१९५०च्या सुमारास अमेरिका जगातला सर्वात मोठा तेल उत्पादक देश होता. प्रचंड मोठे तेल साठे त्यावेळेस अमेरिकेच्या तेल कंपन्यांना सापडले होते आणि त्या देणगीवरच १९५० पासून पुढे अमेरिकेची औद्योगिक आणि व्यावहारिक भरभराट वेगवान गतीनं झाली होती. आणि ही देणगी आपल्याला जणू अनंतापर्यंत मिळाली आहे अशाच भ्रामक समजूतीत अमेरिकन शास्त्रज्ञ, उद्योजक आणि राज्यकर्ते त्यावेळी (आणि जवळ जवळ आत्तापर्यंत) मशगुल होते. पण याहीवेळी शेलमध्ये काम करणारा एक भूगर्भ तज्ञ दूरदृष्टी असलेला होता आणि त्याचं नाव होतं मेरियन किंग हबर्ट.

१९५६ मध्ये हबर्टच्या लक्षात आलं होतं की अमेरिकेतल्या तेलाचं उत्पादन एका विशिष्ठ वेळी उच्चतम पातळीवर पोहोचणार आहे आणि त्यानंतर ज्याप्रमाणात उत्पादन वाढत गेलं त्याच प्रमाणात ते घटतही जाणार आहे. म्हणजेच याचा ग्राफ घंटेच्या आकाराचा असेल. आणि या बरोबरच हबर्टनं हेही सिद्ध करून दाखवलं की १९७० हीच ती विशिष्ठ वेळ आहे ज्या सुमारास अमेरिकेचं तेल उत्पादन पराकोटीला पोहोचलेलं असेल आणि तिथपासून ते उतरंडीला लागेल.

शेलनं, जिथं हबर्ट काम करायचा, हबर्टचं संशोधन बाहेर येऊ न देण्यासाठी खूप धडपड केली, हबर्टवर दडपणं आणली. कारण त्यांना त्यांच्या शेअर्सच्या किंमती घसरण्याची भीती वाटत होती. पण सत्य बाहेर आल्यावाचून राहिलं नाही. १९७० पासून अमेरिकेच्या तेल आणि वायूच्या झऱ्यांना ओहोटी लागली आणि प्रत्येक वर्षी आयात केलं जाणारं तेलाचं प्रमाण वाढत जायला लागलं. हबर्टच्याच पद्धतीनं मग संपूर्ण जगाचं तेल उत्पादन पराकोटीला कधी पोहोचेल यावर अभ्यास केला गेला. आणि तेल पराकोटीच्या या अभ्यासावरून तेलाचं उत्पादन कसं घटत जाईल याचे आडाखे बांधले गेले.

या सर्वच आभ्यासांनी थोड्याफार फरकानी असं दाखवलं की साधारणपणे २००० ते २०१० च्या दरम्यान जग तेल उत्पादन 'तेल पराकोटीला' पोहोचेल आणि मग तिथून हे प्रमाण कमी कमी होत जाईल. याचा दुसरा अर्थ असा की समजा २००० साली आपण 'तेल पराकोटीला' पोहोचणार असं समजलं तर, १९७० साली तेलाचं उत्पादन जेवढं होतं तेवढंच ते २०३० साली पण असेल. खालील आलेख (आलेख क्र. १) बघितल्यावर हे पटकन लक्षात येईल.

पण त्याच बरोबर २००० साली आपण 'तेल पराकोटीला' पोहोचणार असं समजलं तर, १९७० साली ज्या प्रमाणात या तेलाची गरज असेल त्याच्या कित्येक पटीनी जास्त गरज २०३० साली असेल. याची मुख्य कारणं म्हणजे २०३० साली १९७०च्या तिप्पट झालेली लोकसंख्या, लोकांच्या स्टँडर्ड ऑफ लिव्हिंग मध्ये झालेली वाढ, औद्योगिक भरभराटीमुळे वाढलेलं तेल-अवलंबन. त्यामुळे त्यावेळी जागतिक पातळीवर तेलाची गरज आणि तेल उत्पादन यातली तफावत फार मोठी असणार आहेत. आणि याचा दुसरा अर्थ म्हणजे तेलाच्या किंमती आभाळाला भिडतील, गरिब देश अक्षरशः भिकेला लागतील आणि अर्थातच त्याचे आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर होणारे परिणामही भयानक असतील. भारतासारख्या तेलाची प्रचंड गरज असलेल्या आर्थिक सत्तेला तर तिच्या निकडीच्या दहा टक्के तेल जरी कमी मिळालं तरीही ही संस्था संपूर्ण मोडकळीस येण्यास ते पुरेसं ठरू शकेल.

तेल उत्पादन घसरणीला लागल्यानंतर (आणि आता घसरण चालू झालीच आहे असं समजायला पुरेसे शास्त्रीय पुरावे उपलब्ध आहेत) दरवर्षी सर्वसाधारणपणे ३ ते ४% उत्पादनात घट येत जाईल असं समजायला काही हरकत नाही. बऱ्याचश्या भूगर्भ शास्त्रज्ञांच्या अभ्यासाप्रमाणे जागतिक 'तेल पराकोटी' २००५लाच होऊन गेलीये. आणि उरलेल्यांच्या मते ती साधारण २००५ ते २०१० या दरम्यान कधीतरी होणार आहे. हे सगळं जर का खरं असेल (जी शक्यता सगळ्यात जास्त आहे) तर पुढच्या चार पाच वर्षात आपल्याला याचे दणके बसायला सुरूवात होईल हे गृहीत धरायला हरकत नाही. आणि या घसरगुंडीवरून आपण जस जसे खाली यायला लागू तस तसे आपण औद्योगिक-पश्चात अश्मयुगाच्या जवळ जवळ जाण्याची शक्यताही वाढत जाईल.

'तेल पराकोटीची' ही गोष्ट म्हणजे धनदांडगे उत्पादकांच्या आणि पावट्या राजकारण्यांच्या बेफिकिरीचं आणि नालायकपणाचं उत्तम उदाहरण आहे. अमेरिकेतल्या तेल उत्पादनाला १९७०पासून ओहोटी लागेल हे हबर्टनं त्यापूर्वी वीस वर्षं आधीच सांगितलं होतं. आणि तसंच झालं. १९७०पासून पुढे प्रत्येक वर्षी अमेरिकेच्या तेल उत्पादनात घटतच गेलंय आणि आयात वाढतच गेलीये. अलास्कामध्ये अमेरिकेला अचानक सापडलेल्या १३०कोटी पिंपांच्या तेल साठ्यानंही अमेरिकेच्या तेल पराकोटीत फारसा काहीच फरक पडला नाही. अमेरिकेच्या तेल पराकोटी, तेल उत्पादन आणि आयात यातल्या फरकासाठी खालील आलेख (आलेख क्र. २)मुद्दाम बघा म्हणजे हे सारं चटकन लक्षात येईल.

- क्रमश:

Graph No 1

Graph No 2