माझ्या कामाचा आणि जिव्हाळ्याचा विषय आहे.

लेख-भाषांतर आवडले...संदर्भ देता आला तर अवश्य द्या तसेच दुवा देता आला तर अजूनच उत्तम.

जागतिक (सरासरी) तापमान वृद्धी आणि स्थानीक पर्यावरणीय बदल मान्य करण्यात अमेरिकेने बराच वेळ घालवला आहे. अमेरिका अशा साठी महत्वाची कारण जागतिक दादागिरीत#१ तसेच प्रदुषण आणि नैसर्गिक साधनसंपत्ती वापरात उर्वरीत जगापेक्षा अनेक पटीने वरचढ आहे.

ऍल गोअर आणि आता स्वतःच्या नावाने "क्लिंटन क्लायमेट इनिशिएटिव्ह" काढणारे बिल क्लिंटन हे कितीही पर्यावरणीय मित्र असलेले नेतृत्व अमेरिकेस गेल्या दशकात मिळाले तरी दोघांनी सत्तेत असताना जितकी ठोस धोरणे हवीत तितकी तयार करण्यासाठी पाठपुरावा केला नाही. रिपब्लीकन काँग्रेसमुळे काही मर्यादा आल्या होत्या हे सत्य आहे पण तरी देखील करता येण्यासारखे बरेच काही होते...

यावर अधिक चर्चा/प्रतिसाद नंतर देईन...फक्त जाता जाता एक सनसनाटी गोष्ट ऐकलेली सांगतो:

जगाचे अर्थकारण तेलावर अवलंबून आहे. हे तेल मध्यपुर्वेतील साठ्यांवर अवलंबून आहे. त्यातील सौदी अरेबियाच्या एका वरीष्ठाची मुलाखत सीबीएस वर घेतली. त्याने अनेकजण जे म्हणतात ते प्रथमतःच मान्य केले: तेलाचे बाजारभाव जरी आत्ताच्या काळात $६५-$१३० प्रती बॅरल झाला असला, तरी तेलाचा उत्पादन खर्च हा $२. इतकाच असतो!

या लेखाला सुध्दा तुमच्या शिवाय इतर कोणाचा प्रतिसाद नाही हे याचंच द्योतक आहे. पण तरीही या आणि अशा विषयांवर मी अधून मधून इथे लिहायचं ठरवलं आहे.

तुम्ही नक्की लिहा, हा महत्वाचा विषय आहे. प्रतिसादास उशीर झाला त्याबद्दल क्षमस्व. पण प्रतिसाद आला नाही म्हणजे हा विषय लोकांना महत्वाचा वाटत नाही हे अनुमान चुकीचे आहे.

या विषयावर अजुन लेख येउ देत नियमीतपणे.

सहज आणि चाणक्य

आपल्या दोघांचेही प्रतिसाद बघून मी काढलेलं अनुमान आतातायीपणाचं होतं असं वाटतंय. (आणि माझं अनुमान चुकीचं असेल तर ती चांगलीच गोष्ट आहे!) तुमच्या प्रोत्साहनाबद्दल मनापासून आभार!

- मिलिंद

हा लेख प्र्श्नासंबंधी एक धांदोळा म्हणून चांगला आहे. आवडला.

मात्र मी एक सामान्य माणूस म्हणून जगत असताना मला काय करता येईल हेही लेखात यायला हवे होते असे वाटते. हा प्रश्न आहे हे सगळ्यांना माहित आहे. त्यातही रोजच्या घबडग्यात छोट्या छोट्या गोष्टी जसे वीज/पाणी/इंधन वगैरे वाचवणेनासले फुटकळ उपाय अनेक जण करू शकतात. मोठ्या गोष्टींचे निर्णय (जये कायदा/नियम बनवणे, इंधन वाचवण्यासाठी कंपन्यांवर दबाव वगैरे) मात्र सरकारला घ्यावे लागतात. त्यासठी सरकारवर लोकांचा दबाब येणे गरजेचे आहे. त्यासाठी लोकजागृती होणे आणि त्यासाठी लोकांच्या रोजच्या जीवनात जाणवणारे प्रश्न मांडणे गरजेचे आहे.

हा दाहक प्रश्न घराच्या दारात येऊन पोचला आहे हे सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी असे भावनात्मक / परिस्थितीचा टॉपव्ह्यू देणारे लिखाण कितपत उपयोगाचे आहे याविषतयी मला शंका आहे. त्यांच्या रोजच्या आयुष्यात, तसेच त्यांच्या व त्यांच्या मुलांच्या कालखंडात त्यांना काय फरक पडेल हे जोपर्यंत दाखवले जात नाहि तोपर्यंत आची दाहकता अथवा लेखकाला जाणवत असलेली प्राथमिकता (काही मुठभर लोक सोडल्यास) सर्वसामान्यांना जाणवणार नाही . (आता आतंकवाद्यांच्या बाबतीत ती प्राथमिकता लोकांना जाणवल्याने सरकारवर आपसूक दबाव आलेला आपण पाहतो आहोतच)

उद्या पोटात काहि जाईल का या विवंचनेत दिवस काढणार्‍याला ग्लोबल वॉर्मिंगशी आज काहिहि देणंघेणं नाहि आणि असूही नये. तेव्हा भारतासारख्या विकसनशील देशांकडून अश्या प्रकारची अपेक्षा करणं गैर नसलं तरी व्यवहार्य वाटत नाहि.

बाकी सरकारवर इतर मार्गांनी दबाव कसा आणावा हे कोणी सांगेल का?

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

बरेचदा असे लेख वाचून आपण तात्पूरती हळहळ व्यक्त करतो आणि आपण यात काय करणार असा विचार करुन विषयाकडे दुर्लक्ष करतो. लोकांनी आपल्या अनावश्यक गरजा कमी करणे व नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा जपून वापर करणे यासारख्या गोष्टी केल्या तरी आपण आपल्या परीने या वैश्विक शेकोटीची धग कमी करू शकतो. सेतू बांधला जाईल की नाही यापेक्षाही खारीचा भाव असणे महत्वाचे!

जयेश

सृष्टीच्या संपत्तीकडे होणारे दुर्लक्ष आणि निसर्गाच्या संतुलनाशिवाय पर्याय नाही हा आपल्या लेखातला संदेश योग्यच आहे.
मिलिंदराव लेखाला न येणा-या प्रतिसादांचा विचार करु नये, आपण लिहित राहावे. आपले लेखन नैसर्गिक संपत्तीचे भान आनणारे आहे.

मिलिंद तुम्ही एक नवीन द्रूष्टीकोण् मांडला आहे.
सगळे मुद्दे कळतात पण वळत नाहीत.
आपल्याकडे 'नाही रे' वर्ग आहे ज्यांना भाकरीची चिंता असते, ते याच्याकडे लक्ष देणार नाहीत.
आणि आहे रे वर्ग आत्ममग्न असल्याने तोही लक्ष देणार नाही.

कोणी वाचो अथवा न वाचो आपण लिहित रहावे हेच खरे. उलट याला असे व्यापक स्वरुप कसे देता येईल यावर अनेक पर्याय वापरता येतील.

उदा. आपण आपल्या मित्रमंडळीचा गट करुन असे लेख विरोपाद्वारे पाठवू शकता.

तसेच अधूनमधून असे लेख वर्तमानपत्रात लिहित रहा.

असे १५/२० लेख झालेतर आपण यावर पुस्तकही प्रकाशित करु शकता.

बघा किती सोपे आहे ना?

लेख आणि विषय दोन्ही आवडले. अधिक लिहावे.

नैसर्गिक संपत्ती जपून वापरण्यापासून लहानपणापासून धडे दिले असतील तर माणूस मोठेपणीही त्याकडे लक्ष पुरवून असतो. काही गोष्टी अगदी सोप्या असतात जसे मुलांना एका खोलीतून दुसर्‍या खोलीत जात असतील तर दिवे, पंखे बंद करण्याची शिस्त लावणे. ब्रश करताना पाण्याचा नळ सोडून न ठेवण्याची शिस्त लावणे आणि त्याबद्दल त्यांना योग्य ती माहिती पुरवणे इ.

या सवयी मोठेपणी इंधन, उर्जा यांच्या संवर्धनासाठी आपसूक वापरल्या जाण्याची शक्यता मोठी वाटते.

प्रतिसाद पुढच्या लिखाणातील सुधारणांसाठी आणि प्रोत्साहनासाठी मोठीच मदत करतात आणि त्यामुळे आपण सगळेच जण प्रतिसादांची मोठ्या उत्सुकतेनं वाट पहात असतो. अर्थात हा विषय जरा वेगळा असल्यामुळे आणि लेखाची लांबी सुध्दा थोडी जास्त असल्यामुळे कदाचित माझी वरची प्रतीक्रिया व्यक्त करण्या आधी अजून थोडं थांबायला पाहिजे होतं.

असो. प्रतिसादांबद्दल आणि प्रोत्साहनाबद्दल आपल्या सगळ्यांचेच मनापासून आभार!!

मिलिंद

१९६०च्या सुमारास प्रसिद्ध अमेरिकन निसर्गतज्ञ ऍल्डो लिओपोल्डनं लिहून ठेवलं होतं की "जमिनीला आपण विक्री योग्य वस्तू (कमोडिटी) समजतो ही आपली सर्वात मोठी चूक आहे असं मला वाटतं. कारण त्यामुळेच आपण तिचा दुरुपयोग करतो. जमिनीला आपण, आपण राहत असलेल्या समाजाचीच एक घटक आहे असं ज्यादिवशी पासून समजायला लागू त्यादिवशी पासून जमिनीचा वापर आपण प्रेमानं आणि आदरानं करायला सुरुवात करू शकू. "

हेच सत्य जगभरातले आदिवासी सांगत नाहीत का?
मिलिंद बोकील यांनी त्याच्या ऑस्ट्रेलियाला दिलेल्या भेटीवर एक लेख साप्ताहिक सकाळ च्या दिवाळी अंकामध्ये लिहिला आहे. तेथेही आदिवासींच्या विचारात तत्त्व दिसून आले आहे. त्यामुळे खाणकामा संघटीत विरोधाचे प्रयत्न सुरु झाले आहेत.

भारतातले माडिया, गोंड, ठाकरं जमीनीच्या आदराप्रति काही वेगळ सांगत नाहीत.
मागे मिझोराम मध्ये कामाला गेलेल्या कुणाचे लेख वाचले होते तेथे असणारा एक अतिशय म्हातारा अदिवासीही त्याला हेच सांगतो.

गांधीजीपण हेच म्हणालेतः
सगळ्या मानवजातीच्या गरजेला पुरेल इतकी जमीन उपलब्ध आहे पण लोभाला पुरेल इतकी नाही.

कळंलं तरी हे वळणारं नाही, आजच्या लोभी अर्थव्यवस्थेत हे शक्य नाही हेच खरे!

आपला
गुंडोपंत

इथे ही चित्रफित सुसंगत ठरेल असे वाटते.

ओबामा यांनी अल गोर यांची भेट घेतल्याचे वाचले. ओबामांच्या नवीन राज्यामध्ये अमेरिकेची पर्यावरणावरची भूमिका बदलावी असे मनापासून वाटते आहे.

----

एक चांगला प्रश्न लेखक पुढे करतात.

संपत्तीची निर्मिती म्हणजे काय? खरे तर "संपत्ती" म्हणजे काय याविषयी लेखकाने अधिक चर्चा करावी. याविषयी मूळ लेखक (रेक्स) व्याख्या न देता, काही संकेत देतात.

पण "अधिक संपत्तीची निर्मिती" म्हणजे नक्की काय आणि नक्की कुठून? जमीन आणि पाणी सगळं मिळून शेवटी तेवढंच राहतं. त्याच्यात अधिक निर्मिती होते? निसर्गाची अधिक निर्मिती करता येते?

...
(म्हणजे "संपत्ती" ही पूर्वापारपासून, आदिमानवाच्या काळापासून, तितकीच आहे का? मग तसे असेल तर मनुष्यवंशनाशानंतरही तितकीच राहील - काळजी कशाला. अर्थातच व्याख्या काही वेगळी असावी - मनुष्याला उपयुक्त साधने, असे काही...)

पारंपारिक अर्थशास्त्रीय समजूतीप्रमाणे संपत्तीच्या निर्मितीसाठी भांडवल आणि मनुष्यबळ या दोनच गोष्टींची गरज असते. जागतिक तेल उत्पादनात प्रत्येक वर्षी होणारी घट या समजूतीचं समूळ उच्चाटन करते.

उच्चाटन म्हणजे नेमके कसे हे समजले नाही. काही संसाधने जगात मर्यादित प्रमाणात आहेत, तसे खनिज तेल. "भांडवल आणि मनुष्यबळ यांच्यातून संपत्ती निर्माण होते" वगैरे अर्थशास्त्रीय संकल्पनांचे या मर्यादेमुळे समूळ उच्चाटन कसे होते?

याबद्दल तज्ज्ञांनी अधिक माहिती द्यावी.

- - - -

पर्यावरणाच्या र्‍हासाचा हिशोब कित्येक अर्थतज्ज्ञ काटेकोरपणे लावत नाहीत, या मताशी मी सहमत आहे, पण माझी याबाबत माहिती फार थोडी आहे. याबद्दल अधिक अर्थशास्त्रीय चर्चा वाचायला आवडेल.

काही गोष्टी मागे वाचनात आल्या होत्या, त्या पैकी एक म्हणजे जे अन्नधान्य आपल्या आसपास पिकते तोच आपला आहार बनवणे.

अन्नधान्य उत्पादन - अन्नधान्याची वाहतूक आणि तेलाची सद्य परिस्थिती आणि त्यायोगे पेटलेली वैश्विक शेकोटी ही साखळी पाहता या तत्त्वाचे फार दूरगामी परिणाम आहेत असे दिसून येईल.

आपण ज्या भूभागात नेहामी राहतो तेथे नैसर्गीक रीतीने पिकणारे अन्न खाणे
हा एक महत्त्वाचा आरोग्यदायी फायदाही आहेच!

कारण बाहेरून येणारी फळे अनेकदा आठ ते दहा महिने साठवलेली असतात.
त्यासाठी त्यावर वेगवेगळे वायू सोडले जातात. - त्यातला काही भाग आपणही खातोच.
आपला
गुंडोपंत

सतत फोफावण्याच्या महत्त्वाकांक्षा असणाऱ्या जागतिक आर्थिक कंपन्या, त्यांचे व्यवहार आणि त्यांच्यातल्या तथाकथित अर्थतज्ञांच्या ज्ञानातला फोलपणा या आर्थिक महासंकटानं चव्हाट्यावर आणलाय. संपत्ती आणि समृद्धी फक्त या तज्ञांच्या बुद्धीचातुर्यानं आणि व्यवस्थापन कौशल्यानंच निर्माण होते असा एक फार मोठा भ्रम यांच्या डोक्यात असतो आणि ते आणि त्यांचे सहकारी एखाद्या नशेप्रमाणे त्या भ्रमातच सदैव वावरत असतात. एक जमीन खारावली तर दुसरी जमीन, एक नदी आटली तर दुसरी नदी, एक जंगल तोडून झालं की दुसरं जंगल... एवढंच नाही तर एक खंड संपला की दुसरा... असं यांचं हे संपलं की ते पादाक्रांत करणं अव्याहत चालू असतं. हेच असतं यांच्या दृष्टीनं 'क्रिएशन ऑफ वेल्थ'...

हा शब्द न् शब्द सहमत आहे.
यात आपण सोडून गेलेल्या माणसांची काय परवड होते याचा जराही विचार करण्याचा प्रश्नच नाही.
रिलायन्स ची शेती हा असाच एक मोट्ठा धोका उभा राहतोय. हे लोक शेतर्‍याकडून भाड्याने घेणार आहेत आणि त्यांना निर्धारीत पैसे देणार आहेत.

पण ती शेती ते जबाबदारीने करतील का? ते शेतकर्‍याला द्याव्या लागणार्‍या पैशा पेक्षा जास्त पैसे त्या जमीनीतून काढतील अर्थात त्यात पर्यावरणाची जी हानी होईल त्याला जबाबदार कोण?

आणि रिलायन्स ला काय देणं घेणं? जमीनीचा कस गेल्यावर "आमचा ५ वर्षांचा करार संपला" असे म्हणून दुसरीकडे चालू लागतील. पण जे त्या जमीनीवर अवलंबून आहेत आणि राहतील त्यांचे काय?
शिवाय त्यांना तुकड्यातही जमीन नको आहे म्हणून ते गावातल्या सगळ्या शेतकर्‍यांची जमीन घेण्याच्या प्रयत्नात आहेत.

म्हणजे एखाद्याला द्यायची नसेल तरी पर्याय नाही कारण असे ऐकले आहे की रिलायन्सने या साठी भाडोत्री गुंड वापरल्याच्या घटना घडल्या आहेत.

शिवाय गावकुसाची जमीन ग्रामपंचायतींचे करार घडवून विकून टाकल्याच्याही घटना घडत आहेत.

नाशिक जवळ त्रंबकला जातांना एका झा नावाच्या कुणा बिहारी माणसाचे संदिप इंस्टीट्युट उभे राहिले आहे. यासाठी किमान ३०० एकर जमीन या माणसाने साम दाम दंड भेद वापरून ताब्यात घेतली आहे. या विषयी स्थानिक राजकारणी, अगदी दशरथ पाटिल आणि महापौर विनायक पांडेही या पैकी सुद्ध्हा कुणी ब्र ही नाही काढू शकले. कारण त्याचे लालू प्रसाद बरोबर घरगुती संबंध आहेत!
आता तेथिल प्रवाहाला बांध घालून तलाव करण्याचा बेत आहे.

असे अनेक किस्से आहेत. कुणाला सांगणार?
आता गावकुसाची जमीन गेल्यावर गावातल्या लोकांनी गुरे कुठे चारायची? त्याची जीवन शैली अचानक पणे १ वर्षात बदलणार आहे का?

कुणी विचारच करायला तयार नाहीये कशाचा....
आपला
काहीसा हताश काहीसा आशावादी
गुंडोपंत

फार चांगल्या विषयावरील लेख आणि सुंदर चर्चा.

खारीचा उपयोग आणि महती तेव्हाच जेव्हा राम त्याच्या बलाढ्य वानरसेनेसह पुल बांधायला घेतो. नुसत्या खारींनी आपला वाटा देऊन काहिहि होत नाहि

हे ऋशिकेशचे म्हणणे योग्यच आहे.

मानव समुदायाच्या कलेक्टिव अनकॉन्शस/कॉनशस मध्ये 'समुद्रवसने देवी..'या सारख्या प्रार्थना आहेत की बेमुर्वत लोभ आहे ते बारकाईने अभ्यासायला हवे असे वाटते. म्हणजे भविष्याबद्दल काही मत बनवता येईल.
--लिखाळ.