आणि संतुलित लेख. अतिशय आवडला.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

राधिकाताई,

लेख फार सुंदर झाला आहे. संस्कृतभाषा ही आता मृत किंवा जिवंत आहे याचा शोध लावून नक्की साध्य होणार आहे हेच मला कळत नाही.

१-जशी आपली एक वैचारिक भूमिका असते तशी विरुद्ध मताच्या व्यक्तीचीही असते, तिचा आदर करावा.
२- आपण ज्या तत्त्वांना मानतो, व त्या तत्त्वांप्रमाणे चालतो, त्यांना काही अर्थ आहे का, त्यांचा काही उपयोग आहे का हे सतत तपासून पहावे. मुद्दाम संस्कृतच्या विरुद्ध नारेबाजी केल्याने व संस्कृतच्या बद्दल आपले प्रेम व्यक्त केल्याने खरेच कुणाचे भले होते का याचा विचार करावा.

ही दोन वाक्ये फार आवडली. मराठी संकेतस्थळांवर चालू झालेला बुशिझम पाहून फार वाईट वाटते.

प्रतिसादाचे लेखात रुपांतर केल्याबद्दल धन्यवाद.

संस्कृत मृत आहे अथवा मृत होणार आहे या चर्चेत मला रस नाही. माझी एक धारणा आहे की संस्कृतच्या दुरावस्थेमूळेच भारतीय भाषांच्या दुरावस्थेला सुरवात अथवा त्यांच्या दुरावस्थेची गती वाढली आहे.

यासाठीच कोणत्याही भाषेचा विकास, वाढ, प्रचार आणि प्रसार होणे आवश्यक असते. आम्ही मराठी भाषेच्या प्रसार आणि प्रचारासाठी एक उपक्रम म्हणून पुस्तकविश्व www.pustakvishwa.com नावाचे संकेतस्थळ निर्माण केलेले आहे. या स्थळाचे वैशिष्ठय म्हणजे येथे संस्कृत भाषेच्या प्रकाशकांनाही आपली प्रसिद्धी विनामूल्य करता येईल.

माझ्या माहितीप्रमाणे किलापारडी येथे संस्कृत भाषेचे प्रकाशन नियमितपणे होते, कालच पुण्याच्या पुस्तकमेळ्याव्यात मला दिल्लीचे एक प्रकाशक भेटले, की जे संस्कृत भाषेचे पुस्तकेही प्रकाशित करतात, त्यानाही मी या स्थळाचे निमंत्रण दिले आहे.

माझी सर्व उपक्रमी बंधु आणि भगिनीना विनंती आहे की त्यांनी अश्याच प्रकारची माहिती मला व्यनि द्वारे अथवा सरळ प्रकाशकांना कळवावी.

शेवटी सर्वच भारतीय भाषांचा कणा संस्कृत भाषा आहे असे मला वाटते.

संस्कृत मरणार आहे, हिचे मुल्य काय असे प्रश्न निर्माण करण्यात आपली शक्ती खर्च करण्यापेक्षा यावर लिखाण करु या, यातील असणार्‍या अडचणीचा सामना करु या.

संस्कृत भाषेच्या पुस्तकावर वरील संकेतस्थळावर मराठीत परीक्षण / परिचय / रसास्वाद / रसग्रहण लिहावेत अशी प्रार्थना.

संतुलित लेखनासाठी राधिका यांना धन्यवाद.

खरे तर उपक्रमावर लिहायचे नाही असेच ठरवले होते. पण या लेखाची संतुलित अशी भलावण झाल्याने एकदा वाचून पाहिला. आवडला असे म्हणायला जीभ रेटत नाही. म्हणजे व्यासंगपूर्ण आहे यात शंका नाही. पण

विसोबा खेचरांनी ज्या मुद्द्यांच्या आधारांवर संस्कृत मृत भाषा आहे असा निष्कर्ष काढला होता त्या सर्व मुद्द्यांचे सप्रमाण खंडन केल्यावर "संस्कृत जिवंत भाषा आहे" ऐवजी "संस्कृत तांत्रिकदृष्ट्या जिवंत आहे (पक्षी: मृत आहे)" असा निष्कर्ष कसा काढला हे मला समजले नाही. अर्थात आमच्या बुद्धीची झेप तोकडी आहे हे पण कारण असू शकेल. याबाबतीत श्री. धनंजय यांनी एके ठिकाणी जे लिहिले आहे "अमुक एक भाषा मृत आहे असे मी म्हणणार नाही. ....ज्ञानेश्वरांची भाषा जिवंत आणि कालिदासाची भाषा मृत म्हणण्यात काही हशील नाही" हे जास्त पटते.

संस्कृतच्या प्रसारकांबद्दल लेखिकेने जे काही लिहिले आहे ते अत्यंत आक्षेपार्ह वाटते. प्रसारक लोक जनमानसात असलेली संस्कृतची "अवघड भाषा" आहे ही भीती घालवण्यासाठी संभाषण संस्कृत सारखे उपक्रम करतात. त्याने काही प्रमाणात तरी लोकांच्यात संस्कृतप्रेम उत्पन्न होते याबदल दुमत नसावे. या प्रयत्नांचे उपक्रमवर किंवा इतरत्र स्वागतच व्हावे. या ऐवजी इथे संस्कृत मृत भाषा आहे तिला पुरून टाका असा सूर (चित्रमय) इथे अनेकांनी लावला होता. आता या सर्व प्रकाराबद्दल लेखिकेचे धोरण काय आहे हे बघू. सर्वप्रथम संस्कृतप्रसारकांना लेखिकेने धारेवर धरले आहे. "आवडून घ्या, शिका" असा आरडाओरडा केल्याने लोकांना संस्कृत आवडणार नाही हे त्यांनी अचूक सांगितले आहे. मात्र नेमके काय केले असता लोकांना संस्कृत आवडेल याबद्दल मौन बाळगले आहे.

लेखिकेचा दुसरा आक्षेप असा की हे प्रसारक लोक फक्त संस्कृत बोलण्यावरच भर देतात, त्यापुढे मूलभूत संशोधन करत नाहीत. याबद्दल माझे मत असे की मनुष्य आपली मातृभाषा पहिल्याने बोलायला शिकतो, मग लिहिणे, व्याकरण वगैरे. असे केल्याने भाषा शिकणे सोपे जाते असे वाटते. बहुतेक लोक इंग्रजी भाषा प्रथम लिहिणे, मग व्याकरण आणि शेवटी बोलणे अशा पद्धतीने शिकल्याने ती त्यांना किंचित अवघड जात असावी. त्यामुळे संस्कृत शिकण्याची सुरूवात बोलण्याने करावी हे नैसर्गिक वाटते.

राहता राहिला मुद्दा मूलभूत संशोधनाचा. मूलभूत संशोधन करायचे की नाही किंबहुना कला शाखेत जाऊन संस्कृतमध्ये पदवी , द्विपदवी आणि त्यानंतर विद्यावाचस्पती या पदवीपर्यंत शिकायचे की नाही त्यापुढे शिक्षकी करायची की संशोधन करायचे हे सर्व निर्णय व्यक्तिगत पातळीवर घेतले जातात, त्यात संस्कृत भारतीसारख्या संस्थांना करण्यासारखे फारसे नसते त्यामुळे हे लोक फक्त पहिल्या पातळीवरच अडकून पडतात पुढे जात नाहीत या युक्तिवादात अर्थ नाही. मूलभूत संशोधन वगैरे न करता फक्त बोलायला शिका असे संस्कृत भारतीवाले नक्कीच म्हणणार नाहीत याची खात्री आहे. दुसरे म्हणजे बोलण्यापुरती संस्कृत शिकायला कुठलीही पात्रता आवश्यक नाही. अगदी माझ्यासारखा असंस्कृत मनुष्यालाही थोड्याशा प्रयत्नाने संस्कृत बोलता येईल असा विश्वास वाटतो पण मूलभूत वगैरे संशोधन करायचे तर पी. एच्. डी. करावी लागते ती किती लोक करू शकतात? आता हे सर्व मुद्दे लेखिकेच्या ध्यानात खरेच आले नसतील का? मला तसे वाटत नाही. या प्रसारक लोकांना एकदा आडव्या हाताने घेतलेच पाहिजे अशा काहीशा भूमिकेतून हे लिहिले असावे असा माझा कयास आहे.

आता इथे एका माननीय सदस्याने खरडवहीत संस्कृतचे थडगे बांधले होते. त्यावर सदर लेखिकेने वारंवार "कृपया ते चित्र काढा, मी आपल्याशी सहमत आहे पण ते कृपया चित्र काढा" अशा विनवण्या केल्या, पण त्यापलिकडे जाऊन तीव्र शब्दात निषेध केला का? तर नाही. म्हणजे संस्कृतबद्दल अत्यंत हीन अभिरूची दर्शवणारी चित्रे खरडवहीत टाकणार्‍या सदस्याबद्दल कमालीचे नरमाईचे धोरण, लांगूलचलन, आणि बिचार्‍या संस्कृतप्रसारकांना मात्र कठोर शब्दात धारेवर धरणे यालाच संतुलित वगैरे प्रतिसाद म्हणायचे का?

इथले संस्कृतप्रसारक अगदीच निर्दोष आहेत असे कुणीच म्हणणार नाही. त्यांचे जे काही चुकले असेल, कोणाला कठोर शब्द वापरून दुखावले असेल तर त्या सदस्याला जरूर समज द्या तसेच संस्कृतची विटंबना करणार्‍यालाही. पण विटंबना करणार्‍याचेलांगूलचलन आणि प्रसारकांची सरसकट बदनामी करणारी टीका अशा दुटप्पी धोरणाचा मी तरी निषेध करतो.

जाता जाता शेवटचे, काही वर्षांपूर्वी शिल्पा दातार या दारुबंदीविषयक लेख लिहीत. तेव्हाही काही सदस्यांनी त्यांची टवाळी केली होती. त्या सोडून गेल्या. आता इथले संस्कृतप्रसारक पण अशा "संतुलित" लेखनाने, विटंबना करणार्‍या चित्रांनी, विखारी टीकेने निघून जातील हे सर्व उपक्रमाला शोभा देणारे आहे का याचा सर्व उपक्रमींनी विचार करावा.

विनायक

लेख चांगला आहे विधानांना संदर्भा आवश्यक आहे. ती विधाने व्यनीतून पाठवेन.

"परंतू संस्कृत भाषा 'तगवणे' या पलिकडे याचा काय उपयोग होतो? आणि यातून पुढचा प्रश्न असा उद्भवतो की संस्कृत भाषेला 'तगवल्याने' संस्कृतचं काय भलं होतं? "

खरं आहे. संस्कृतीचे वेगळेपण दर्शवणार्‍या अनेक गोष्टींपकी भाषा ही एक आहे. एका संस्कृतीचे दुसर्‍या संस्कृतीवर जेव्हा आक्रमण होते तेव्हा जेत्यांची भाषा सर्वांवर लादली जाते. लढाई करुन जिंकणे हाच एकमेव आक्रमणाचा प्रकार नसून आर्थिक, वैचारीक आक्रमणामुळेही एखादी संस्कृती व पर्यायाने त्यांचे अस्मिता/वेगळेपणा दर्शवणारे मुद्दे लोप पावू लागतात. आज मराठीवर हिंदी-इंग्रजीचे आक्रमण झाले आहे अशी धारणा आहे. अजूनही मराठी भाषेत होणारी साहित्य, चित्रपट, वृत्तपत्र निर्मिती, ग्रंथप्रदर्शने, संकेतस्थळे वगैरे मोठ्या प्रमाणावर होत असल्याने मराठीच्या भाषेबद्दल तितकी चिंता वाटत नसली तरी येणार्‍या काळात सक्षम असेल तीच भाषा टिकून राहील. भाषेची सक्षमता त्या भाषेत किती भविष्यातील संकटांना तोंड देण्यासाठी/प्रगतीसाठी कितपत ज्ञान आहे; नसल्यास ते आत्मसात करुन घेण्याची लवचिकता आहे त्यावर अवलंबून आहे.

भाषेचा प्रसार हा ती भाषा वापरल्याने होत असतो. ती भाषा ज्यांना समजते त्यांच्याकडूनच वापरली जाते. ती भाषा शिकल्याने व्यवहारात काही फायदा होणार नसेल तर काही हौशी लोक सोडून कोणी ती भाषा शिकणार नाही. (काही उदा: मारवाडी लोक जिथे जाईल तिथली भाषा शिकतात. व्यवहारात फायदा होतो. उद्या त्यांने संस्कृतबहुल प्रदेशात दुकान टाकले तर ते संस्कृतही शिकतील. मुंबई महानगरपलिकेची भाषा मराठी केल्याने सर्वांना मराठी शिकणे बोलणे अपरिहार्य आहे.)

अभिजित...
ता. कर्‍हाड जि. सातारा.

संस्कृतभाषेविषयी तटस्थपणे प्रबोधन करणारा उत्तम लेख, आवडला !!!

लेख आवडला. तटस्थपणे केलेले लेखन संयमित आहे.

वरील वाक्य उपक्रमाच्या धोरणाप्रमाणे उडवले जाण्यायोग्य आहे हे माहित आहे, परंतू कृपया ते २ दिवस तरी ठेवावे.

प्रतिसादाचा लेख करताना अशी काही वाक्ये टाळता आली असती.

बर्‍याच दिवसात लिहायचे राहून गेले आहे... आता हात जरा मोकळे करून घेतो :-)

सर्वप्रथम खुलासा: हे काही मी संस्कृतच्या बचावात्मक पवित्र्यातून लिहीत नाही आहे. तर संस्कृतचा ज्या पद्धतीने विरोध दाखवला जात आहे तो मला तसे करणारे माझे सन्मान्य मित्र असूनही पोकळ वाटला आणि अनाठायी वाटला. त्यामुळे त्यात जो मला फोल वाटत आहे, तो सांगण्याचा प्रयत्न आहे.

या चर्चेची सुरवात ज्या चर्चेतून झाली, संस्कृत ही मृत भाषा समजावी काय? ती पाहून मला हसायलाच आले... कारण संस्कृत असण्याने आणि नसण्याने अथवा तसे कुठल्याही बाजूने म्हणल्याने, चर्चाकाराला नक्की काय मिळणार आहे ते काही समजले नाही...उद्या आपण अजून एक चर्चा चालू करू , "देव ही संकल्पना आहे का सत्य आहे?" आता त्या संदर्भात आपण म्हणू की ज्याला जे मानायचे आहे ते त्याच्यासाठी सत्य आहे. ... थोडक्यात राधीकाचे वरील मुद्दे मान्यच आहेत. तरी देखील या संदर्भात उत्सुकते पोटी माहीती शोधली. एकंदरीत भाषा ही मृत आहे का जिवीत ह्या प्रश्ना पेक्षा ती अस्तित्वात आहे का लोप पावली याला महत्व आहे. एखादी भाषा जर व्यवहारात वापरली जात नसेल तर ती अर्थातच मृत समजतात पण अस्तंगत झालेली समजत नाहीत.

संस्कृतः ethnologue.com या संकेतस्थळाचा संदर्भ अनेकजण देतात त्याप्रमाणे जिवंत भाषा आहे. आता नॅशनल व्हर्च्युअल ट्रान्स्लेशन सेंटर प्रमाणे संस्कृत काय आहे? आता जरा अमेरिकन सरकारी पानावरील माहीती शोधल्यास काय दिसले ते येथे थोडक्यात चिकटवतो:
Sanskrit, meaning 'perfected' or 'refined,' is one of the oldest, if not the oldest, of attested human languages... The oldest form of Sanskrit is Vedic Sanskrit believed to date back to the 2nd millennium BC. Known as "The mother of all languages," Sanskrit is the dominant classical language of the Indian subcontinent and one of the 22 official languages of India... Vedic Sanskrit is one of the earliest attested members of the Indo-European language family.

Originally, Sanskrit was considered not to be a separate language, but a refined way of speaking, a marker of status and education, a form of language studied and used by Brahmins. It existed alongside spoken vernaculars, called Prakrits which later evolved into the modern Indo-Aryan languages. Classical Sanskrit continued to be in use long after it was no longer spoken as a first language.

Scholars distinguish between Vedic Sanskrit and its descendant, Classical Sanskrit, however these two varieties are very similar and differ mostly in a some points of phonology, grammar, and vocabulary...The vocabularies of prestige varieties of Indian languages, such as Hindi, Bengali, Gujarati, and Marathi, are heavily Sanskritized.

आता याच संकेत स्थळावर मराठी संदर्भातील काही विधाने पाहूयात...

Marathi (also known as Maharashtri) is a member of the Indo-Aryan branch of the Indo-European language family.... It is spoken as a first language in India, primarily in the state of Maharashtra, by 68 million people and by another 3 million people as a second language, primarily in the state of Maharashtra. Marathi is the fourth largest language of India. Outside of India it is spoken in Israel and Mauritius (Ethnologue).

Marathi is derived from Sanskrit through a Prakrit dialect called Maharashtri, the official language of the Satavahana Kingdom in the 1st-2nd centuries AD. It was the most widespread Prakrit dialect of its time. Maharashtri gradually evolved into Marathi in the 15th and 16th centuries,

आता ही सर्व वरील चिकटवलेली माहीती ही अमेरिकन सरकारी संकेतस्थळावरील आहे. अर्थात ती अचूक आहे असे मला म्हणायचे नाही पण एकतर्फी आणि काही उद्देशाने लिहीली आहे असे म्हणायला यात जागा नाही, कारण ही माहीती जगातील सर्व भाषांच्या माहीतीमधे देण्याता आलेली आहे.

माझ्या सुदैवाने मी या संदर्भातील अनेक जाणत्या व्यक्तींना भेटलो. ज्यांचे ज्ञान जितके सखोल होते तितके त्यांचे पाय जमिनीवर होते. याच उलट असेही महाभाग पाहीलेत की जे भेटल्यावर हमखास संस्कृतमधे बोलणार. मग त्या कडे दुर्लक्ष करून इंग्रजीत अथवा हिंदीत (जर मान्य असेल तर) बोलायचे... पण अशा व्यक्तींमुळे माझा त्रागा जर झाला असेल (आणी तो मी त्यांना दाखवलापण असेल) तर तो त्या व्यक्तींसंदर्भात झाला, संस्कृत संदर्भात झाला नाही. इथे पाहतो तर उलटेच! संस्कृत मृत आहे का यावर वाद.

आता मला विचाराल तर भाषा ही वापरात असेल अथवा वापरात नसेल. अर्थात भाषा ही काही "जीव" नाही जीला मरण येते. भाषा कुठल्या पद्धतीने जगू शकते? अर्थातच तिच्यातील शब्द भंडारातून, वाड्मयातून, ज्ञानभंडारातून, आणि व्याकरणातून आणि अर्थात या सर्वांच्या अथवा यातील कुठल्याही गोष्टींच्या प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष वापरातून. आज संस्कृतचा या संदर्भात विचार केला तर काय दिसून येते? - शब्दभंडार आपण जसेच्या तसे वापरतोच, शिवाय अनेक शब्दांची मुळे पण संस्कृतमधे आहेतच. वाड्मय आणि ज्ञानभंडाराबाबत कुणाला शंका असेल तर अवश्य लिहावे, पण मला तरी शंका नाही. आज मराठी व्याकरण जसे काही अंशी इंग्रजाळलेले आहे (दादोबा पांडूरंग) ज्यामुळे विरामचिन्हे आपण इंग्रजी पद्धतीचे वापरतो, पण वृत्ते, र्‍हस्व-दीर्घ आदी संकल्पना आणि प्रथम, द्वि आणि बहुवचन प्रकार थोड्याफार फरकाने आपण संस्कृतमधून घेतला असे म्हणू शकतो. आता जर कुणाला माहीत असेल की तसे नाही तर अवश्य लिहावे.

पण तरी देखील एक अवघड वाटते म्हणून संस्कृत आवडत नसेल असे म्हणायचे असेल तर त्यासाठी इतकी आवई उठवण्याचे कारण काय? विचार करा, विशेष करून उपक्रमावर विविध विषयांवर माहीतीपूर्ण लेखन आले आहे - संस्कृत हे त्यातील एक आहे. पण त्याच बरोबर इतिहास, पुराण, अणूवाद, कोडी, पदार्थ विज्ञान, स्थापत्यशास्त्र, गणित, संगणकीय विज्ञान आणि पर्यावरण... यातील कुठला न कुठला विषय आपल्याला आवडत नाही तर कुणाला तरी आवडतो. पण त्या संदर्भात आपण इतकी आरडा ओरड करतो का? म्हणून असे वाटते की, संस्कृत मृत आहे का पासून सुरू झालेल्या चर्चेत बर्‍याचदा जे प्रतिसादात सूर दिसतात ते प्रतिक्रीयात्मक असतात आणि त्या प्रतिक्रीया या संस्कृतबद्दल असण्यापेक्षा ती ज्यांनी बंदीस्त केली त्यांच्याबद्दल असतात ज्यात काही चूक नाही. पण आग रामेश्वरी बंब सोमेश्वरी अशी काहीशी ही अवस्था वाटते...

प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत. प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.

व्यक्तीगत रोख आणि परस्परांतील हेवेदावे हे उपक्रमाचे उद्दिष्ट्य नाही. सदर प्रतिसाद संपादन मंडळाने सध्या राखून ठेवला आहे याची कृपया नोंद घ्यावी. - संपादन मंडळ

माझा युक्तिवाद वरील लेखात उपलब्ध आहे. तो पुन्हा एकदा नीट वाचावा. तो समजला नसण्याचे एक कारण शक्य आहे, ते म्हणजे आपण 'मृत' या शब्दाला भावनिक मूल्य जोडत असावात. मी तो शब्द भाषाशास्त्रातील एक तांत्रिक संज्ञा म्हणून वापरला आहे. ज्या भाषेचा एकही भाषिक शिल्लक नाही, तिला मृत म्हटले जाते. ते तसे म्हटले जाऊ नये, हा संस्कृत संभाषणवर्गामागच्या अनेक हेतूंपैकी एक हेतू आहे. पण कृत्रिमरीत्या ती भाषा लोकांना शिकवून त्या लोकांनी फक्त त्या भाषेचे पुनरुज्जीवन करायचे या एकाच उद्देशाने ती आपापसात बोलून ती भाषा फक्त तांत्रिकदृष्ट्या जिवंत होते, मराठी सारखी 'जिवंत' होत नाही. हे मी परत परत माझ्या लेखात म्हटले आहे.

संस्कृत भारतीने किंवा त्यासारख्या एखाद्या संस्थेने ज्यांना संस्कृत बोलायला शिकवले नाही असा एकही संस्कृत भाषा बोलणारा भारतात अस्तित्त्वात नाही असे आपले म्हणणे आहे काय? कर्नाटकात मठूर गावात सर्व लोक (अगदी ५० - १०० का असेनात) संस्कृत बोलतात असे वाचले आहे आणि हे वंशपरंपरागत संस्कृत बोलायला शिकले आहेत (जसे आपण मराठी बोलतो) असे वाचले आहे. त्यामुळे ही भाषा कमी प्रमाणावर का होईना पण अगदी "मराठीसारखीच" जिवंत होते असे मला वाटते. आपल्याकडे १. ही माहितीच खोटी आहे २. ही माहिती खरी आहे पण संस्कृत भारती किंवा तत्सम संस्था लहान मुलांना बोलायला शिकवते तिथून् मुले शिकतात आपल्या आईबापांकडून नाही याबद्दल पुरावे असल्यास माझी माहिती खोटी ठरेल आणि मी आपले म्हणणे मान्य करेन. तसे नसेल तर आपण माझे म्हणणे मान्य कराल का?

सहमत आहे. परंतू आपल्या वाक्यातील 'काही प्रमाणात' हे शब्द फार महत्त्वाचे आहेत. या प्रयत्नांचे उपक्रमावरच काय् इतर ठिकाणीही स्वागतच आहे. इथे मी विरोध केला आहे तो इतरांच्या मतांप्रति दाखवल्या जाणार्‍या असहिष्णुतेबद्दल व स्वतःच्या मतांना दुसर्‍यांवर लादण्याच्या केल्या जाणार्‍या प्रयत्नांबद्दल.

उपक्रमावरच्या प्रसारकांनी असे प्रकार केल्याचे उदाहरण आहे का? आता आपण म्हणाल की हे विधान उपक्रमाबाहेरच्या प्रसारकांबद्दल आहे तर माझे एकच सांगणे आहे की आपण कृपया लिहितेवेळी एक स्पष्ट करत जा की अमुक विधान बाहेरच्या प्रसारकांबद्दल आहे आणि तमुक इथल्या प्रसारकांबद्दल. बर्‍याच लोकांना ते अंतर्ज्ञानाने कळतही असेल पण मी जात्याच मंदमती. त्यामुळे स्पष्ट लिहावे.

हे न करता फक्त संस्कृत संभाषणावरच भर दिला जातो. संस्कृत बोलायला शिकणे यात वाईट काहीच नाही, परंतू फक्त तेवढेच करणे, याला माझा आक्षेप आहे. अर्थांत तो व्यक्तिगत प्रश्न आहे, असे कोणी म्हणू शकेल. परंतू संस्कृत प्रचार-प्रसारासाठी जीवन समर्पित करणार्‍या लोकांनी मात्र आपण काय करणार हे ठरवण्यापूर्वी सारासार विचार केला पाहिजे, हे केल्याने काय् होईल , ते केल्याने काय होईल, यांचा अंदाज घेतला पाहिजे. एवढे करून जर एखाद्याला वाटले की संस्कृत संभाषणानेच संस्कृतचा उद्धार होईल, तर मग त्याच्या निर्णयाला हरकत घ्यायचे कारण नाही. परंतू किती जण हा विचार करतात? किती जणांना आपण करतोय ते बरोबर करतोय का असा प्रश्न पडतो?

संस्कृत भारतीवाल्यांनी आपल्यासमोर विशिष्ट उद्दिष्ट समोर ठेवले आहे. ते संकुचित वाटत असेल तर एक तर लोकांना आपले मुद्दे पटवून त्यांना त्यांचे उद्दिष्ट व्यापक करवून घ्यावे किंवा समविचारी लोक जमवून दुसरी संस्था सुरू करावी. नुसती बोंबाबोंब करण्यात काय अर्थ आहे?

हे सर्व लिहिताना मला फक्त उपक्रमावरचे संस्कृतसंभाषणवादी अभिप्रेत नाहीत. उलट उपक्रमावरचे संस्कृतसंभाषणवादी यांना त्यांच्या विषयाचे पूरेसे ज्ञान तरी आहे. इतर संस्कृतसंभाषणवादींपैकी एक 'वृद्धि' हा शब्द 'वृद्ध' या शब्दाचे सप्तमी एकवचन आहे असे तृतीय वर्ष संस्कृत साहित्याच्या विद्यार्थ्यांना सांगत असल्याचे ऐकले आहे. संस्कृत भाषेशी गेली १० वर्षे अविरत संबंध आल्याने संस्कृत संभाषण वादी, संस्कृत न बोलणारे संस्कृतप्रेमी या सर्वांशी माझा बराच जवळून संबंध आला आहे, अजूनही येतो आहे. माझी मते या माझ्या दहा वर्षांच्या अनुभवावर आधारलेली आहेत, ती कृपया उपक्रमावरच्या संस्कृतप्रेमींना उद्देशून आहेत, असा गैरसमज कोणी करू नये. संस्कृतचा प्रसार फक्त संस्कृत संभाषण केल्याने व शिकवल्याने होतो, या मताला माझा विरोध आहे, तो मांडणार्‍या व्यक्तींना नाही.

संस्था चालवणार्‍यांना त्याचे धोरण ठरवण्याचा अधिकार आहेच की. तो मान्य नसेल तर स्वतः दुसरी संस्था काढावी.

माझा लेख नीट वाचून पाहिल्यास कळेल की हा युक्तिवाद संबंधित संस्थांच्या सर्व विद्यार्थ्यांबद्दल नाही, तर अशा विद्यार्थ्यांंबद्दल आहे, जे पुढे संस्कृतमधेच काम करायचे ठरवून त्याच संस्थेत किंव स्वतंत्रपणे संस्थेत केली जाणारी संभाषण-अध्यापनादि कामे करतात.

कोणाबद्दलही असेल. ज्याच्याबद्दल आहे त्याला त्याचा निर्णय घेऊ द्यावा की. आपण कशाला त्यात ढवळाढवळ करावी.

आपल्या माहितीसाठी, जाहीर रीत्या नसले तरी संबंधित संस्कृतप्रेमींना उपक्रमावरचा हा वाद निर्माण होण्यापूर्वी व त्याआधीही बर्‍याचदा वेगवेगळ्या प्रकारे समजावले आहे, आपल्या भाषेत तेही लांगुलचालन झाले पाहिजे. म्हणजे मी दोन्ही पक्षांचे सारखेच लागुलचालन केले आहे. शिवाय दोन्ही पक्षांना मी सारख्याच कठोरपंणाने सुनावले, असे माझे तरी मत आहे. कुणाला ते किती कठोर वाटावे हे सब्जेक्टिव्ह आहे, तेव्हा त्यावरून आक्षेप घेण्यात हशील नाही. आणि मुख्य म्हणजे लेखातली शेवटची दोन वाक्ये मी दोन्ही पक्षांना उद्देशून वापरली आहेत. आता सारखेच शब्द एकाला कठोरपणे म्हटले आहेत आणि दुसर्‍याला लांगुलचालन करण्यासाठी म्हटले आहेत, असा अर्थ आपल्याला काढायचा असल्यास माझी हरकत नाही. माझ्या लेखनाचा कोण काय अर्थ काढेल, यावर मी ताबा ठेवू शकत नाही.

शिवाय एखाद्या व्यक्तीला मी सहमती व्यक्त केली म्हणजे मी तिचे लांगुलचालन करते व एखाद्यच्या मताचा विरोध केला म्हणजे मी त्या व्यक्तीला विरोध करते असा होत नाही. आणि एकदा एकाच्या मताला सहमती व्यक्त केली म्हणून नेहमी त्या व्यक्तीच्या प्रत्येक मताला सहमती व्यक्त करेन असेही नाही, याची ज्याची त्याने नोंद घ्यावी.

जाऊ दे. या विषयावर लिहिण्याचा वीट आला आहे. काही झाले तरी आपण संस्कृतद्वेष्ट्यांचे लांगूलचलन केलेत आणि ज्यांना आपल्या आधाराची गरज होती त्या प्रसारकांचा विश्वासघात केलात हे माझे मत कधीही बदलणार नाही. त्यावर आणखी बोलण्यात अर्थ नाही.

आपण जसे वागू तसे इतर आपल्याशी वागतील, हे लक्षात ठेवून जर प्रत्येकाने लिखाण केले, तर विखारी टीका होण्याची वेळच येणार नाही. संबंधित संस्कृतप्रसारक व्यक्ती माझ्या चांगल्या परिचयाच्या आहेत, आमच्यात चांगली मैत्री आहे, तीही उपक्रमा आधीपासून. या व्यक्तींनी नुसतीच माझ्याशी मैत्री केली नाही, तर वेळोवेळी मला अर्थार्जनाच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या आहेत, प्रसंगी स्वतःकडची पुस्तके मला उधार दिली आहेत. इतक्या चांगल्या मित्र-मैत्रिणीला मी विरोध करणे, किंवा त्यांना हुसकावून लावण्यासाठी प्रयत्न करणे शक्य नाही. माझा विरोध केवळ त्यांच्या मतांना व ती मते व्यक्त करण्याच्या पद्धतीला आहे. व्यक्तीला विरोध करणे व व्यक्तीच्या मतांना विरोध करणे यांत फरक आहे.

यावर संस्कृतप्रसारकांचा विश्वास बसला आणि तुमचे संबंध पूर्ववत झाले तर मला आनंदच वाटेल. माझा अजिबात नाही. असो.

ज्या भाषेचा एकही भाषिक शिल्लक नाही, तिला मृत म्हटले जाते. ते तसे म्हटले जाऊ नये, हा संस्कृत संभाषणवर्गामागच्या अनेक हेतूंपैकी एक हेतू आहे. पण कृत्रिमरीत्या ती भाषा लोकांना शिकवून त्या लोकांनी फक्त त्या भाषेचे पुनरुज्जीवन करायचे या एकाच उद्देशाने ती आपापसात बोलून ती भाषा फक्त तांत्रिकदृष्ट्या जिवंत होते,मराठीसारखी 'जिवंत' होत नाही. हे मी परत परत माझ्या लेखात म्हटले आहे.

असे असेल तर आपण "दुसरे म्हणजे जेव्हा एखाद्या भाषेचा एकही भाषिक जिवंत राहत नाही, तेव्हा ती भाषा पूर्णपणे मृत होते. परंतू जोवर तिचे काही भाषिक जिवंत आहेत, तोवर ती भाषा मृत मानता येत नाही.आपल्या माहितीसाठी २००१ च्या जनगणनेनुसार १४१३५ इतके लोक संस्कृत भाषा बोलतात, इतकेच नव्हे, तर हे सर्व लोक संस्कृत ही आपली मातृभाषा आहे असे सांगतात." हा मजकुर आपल्या मूळ उत्तरात द्यायचे कारण समजले नाही.

एका बाजूला ही भाषा किती लोक बोलतात हे दाखवून ही भाषा जिवंत कशी हे दाखवायचे आणि दुसर्‍या बाजूला हे इतके लोक बोलत आहेत ह्यापाठी कष्ट घेणार्‍यांचे श्रेय नाकारायचे हा दुटप्पीपणा झाला.

आपण जे विधान उद्धृत केले आहे ते धनंजयरावांचे व्यक्तिगत मत झाले. शिवाय ते वाचले असता 'ज्ञानेश्वरांची भाषा जिवंत आणि कालिदासाची भाषा मृत म्हणण्यात काही हशील नाही' आणि 'संस्कृत- जिवंत की मृत? काय फरक पडतो?' यांच्यात १००% जरी नसले, तरी ५०% हून अधिक मतसदृशता दिसते. फरक इतकाच आहे की मी संस्कृतला मृत ही तांत्रिक संज्ञा दिली, ती द्यायची त्यांनी नाकारली.

हाच निकष हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताला लावायचा झाल्यास ते शेवटचे आचके देत आहे असे म्हणायचे का? तर नाही. कारण काळाच्या एका छोट्या भागात एखाद्या लोक समुदायाने एखादी गोष्ट टाळली तर ती गोष्ट अयोग्य अथवा मृत होत नाही. आज पंचतारांकित उपाहारगृहात जाणारी जन्माने मराठी मंडळी तिथे एकही शब्द मराठीभाषेत बोलत नाही त्यावरून मराठी भाषा मृत होत नाही.

पण ह्या सगळ्याच्या पुढे जाऊन मी इथे एक गोष्ट उद्धृत करू इच्छिते. एक आपल्यासारखा विद्वान् अभ्यासक असतो. मात्र दुर्दैवाने त्याला स्वत:च्या ज्ञानाविषयी 'ग' ची बाधा झालेली असते. तो विचार करतो की आज आपण सर्वांसमोर गुरुजींची फजिती करुया. म्हणजे सगळे आपली वाहवा करतील. तो एक छोटासा पक्षी मुठीत पकडतो आणि मुठ दाबतो. त्यामुळे तो पक्षी अर्धमेला होतो. मग गुरुजींपुढे जातो आणि सर्वांसमोर गुरुजींना आह्वान देतो की आपण खरे ज्ञानी असाल तर लवकर सांगा हा पक्षी जिवंत आहे का मृत् गुरुजींना त्याचा खोडसाळपणा कळतो. ते विचार करतात, मी जर म्हटले की हा पक्षी जिवंत आहे तर हा शिष्य त्याला अधिक चिवळून ठार मारणार. जिवंत नाही म्हटले तर तो दाखवणार की तो पक्षी मृत नसून अर्धमेला आहे. म्हणजेच मला खोटे पाडण्यासाठी हा विद्वान् अभ्यासक पक्ष्याचेच हाल करणार. त्यावर विचार करून गुरुजी मंद पण ठाम स्वरात म्हणतात, बाळा, तो पक्षी जिवंत आहे की मृत ते मला ठाऊक नाही मात्र तो तुझ्या मुठीत आहे त्याला जिवंत ठेवणे सर्वस्वी तुझ्या हातात आहे. जो आपल्या अधीन असतो त्याचे रक्षण, पालन पोषण करणे आपल्याच हातात आहे.

जे फक्त संस्कृतमधे बोलतात व ते इतरांना शिकवतात, त्या संस्कृतचा वापर सुवचनांपलिकडे जाऊन अभिजात साहित्य वाचणे, संशोधन करणे यासाठी करत नाहीत.

मी वारंवार पाहिले की आपण म्हणता की संस्कृत भारतीचे कार्यकर्ते केवळ संस्कृत बोलतात मात्र त्याचा खोलात जाऊन अभ्यास करीत नाहीत. माफ करा, मला वाटते आपण हे वैयक्तिक आकसाने व कुठलाही खोलात अभ्यास न करता म्हणत आहात. ह्यातून आपल्याला काय साधायचे आहे तेच कळत नाही. आपण काही उदाहरणे पाहू १) श्रीनंद बापट, संचालक - भांडारकर प्राच्य विद्या संशोधन मंडळ. संस्कृत भारतीचे १०+ वर्षे कार्यकर्ते. भांडारकर प्राच्य ही संस्था वैश्विक मान्यताप्राप्त संस्था आहे. स्वत:च्या प्रसिद्धीसाठी होयबांना घेऊन काढलेले मराठी संस्थळ नव्हे. तिथे संचालक पदावर वर्णी लागताना लांगुलचालन ह्याऐवजी संस्कृत, इतिहास ह्यांचा सखोल अभ्यास अपेक्षित आहे. माझ्या माहितीप्रमाणे श्री. बापट हे पी.एच.डी.
धारक आहेत. २) तरंगिणी खोत - मुंबई विद्यापीठातून बी.ए., एम.ए. ला सुवर्ण पदक. २०+ वर्षे संस्कृत भारतीच्या कार्यकर्त्या. आजही अनेक पी.एच.डी.च्या विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन करतात. आपल्या शिक्षिका प्रा. मन्जुषा गोखले आणि तरंगिणीताईंचा संस्कृत ग्रंथातील अनेक गहन विषयांवर होणारा वाद (संवाद ह्या अर्थी) मी स्वत: पाहिलेला आहे विशेषत: सिद्धार्थ कौमुदीच्या बाबतीत. ३) शाल्मली पितळे - संस्कृत एम.ए. सी-डक संस्थेत संगणीकरणासाठी संस्कृत भाषा ह्यासाठी मोलाचे योगदान. सध्या आयआयटी, मुंबई इथे भाषा विज्ञानावर संशोधन चालू. ४) प्रीती करंदीकर, जगदीश इंदलकर संस्कृत व्याकरणशास्त्रात विशेष प्रावीण्यासह एम.ए. अनेक शाळांमधून विद्यार्थ्यांना विनामुल्य संस्कृत शिक्षण. तसेच उत्तम संस्कृत शिक्षक तयार व्हावेत ह्यासाठी शिक्षक प्रशिक्षक वर्ग घेतात. जगदीश इंदलकर सध्या व्याकरणशास्त्रात पी.एच.डी. करीत आहेत. हे दोघेही १०+ वर्षे संस्कृत भारतीचे कार्यकर्ते. ५) निखिल देव - एका बहुराष्ट्रीय कंपनीत संगणक अभियंता. संस्कृत एम.ए. १०+ वर्षे संस्कृत भारतीचा कार्यकर्ता. पुढील लेखात अजून ५-१० नावे देईनच.

याबद्दल 'मौन् बाळगण्याचे' कारण म्हणजे, तो त्या प्रतिसादाचा विषय नव्हता. पण हा तुमच्या प्रतिसादाचा असल्याने इथे त्याला उत्तर देते. माझे वैयक्तिक मत म्हणजे संस्कृत भाषेची गोडी वाढवण्यासाठी पुढील गोष्टी करता येतील.- १- संस्कृत ही भाषा कशी सोपी आहे हे दाखवणे. परंतू याचा अर्थ संस्कृत भाषा ही 'बोलायला' कशी सोपी आहे हे दाखवणे असा नव्हे.

मुळात संस्कृत ही भाषा आहे. भाषा हा शब्द भाष् ह्या धातुवरून आला आहे. ज्याचा अर्थच मुळी बोलणे होतो, शिकणे नव्हे. भाषा शिकणे म्हणजे पुस्तके वाचणे नव्हे, ते तिचे संभाषण करणे. पुस्तकी पांडित्याविषयी एक श्लोक आहे. पुस्तकस्थां विद्या परहस्त गतं धनम् | कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् धनम् ।|

संस्कृत 'समजायला' कशी सोपी आहे, एवढे दाखवले तरी पुरे हे मला स्वतःच्या, माझ्या विद्यार्थ्यांच्या, माझ्या संस्कृत न बोलणार्‍या पण संस्कृत उत्कृष्टपणे शिकवणार्‍या मित्रमंडळींच्या व त्यांच्यामुळे संस्कृतमधे पदवी शिक्षण घेण्यास प्रेरित झालेल्या त्यांच्या विद्यार्थ्यांच्या उदाहरणावरून सांगू शकते.

पदवी घेणे हीच इति कर्तव्यता मानायची का? दैनंदिन व्यवहारात जर त्याचा उपयोग शुन्य असेल तर काय उपयोग? एखादा माणूस जर अभियांत्रिकी शिकून जर किराणा मालाचे दुकान चालवीत असेल तर लोक त्याला इंजिनीयर असे न संबोधता शेठ असे म्हणतात. पदवीच्या कागदी भेंडोळ्याची किंमत काय मग? माझ्या माहितीतील एक संस्कृत पदवीधारक विद्यार्थ्यांना इतिहास शिकवताना 'केशव पन' म्हणायचा. बहुदा रुईयाचाच विद्यार्थ्यी.

आपल्या इतर थोर विचारांना यथावकाश उत्तरे देईनच पण सध्या आपण हे उत्तर गांभीर्याने वाचावे ही वि.वि.

उपक्रमच्या नियमाप्रमाणे हा लेखसुद्धा उडण्याची शक्यता गृहित धरून तो आपल्या ख.व. मध्ये डकवत आहे.

_____________________________________________________
सुन्दरी च सरला च मधुरा च एषा भाषा, आगच्छन्तु, आगच्छन्तु, आस्वादयन्तु ।

तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तित्तित्तारा, तोम् ।।
काही मजकूर संपादित

राधिकाबाई, सर्वप्रथम अभिनंदन. मागील एका माझ्या लेखावर प्रतिक्रिया देताना आपण संस्कृत ही मृत भाषा आहे असे म्हणाला होतात. मात्र आता आपण ती मृत कशी नाही हे समजवण्याच्या कामी लागला आहात हे पाहून अत्यानंद झाला.

विरोधकांकडे दुर्लक्ष करा आणि अज्ञानाकडून ज्ञानाकडची आपली वाटचाल अशीच जोमाने चालू ठेवा. आपली संस्कृती हेच म्हणते, तमसो मा ज्योतिर्गमय । अंधाराकडून उजेडाकडे वाटचाल.

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*

संस्कृतस्य महिमवर्णनेन नास्ति साधितम् । सततसंभाषणेन तस्य जीवनं स्थिरम् ।।

-हे वाचा. --वाचक्नवी