एका वैज्ञानिक प्रदर्शनामध्ये 'दृष्टीभ्रम' या विषयावरील सुरेख प्रात्यक्षिके पाहिली. "दिसतं तसं नसतं, म्हणून जग फसतं." या उक्तीची मजेदार उदाहरणे एक एक करून पहायची आणि
त्यामागील शास्त्रीय कारणे समजावून घेऊन पुढे जायचे अशा पध्दतीने त्यांची मांडणी केलेली होती. त्यातल्या एका केबिनमध्ये थोडासा आडोसा करून अंधारात एक टेबल ठेवले होते.
त्याच्या उजव्या व डाव्या भागावर दोन वेगळ्या दिव्यांच्या प्रकाशाचे झोत पाडले होते आणि मधोमध एक पडदा लावून त्या भागांना वेगवेगळे केले होते. टेबलावर ठेवलेले चित्र डाव्या
बाजूला सरकवले की ते छान रंगीबेरंगी दिसायचे आणि तेच चित्र उजव्या बाजूला सरकवले की पन्नास वर्षे पूर्वीचे पिवळे पडलेले कृष्णधवल छायाचित्र वाटायचे. प्रकाशलहरींच्या गुणधर्मांची थोडीफार ओळख असल्याने मला त्याचे शास्त्रीय कारण फलक न वाचताच लक्षात आले होते आणि त्याचे आश्चर्य वाटले नाही. त्यामुळे माझ्या मनात वेगळेच विचार आले.

कांही लोक त्यांच्याकडे असलेल्या वस्तू, त्यांची माणसे आणि ते स्वतः यांच्याबद्दल भरभरून बोलत असतात. त्यांची तोंडभर प्रशंसा करतांना त्यातल्या चांगलेपणाचे बारकावे ते व्यवस्थित उलगडून दाखवतात. त्यांच्या कौतुक करण्याच्या कौशल्याचेच आपल्याला कौतुक वाटते. पण विषय बदलला की लगेच त्यांची चर्या बदलते. उत्तम कथाविषय असलेला एकादा चित्रपट पाहिलात कां असे विचारताच, "शी! त्यातला कसला तो टकल्या नायक आणि नकटी नायिका ?" असे उत्तर येते. एकादे अप्रतिम गाणे ऐकल्यावर त्यात कुठेतरी आलेली थोडीशी खरखर तेवढी त्यांना बोचते आणि कोणा हुषार माणसाला त्याच्या कर्तबगारीमुळे बढती मिळाल्याची बातमी ऐकून "त्याच्या मेव्हण्याच्या सासुरवाडीजवळ त्याच्या खातेप्रमुखाच्या जावयाचे काका राहतात ना, म्हणून!" किंवा "चांगला आपल्या श्यामरावांना हा वरचा हुद्दा मिळायची संधी होती, पण हा मेला तडफडला ना मध्येच! " अशी प्रतिक्रिया त्यांच्याकडून येते. अशा बोलण्यातून त्यांना कांही फायदा होत असेल किंवा त्यात त्यांचा कांही अंतस्थ हेतू असतो असेही दिसत नाही. त्यामुळे हे लोक असे कां वागतात याचे मला कोडे पडायचे.

एकरंगी प्रकाशकिरण (मोनोक्रोमॅटिक लाइट) या विषयावरचे ते प्रात्यक्षिक पाहतांना मला या प्रश्नाचे उत्तर सापडले. सात रंगांच्या असंख्य छटांचे वेगवेगळ्या कंपनसंख्येचे किरण
सूर्यप्रकाशात असतात. ते सर्व मिळून त्याचा पांढरा रंग बनतो. हे सारे किरण जेंव्हा लाल चुटुक रंगाच्या फुलावर किंवा हिरव्या गार पानावर पडतात तेंव्हा ते रंग सोडून इतर सर्व रंगांचे
प्रकाश किरण त्यांत शोषले जातात आणि अनुक्रमे तांबड्या व हिरव्या रंगांचे किरण तेवढे फूल आणि पान यांतून चहू बाजूंना परावर्तित होतात. ते किरण आपल्या डोळ्यापर्यंत पोचल्यामुळे आपल्याला त्यांच्या रंगांचा बोध होतो. पण फक्त पिवळ्या रंगाच्या एकाच कंपनसंख्येचे किरण त्या गोष्टींवर पडले तर ते सारे किरण पूर्णपणे शोषले जातात आणि त्या वस्तू आपल्याला दिसत नाहीत. त्यांच्या आजूबाजूला असलेल्या पांढर्‍या किंवा पिवळ्या रंगांच्या इतर गोष्टींवरून पिवळ्या रंगांचे किरण परावर्तित होतात त्यामुळे आपल्याला त्या व्यवस्थित दिसतात. लाल व हिरव्या रंगाच्या वस्तूंवरून कसल्याच रंगाचे किरण येत नसल्यामुळे त्यांचा फक्त आकार तेवढा काळ्या रंगात दिसतो. काळा हा एक रंग नाही, त्यात प्रकाशकिरणांचा संपूर्ण अभाव असतो. प्रकाशकिरणांच्या या गुणधर्माचा उपयोग वर दिलेल्या चमत्कारात केला होता. टेबलाच्या एका बाजूवर पांढर्‍या रंगाच्या आणि दुसर्‍या बाजूवर पिवळ्या रंगाच्या प्रकाशाचा झोत सोडलेला होता.

आत्मकेंद्रित प्रवृत्तीच्या लोकांच्या बाबतीत कांहीचे असेच घडते. आपल्या स्वतःच्या गडद रंगात ते नेहमीच इतके डुंबलेले असतात की फक्त त्या रंगातल्या सर्व गोष्टी तेवढ्या त्यांना ठळकपणे दिसतात पण जीवनाचे इतर रंग त्यांच्या मनापर्यंत पोचू शकत नाहीत. त्यामुळे ते स्वतःवर नेहमी खूष असतात पण इतरांचे चांगले गुण त्यांच्या ध्यानात येत नाहीत कारण ते त्यांना दिसतच नाहीत. आपला रंग सोडून इतर सगळ्या रंगातल्या गोष्टी त्यांना काळ्या दिसतात किंवा त्यांच्या लेखी त्या अस्तित्वातच नसतात.

अशा लोकांची ओळख पटणे तसे सोपे आहे. त्यांच्यासोबत तुम्ही बसले असतांना ते कोणाशी दूरध्वनीवर बोलत असतील तर ते काय बोलत आहेत ते तुम्हाला ऐकू येत असते आणि पलीकडची व्यक्ती काय म्हणते आहे याबद्दल कुतूहल वाटते. पण फोन ठेवल्यानंतर त्याबद्दल अवाक्षरही न काढता "मी त्याला असं सांगितलं." असे म्हणून स्वतः बोललेली वाक्येच त्या व्यक्ती पुन्हा तुम्हाला ऐकवतील. दुसर्‍या बाजूच्या व्यक्तीने काय सांगितले याचे त्यांना फारसे महत्व वाटलेले नसते, कदाचित त्यांनी ते पूर्ण ऐकलेलेसुध्दा नसते आणि जेवढे ऐकले असेल त्यात सांगण्यासारखे कांही असेल असे त्यांना वाटत नाही. अशा लोकांबरोबर होणारा आपला संवाद हा बहुधा त्यांच्या बाजूने एकपात्री असतो. त्यातली आपली भूमिका फक्त श्रोत्याची असते आणि अशी दोन माणसे एकमेकांना भेटली तर तो दुहेरी एकपात्री संवाद ऐकतांना इतरांची खूप करमणूक होते.

आत्मकेंद्रित व्यक्तींना चित्रपट पहायला, देवदर्शनासाठी किंवा प्रेक्षणीय स्थळी असे कुठे ही बाहेर जायचे असो, घरातून निघण्यापूर्वी आपल्या पायाच्या नखांपासून केसांच्या बटांपर्यंत त्या स्वतःला न्याहाळून घेतात, जातांना कोणता पोशाख घालायचा यावर दहादा विचार करून ते ठरवतात आणि आपण सर्वांग सुंदर सुरेख दिसत आहोत याची मनोमन खात्री करून घेतात. आपण कांही तरी 'पाहण्या'साठी किंवा देवाचे 'दर्शन घेण्या'साठी निघालो आहोत अशी त्या लोकांची भूमिका नसतेच. सिनेमातली पात्रे आपल्याला पाहण्यासाठी पडद्यावर येत आहेत, आपले "रूप पाहता लोचनी, सुख जाले वो साजणी" म्हणण्यासाठी विठोबा खोळंबून विटेवर उभा आहे किंवा आपला नवा पोशाख पाहण्यासाठी मावळणारा सूर्य आसुसला आहे अशी त्यांची समजूत असावी. पर्यटन करतांना बहुतेक वेळा त्यांच्या गळ्यात कॅमेरा असतो. आयुष्यात क्वचित पहायला मिळणारी सौंदर्यस्थळे छायाचित्रात सामावून घेऊन पुन्हा पुन्हा ती पहावीत अशी इच्छा मात्र त्यांना नसते. सूर्योदय आणि सूर्यास्त रोजच होत असले तरी एकाद्या निसर्गरम्य ठिकाणी ते पहाण्यात खास मजा असते. क्षणाक्षणाला रंग बदलत जाणारे फक्त मोजके क्षण दिसणारे ते अद्भुत दृष्य डोळे भरून पाहून घ्यावे असे आपल्याला वाटते. पण ही मंडळी मात्र "अरे तू इथे उभा रहा, केस किती विस्कटले आहेत ते नीट कर, खिशातून काय डोकावते आहे ते बघ, पायाखाली काय पडलं आहे ते बाजूला कर, इकडे कॅमेर्‍याकडे पहा." वगैरे सांगत एकमेकांचे फोटो काढून घेण्यात तो वेळ घालवतात. त्यांच्या छायाचित्रांमधल्या एकाद्या कोपर्‍यात 'मावळत्या दिनकरा'ला थोडीशी जागा मिळाली तर ते त्याचे नशीब !

या लोकांकडे गेल्यावर ते आपला छायाचित्रांचा संग्रह नक्की दाखवतात. पण ते पाहतांना मला मात्र आपले हंसू आवरता येत नाही. त्यातल्या अथपासून इतीपर्यंत प्रत्येक पानावर त्यांची किंवा त्यांच्या बबड्या छबड्यांची दात विचकून हंसणारी थोबाडेच तेवढी दिसतात. पार्श्वभूमीवर कोठे प्रतापगडाचा बुरुज, महालक्ष्मीच्या देवळाचा कळस, घुमटाशिवाय ताजमहाल किंवा इंडिया गेटचा एक तुकडा दिसलाच तरी कॅमेर्‍याचा फोकस चेहेर्‍यावर असल्यामुळे ते प्रेक्षणीय स्थळ जेमतेम ओळखता येते. पण या महाभागांनी या स्थळांना भेट दिली होती याचा पुरावा जवळ बाळगणे आणि लोकांना तो दाखवणे एवढाच त्यांच्या आल्बमचा हेतू असतो. त्यांनी भेट दिल्यामुळे त्या सुप्रसिध्द जागांना अधिक महत्व प्राप्त झाले असाच त्यांच्या बोलण्याचा नूर असतो.

आत्मकेंद्रित लोकांचे वागणे आणि मोनोक्रोमॅटिक लाइटमध्ये दिसणारी चित्रे यातले साम्य लक्षात आल्यानंतर मी माझ्या संपर्कात येणार्‍या लोकांच्या वागण्याकडे त्या नजरेने पहायला लागलो. पाहिलेल्यातल्या बहुसंख्य व्यक्ती निदान कांही अंशी तरी कृष्णधवल जगातच वावरत असतात असे दिसते. कोठलीही गोष्ट आपली की परकी हे पाहून झाल्यावर त्यानुसार ती चांगली वा वाईट, खरी की खोटी, बरोबर की चूक वगैरे ठरवून तिला काळी किंवा सफेद अशा दोनच श्रेणीत घालण्याची बहुतेक लोकांना घाई असते. तिच्याकडे त्रयस्थ नजरेने पाहिल्यास तिच्यातल्या विविध रंगांच्या अनेक मनमोहक छटा दिसतात हे सांगून त्यांना पटतच नाही. हे माणसांचे जग खरेच असे असते की हा सुध्दा माझा दृष्टीभ्रम आहे?