प्रास्ताविक: वाचनाची आवड असलेल्या आपल्या सर्वांच्या घरी नेहमीची लोकप्रिय पुस्तके तर असतातच, पण आपल्याकडे आपल्याला आवडलेली अशी काही खास पुस्तके असतात. आपली अभिरुची, आपले अनुभव आणि आपली जीवनविषय दृष्टी (बापरे! भाषा अगदीच 'सत्यकथे'ची झाली!) यावर अवलंबून आपल्याला त्या पुस्तकांनी भुरळ घातलेली असते. मग ही पुस्तके बेस्टसेलर्स किंवा टीकाकारांनी प्रशंसा केलेली असतीलच, असे नाही, पण हा आपला अगदी खाजगी, स्वत:ची स्वाक्षरी असलेला संग्रह असतो.
अशा, जराशा अपरिचित पुस्तकांचा परिचय करुन देण्यासाठी या मालिकेचा संकल्प सोडला आहे. यात वेळोवेळी सुजाण प्रगल्भ वाचकांनी भर घालावी आणि उद्याच्या वाचकवर्गासाठी हा एक डेटाबेस तयार व्हावा, अशी यामागची कल्पना आहे.

ग. दि. उर्फ अण्णा माडगूळकर हे एक बहुपेडी, चौखूर उधळलेले व्यक्तिमत्व होते. ज्यांच्या लेखणीला जन्मजातच प्रतिभेचा स्पर्श झालेला असतो आणि ज्यांच्या रचना पाहून 'हे केवळ प्रयाससाध्य असणे शक्य नाही' अशी भावना मनात येते अशा लेखकांपैकी एक म्हणजे गदिमा. गदिमांच्या बहुस्पर्शी व्यक्तिमत्वामुळे त्यांचा लोकसंग्रहही जबरदस्त असाच होता. त्यांच्या सावलीत वाढलेल्या पिढीबद्दल बोलतांना पु. ल. देशपांड्यांनी अभिमानाने ' वी आर माडगुळकर बॉईज' असे अभिमानाने म्हटले आहे. मधुकर गोपाळ उर्फ बाबा पाठक हे असेच गदिमांच्या तालमीत तयार झालेले. बाबांचे वडील हे अण्णांचे शिक्षक. पण ही फक्त बाबा आणि अण्णांमधील नात्याची सुरुवात झाली. त्यानंतरचा या दोघांचा एकत्र आणि दीर्घ प्रवास चित्रित करणारे 'गदिमांच्या सहवासात' हे पाठकांचे पुस्तक माझ्या संग्रहात आहे.
उत्कर्ष प्रकाशनाचे दोन -अडीचशे पानांचे पुस्तक म्हणजे पाठकांनी सोप्यातल्या झोपाळ्यावर बसून पान जमवता जमवता वाचकांशी घरगुती भाषेत मारलेल्या गप्पाच आहेत. औंधच्या प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थीदशेपासून प्रथितयश कथा, चित्रपटलेखक, गीतकार, 'गीतरामायण'कार ग. दि. माडगूळकरांचा हा प्रवास उंचसखल खडबडीत रस्त्यावरुन बैलगाडीतून झाला आहे. या प्रवासात आसपास ग्रामीण कथेत असते तशी गर्द वनराई, निळ्याशार पाण्याचे डोह आणि पाडाला आलेल्या आंब्याची झाडे नाहीत, तर माडगुळ्याच्या परिसरातला भकास, वैराण आणि रखरखीत माळ आहे. या प्रवासात कधी बैलाचे वेसण धरुन तर कधी माडगूळकरांच्या डोक्यावर सावलीची छत्री धरुन पाठकांनी या गोष्टी सांगितल्या आहेत.मधुकर पाठकांची शैली अगदी गोष्टीवेल्हाळ, घरगुती आहे.गदिमा आणि व्यंकटेश माडगूळकरांमध्ये झालेल्या वादानंतर अण्णा व्यंकटेशाला फार बोलले हे म्हणताना पाठक 'झेंडू फुटंस्तवर बोलले' असे लिहितात. हा अगदी सांगली कोल्हापूरकडचा शब्द. कोल्हापुरी बोलण्याचे पाठकांनी असे बरेच हुबेहूब उल्लेख केले आहेत. 'बरं हायसा न्हवं? पोरंबाळं? ठीक?' हे खास गावाकडलं बोलणं.
अण्णा कितीही प्रसिद्ध, सिद्धहस्त वगैरे असले तरी मनानं ते शेवटपर्यंत अल्लडच राहिले. अण्णांबरोबर जमणारे त्यांचे साहित्यीक मित्रही तसेच. ही मंडळी साहित्यीक चर्चा वगैरे करत, पण बर्‍याच वेळा वात्रटपणाही करत. वाह्यात बोलत, हसता हसता लोळत, एकमेकांना मिठ्या मारत. भजी, पाव, सँपल,मिसळ,भडंग असलं अरबटचरबट खात, पानावर पान जमवत आणि खिडकीतून पिचकार्‍या मारत असे पाठक लिहितात, तेंव्हा त्या प्रतिभावान व्यक्तींचा 'प्रौढत्वी निज शैषवास जपणे' हा कवीचा बाणा दिसू लागतो. बरोबरच्या माणसाला गमतीत येऊन चित्रविचित्र नावांनी बोलावणं ही अशीच एक गंमत.माडगूळकर आणि पु.भा.भाव्यांची जगावेगळी मैत्री तर प्रसिद्धच आहे. एकमेकाला चित्रविचित्र नावांनी बोलावणं, दंगामस्ती करणं आणि कधीकधी चिरडीला येऊन लहान मुलांसारखी भांडणं करणं असे उल्लेख बर्‍याच लेखकांनी केलेले आहेत. पाठकांच्या पुस्तकातही अशा गमतीजमती आहेत. माडगूळकरांचे समोर सदा बापट दिसला की 'सदा बापट, जेंव्हा बघावा तेंव्हा बापट! कधी पटवर्धन नाही, की पाटणकर नाही, सदा बापट!' असे म्हणणे हा तसलाच प्रकार. राम गबालेंचे आणि अण्णांचे काय गुपित होते कुणास ठाऊक, पण गमतीत आले की अण्णा गबालेंना बायकी आवाज काढून 'अरे राम, रे राम... तुझ्यासाठी मी दडपे पोहे, की रे, करुन ठेवले होते!" असे म्हणून खळखळून हसत. धुमाळला म्हणण्याचे अण्णांचे पालुपद, 'यार धूमल, तुम्हारा हिंदी में बहुत नाम है यार' हे असे. अशा अनेक किश्श्यांनी हे पुस्तक कमालीचे मनोरंजक झाले आहे. एरवीही प्रसिद्ध व्यक्तींच्या खाजगी आयुष्यात डोकावून बघणे कितीही शिष्टाचाराला सोडून असले तरी हा मोह टाळता येणे कठीण असते. पाठकांच्या पुस्तकात माडगूळकरांबरोबरच गोविंदराव घाणेकर, सुधीर फडके, राजा परांजपे, राजा ठाकूर अशा अनेक प्रतिभावान व्यक्तींचे आणि त्यांच्या परस्परसंबंधांचे मनोहारी चित्रण आहे. यातल्या काही व्यक्तींच्या व्यसनांचे उल्लेख आणि हंसा वाडकरांच्या आयुष्यातला एक खाजगी प्रसंग सोडला तर या पुस्तकात 'तसे' खमंग, चुरचुरीत असे काही नाही. पण एखादे पुस्तक, तेही साहित्य - सिनेमा व्यवसायातील माणसाशी संबंधीत असे पुस्तक - चांगले असण्यासाठी तसले काही आवश्यक नसते, हेच जणू पाठकांनी या पुस्तकाद्वारे सिद्ध केले आहे.
या पुस्तकाच्या निमित्ताने आता भूतकाळात जमा झालेल्या एका विलक्षण प्रतिभावान आणि समाजमानसाची नाडी ओळखलेल्या व्यक्तीचे नव्हे तर पिढीचे चित्र आपल्यासमोर उभे रहाते. या कंपूमधले सगळेच एकाहून एक श्रेष्ठ होते. दामले फत्तेलाल जोडीतले साहेबराव फत्तेलाल यांच्याविषयीचा एक प्रसंग पाठकांनी सांगितला आहे. 'जशास तसे' मध्ये जात्याला टाकी लावत बसलेली डोंबारीण असा सीन बघून साहेबराव म्हणाले, 'बाई.. त्यातनं डोंबारीण, मुक्यानं कशी टाकी लावेल? तिच्या तोंडात शब्द नसले तरी चालतील, पण ती गाणारी. नाचणारी जमात आहे, काहीतरी ततनं ततनं ततनं ननं असं गुणगुणणारच...' किती बारीक आणि अचूक निरिक्षण आहे हे!
भाषांवर प्रभुत्व मिळवायचे असेल तर जागोजागीच्या बोलीभाषा, त्यांतले खटके यांचा सूक्ष्म अभ्यास असला पाहिजे. माड्गूळकरांचा फक्त संतसाहित्याचाच अभ्यास होता असे नव्हे, पण महाराष्ट्रात सर्वत्र बोलल्या जाणार्‍या स्थानिक गावठी भाषांचीही त्यांना माहिती होती. पाठकांनाही अशी भाषांची चांगली जाण आहे. मिरजेच्या मेकपमन बारगीरशी बोलताना माडगूळकर मुसलमानी हिंदीत बोलत. त्यांच्या तोंडची पाठकांनी वर्णन केलेली ' बारगीर, सावकार को काय को मेकप किया है, रे?' अशी वाक्ये ऐकून मजा वाटते.गमतीत येऊन माडगूळच्या बामणाच्या पत्र्यासमोरच्या मातीत गमतीगमतीत कुस्ती खेळणार्‍या माडगूळकरांना आणि अप्पाला बंडामास्तर म्हणतो ते ' गड्यांनो, कुस्ती व्हायची तर ती शिस्तीत झाली पाहिजे..' यातला 'शिस्तीत' या खास गावरान शब्द. पाठकांनी अशा गमती जागोजागी केल्या आहेत. असे हे गमतीदार आणि कमालीचे मनोरंजक असे पुस्तक माझ्या संग्रहात आहे.