घेतलेली सूर्याची एक तरी प्रदक्षिणा कधी पूर्ण होते की नाही? तसे नसेल तर भूमध्य-भूस्थिर खगोलशास्त्र आणि सूर्यमध्य-सूर्यस्थिर खगोलशास्त्र जवळजवळ एकमेकांइतकीच मिथ्या आहेत.(?) असे असेल तर या जगात खरे काय आणि खोटे काय? त्यात सोयीचे सत्य, भ्रामक सत्य, सापेक्ष सत्य, अंतिम सत्य, शाश्वत सत्य, धादांत असत्य, अज्ञानपूर्वक विधान, हेतूपूर्वक लबाडी वगैरे जे असंख्य पाठभेद आहेत त्यांवर सुदीर्घ तात्विक चर्चा झाली होती. त्यांशिवाय आई, बाबा, मुलगा, आजी, नातू, कोपरनिकस, न्यूटन, आइनस्टाईन वगैरे मंडळींनी त्यांना वेळोवेळी जाणवलेले आणि आपापल्या परीने त्यांनी केलेले सत्यकथन आणि शास्त्रीय दृष्ट्या त्यातले बरेचसे मिथ्या ठरणे वगैरे 'सत्य'नारायणदेव आणि 'मिथ्या'मायादेवी यांचे विश्वरूपदर्शन पाहतांना माझे डोळे दिपून गेले.

रोजच्या जगण्यात आपले प्रत्येक पाऊल उचलतांना दिसलेल्या किंवा कानावर पडलेल्या सर्व गोष्टी सत्य व असत्य किंवा पूर्णसत्य व अर्धसत्य एवढ्याच निकषावर कसाला लावून न पाहता आपले सामान्यज्ञान, आपला पूर्वीचा अनुभव आणि कॉमनसेन्स यांच्या आधाराने आजूबाजूच्या परिस्थितीचे जमेल तेवढे आकलन करून घेण्याचा आपला प्रयत्न आयुष्यभर सतत चाललेला असतो. त्या प्रयत्नात एकादी गोष्ट मला किंचित अधिक समजली आहे असे कधी वाटले तर ते इतरांना समजावून सांगावे या भूमिकेतून मी कांही अत्यंत बाळबोध असे लेख उपक्रमावर लिहिले आहेत. उपक्रमाच्या ध्येयधोरणांशी ते फारसे विसंगत नसावेत आणि तेसुध्दा कांही प्रमाणात उपयुक्त आहेत अशी माझी समजूत असल्यामुळे त्याच मालिकेत या लेखाची भर घालून चंद्राच्या आकाशातल्या भ्रमणाबद्दल सर्वसाधारणपणे लोकांना काय वाटते किंवा वाटणे स्वाभाविक आहे आणि प्रत्यक्ष परिस्थिती तशीच असते किंवा वेगळी असते हे दाखवायचा हा प्रयत्न आहे. वर उल्लेखलेला
'भूस्थिरवादाचा पुरस्कार' हा लेख आणि 'चंद्राच्या आकाशातील भ्रमणाचा मार्ग' हा प्रस्तुत लेख यांच्या मथळ्यांवरून ते एकाच माळेचे असल्यासारखे वाटले तरी या दोन लेखांमागील उद्देश पूर्णपणे वेगळे आहेत. पहिल्या लेखात पृथ्वीचे भ्रमण हे एक उदाहरण देऊन सत्य आणि असत्य या संकल्पनांचे प्रामुख्याने तात्विक पातळीवर विवेचन केले होते असे मला वाटते. माझ्या लेखात सत्य वा असत्य हा मुद्दा बाजूला ठेऊन वेगवेगळ्या संदर्भात सामान्य माणसाला उमगणारे चंद्राचे भ्रमण या विषयाचा भौतिक दृष्टीकोनातून विचार केला आहे. यासाठी पुन्हा एकदा आपण शाळेत शिकवलेल्या माहितीकडे जाऊ, कारण बहुसंख्य लोकांना तेवढीच माहिती असते.

चंद्राचा मार्ग

मी माझ्या लहानपणापासून सूर्य व चन्द्र यांना पूर्वेला उगवतांना आणि आभाळाच्या या बाजूपासून त्या बाजूपर्यंत हळूहळू जाऊन पश्चिमेला मावळतांना रोजच पहात होतो. पृथ्वीच्या स्वतःभोवती गिरकी घेण्यामुळे हा सगळा निव्वळ आभास होतो हे शाळेत शिकल्यानंतर सुध्दा तो विचार मनाला पटायला आणि नीट उमजायला अनेक वर्षांचा काळ लागला. पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते, चन्द्र पृथ्वीभोवती तसेच स्वतःभोवती फिरतो, आपल्याला त्याचा फक्त अर्धाच भाग दिसतो वगैरे वगैरे आणखी कांही गोष्टी शाळेत असतांना त्याबरोबर मी शिकलो होतो. पृथ्वीची एक प्रदक्षिणा पूर्ण होईपर्यंत चन्द्र तेरा वेळा तिच्याभोवती फिरतो यामुळे त्याचा अवकाशातील मार्ग वरील चित्रात
दाखवल्याप्रमाणे एखाद्या फुलांच्या हारासारखा किंवा इमरती या मिष्टान्नाच्या आकाराचा असणार असे मला वाटायचं. जवळजवळ चाळीस वर्षे मी असेच समजत होतो.

सूर्य,चंद्र व पृथ्वी

त्यानंतर एकदा कुणीतरी मला याविषयी कांहीतरी वेगळे सांगितले त्याची शहानिशा करावी म्हणून मी सगळी आकडेवारी जमवून चन्द्राच्या मार्गाचा नकाशा कागदावर काढायला बसलो आणि मला एकामागोमाग एक धक्के बसत गेले. सूर्य हा केन्द्रबिन्दू धरून त्याभोवती कागदावर मावेल इतके मोठे वर्तुळ पृथ्वीच्या कक्षेसाठी काढले. त्या स्केलमध्ये सूर्य एका दाण्याएवढा दिसला, पण पृथ्वी आणि चन्द्र हे अगदी सूक्ष्म ठिपके बनले आणि पेन्सिलीची रेघ जेवढी जाड असते तेवढ्या जागेत दोघेही येत होते.(या नकाशामध्ये चन्द्राची आकृती डोळ्याला दिसेल एवढी मोठी होण्यासाठी मी घेतलेल्या कागदाच्या दोन तीनशे पट मोठा म्हणजे एका मैदानाएवढा लांब रुंद कागद घ्यावा लागला असता.) याचाच अर्थ पृथ्वीची जी कक्षा मी माझ्या चित्रात काढली होती तिच्या रेषेच्या जाडीतच चन्द्राची कक्षा सुध्दा समाविष्ट झालेली होती. त्या रेषेला सूक्ष्मदर्शक यंत्राखाली ठेऊन पाहिले असते तर त्यातला चंद्राचा ठिपका पृथ्वीच्या ठिपक्याच्या सभोवती पिंगा घालतांना पाहता आला असता. प्रत्यक्षात ते दोघेही दर सेकंदाला सुमारे तीस किलोमीटर या सरासरी वेगाने याच मार्गावर सतत धावत असतात. चन्द्र जरी पृथ्वीभोवती बारा महिन्यात तेरा प्रदक्षिणा घालतांना दिसत असला तरी त्या कक्षेमध्ये तो दर सेकंदाला फक्त एकच किलोमीटर चालतो. म्हणजे तीस पावले सूर्याभोवती आणि एक पाऊल पृथ्वीभोवती अशी चन्द्राची चाल आहे.

यांचा एकत्र विचार केला तर असे दिसते की पृथ्वी आणि चन्द्र हे जणु काही एका अवाढव्य लंबवर्तुळाकार हायवेवर सुसाट वेगाने जाणारी एक कार आणि मोटरबाईक आहेत. दर महिन्याच्या सुरुवातीला चन्द्र पृथ्वीच्या कक्षेच्या आंतल्या म्हणजे सूर्याकडच्या बाजूला दर सेकंदाला २९ किलोमीटर या त्याच्या कमीत कमी वेगाने जात असतो. त्यामुळे पृथ्वी त्याला ओव्हरटेक करून पुढे जाते. चंद्र सारखा आपली दिशा किंचित बदलत असतो आणि अमावास्येनंतर तो आपला वेग वाढवत जातो. शुक्ल अष्टमीला तो पृथ्वीच्याच कक्षेमध्ये तिच्या थोडे मागे तिच्या इतक्याच दर सेकंदाला ३० किलोमीटर वेगाने धांवत असतो. चन्द्राची स्पीड वाढत वाढत पौर्णिमेला दर सेकंदाला सुमारे ३१ किलोमीटर एवढी होऊन त्याने आता पृथ्वीच्या कक्षेच्या बाहेरच्या अंगाने तिला गाठलेले असते. तिला ओव्हरटेक करून तो पुढे जातो पण आता त्याची गति हळूहळू कमी होऊ लागते आणि कृष्ण अष्टमीपर्यंत तो पृथ्वीच्याच कक्षेमध्ये तिच्या थोडे पुढे तिच्या इतक्याच वेगाने धांवत असतो. त्यानंतर अमावस्येपर्यंत पृथ्वी त्याला गाठते, पण तो आंतल्या अंगाला गेलेला असतो. असा दोघांचा खेळ चालत असतो. यावरून हे स्पष्ट होते की चन्द्राचा अवकाशातील भ्रमणाचा मार्ग पृथ्वीच्या कक्षेच्या आंत बाहेर करणारा नागमोडी वळणा वळणाचा असा आहे. हा नागमोडीपणा सुध्दा स्केलने कागदावर काढता येत नाही इतका सूक्ष्म आहे.

याहून सोपे उदाहरण घ्यायचे झाले तर अशी कल्पना करू की एक कडक शिस्तप्रिय कर्नल आपल्या छोट्याशा कुत्र्याच्या गळ्यात बांधलेली दोरी हातात धरून एका मैदानातल्या वर्तुळाकार जॉगिंग ट्रॅकवर एकसारख्या वेगाने लेफ्टराइट करत मॉर्निंग वॉक करतो आहे. त्या कुत्र्याला त्याच्यापासून दूर जायचे आहे. त्यामुळे तो कधी पुढे पळायचा तर कधी मागे रहायचा आणि डाव्या किंवा उजव्या बाजूला जायच्या प्रयत्नात आहे. पण साखळीने बांधला गेला असल्यामुळे तो त्या कर्नलपासून ठराविक अंतरावर राहतो. तो दांडगट गृहस्थ त्या कुत्र्याला आपल्याबरोबर फरपटत नेतो आहे. अशा वेळी तो कुत्रा त्या माणसाच्या अंवतीभंवती फिरतो आहे असे त्या माणसाला तसेच त्या कुत्र्याला वाटेल, पण मैदानाच्या काठाला असलेल्या एका उंच इमारतीच्या खिडकीतून डोकावून पाहिले तर मात्र ते दोघेही त्या जॉगिंग ट्रॅकवर एकमेकांच्या सोबतीने फे-या घालत आहेत असेच दृष्य दिसेल.

पृथ्वीवरून चंद्राकडे पहातांना आपल्याला रोज आभाळात दिसणारा चन्द्र हा पूर्वेकडून पश्चिमेकडे जातांना डोळ्यांना दिसतो, पण तो आज अश्विनी नक्षत्रात असला तर उद्या भरणीत आणि परवा कृत्तिका नक्षत्रात असेल. या प्रकारे नक्षत्रमालिकेच्या तुलनेने तो रोज पश्चिमेकडून पूर्वेकडे सरकता असलेला दिसतो आणि २७ दिवसात पृथ्वीच्याभोवती एक प्रदक्षिणा घालत असल्याचा भास होतो.

वर दिलेल्या उदाहरणात सूर्याच्या जागी आकाशगंगेचा मध्यबिंदू, पृथ्वीच्या जागी सूर्य आणि चंद्राच्या जागी पृथ्वी आहे अशी कल्पना केली तर चित्रात चंद्राचा जो वळणावळणाचा मार्ग दिसतो त्या प्रकारच्या मार्गाने पृथ्वी आकाशात भ्रमण करते आहे अशी कल्पना करता येईल. चंद्राच्या भ्रमणाचा मार्ग पृथ्वीच्या त्या वळणावळणाच्या मार्गाच्या आंतबाहेर उपवळणे घेत राहील.