मस्त विषय
अतिशय उत्तम चर्चा यातून घडावी.
मात्र,
या लेखाला आपल्या विचारांची एक प्रस्तावना दिली असतीत तर बरे झाले असते.
लेख वाचला, मग परत वाचला. तरीपण लेखाचा मुद्दा कळला नाही.
अनुवाद असल्याने आपल्याला लेखाच्या स्वरूपाची चौकट ठेवावी लागते आहे हे समजते आहे.
पण तरीही कदाचित
सारांश (ऍबस्ट्रॅक्ट?) - लेख - गोळाबेरीज (कंक्ल्युजन)

अशा स्वरूपात लेख माझ्या सारख्या मठ्ठ माणसाला कळणे सोपे व्हावे असे वाटते. अशी मांडणी योग्य नसल्यास - भाषांतरकाराची टीप/टीका असे स्पष्टीकरण योग्य ठरावे.

उदाहरणार्थ, शिवाय काल आणि अवकाश हा दोघांचा कालावकाश असा संयोग झाला आहे, हा दुसरा मुद्दाही मनात आणावा. हा मुद्दा समजून घेण्यास मला तरी वेळ लागला आणि लागतोय.

या उपर माझे म्हणणे मानावेच असे नाही. कारण मुळात गुंडोपंतांचा मेंदु म्हणजे एक निव्वळ बिंदु आहे. आलेले विचार हे केवळ तत्क्षण आहेत.
म्हणून या तत्क्षणांना त्यांच्यात आपल्या भाषांतरस्थित विचारांच्याहून वेगळे निरपेक्ष अस्तित्व नाही,
असे म्हणून आपण सोडून दिलेल तरी चालतील!

आपला
गुंडोपंत जड

सारांश
आधुनिक भौतिकशात्राचे तत्त्वज्ञान न्यूटनच्या तत्त्वज्ञानापेक्षा वेगळे आहे. त्याच्या ऐतिहासिक वारशामुळे म्हणा न्यूटन "बल" नावाची काही सत्य-वस्तू आहे, असे माने. त्याचे गणित तपासता असे लक्षात येते, की काही विशिष्ट समीकरणांना दिलेले ते नाव आहे. ते नाव देऊन-न-देऊन कुठलीच मूलभूत समज-उमज-ज्ञानवृद्धी होत नाही. खुद्द न्यूटनच्याच गणितात बल ही कल्पना अतिरिक्त/अनावश्यक आहे. त्याच प्रमाणे न्यूटन निरपेक्ष (ऍब्सोल्यूट) अवकाश, आणि निरपेक्ष काळ आहे असे मानत असे. त्यातही निरपेक्ष अवकाश आहे, असे मानण्यासाठी न्यूटनपाशी काही निरीक्षणांची प्रमाणे होती. पण सापेक्षतावादाचा अभ्यास झाल्यानंतर निरपेक्ष अवकाश आणि निरपेक्ष काळ असे काही मानण्याची गरज राहिली नाही. इतकेच काय काल आणि अवकाश अशा दोन कल्पना न मानता कालावकाश ही एकच कल्पना पुरते. हा न्यूटनच्या तात्विक संकल्पनेपेक्षा आधुनिक भौतिकशास्त्राची तात्विक संकल्पना खूप वेगळी आहे. संकल्पनांबद्दल आणखी मोठी क्रांती पुंजभौतिकीने घडवली आहे. पण याबद्दल आणखी तपशील रसेल देत नाहीत.

---
अनुवादकर्त्याची गोळाबेरीज टिप्पणी : "बल" ही संकल्पना आधुनिक भौतिकशास्त्रातून कधीची बाद झाली आहे. काही विशिष्ट समीकरणाचा उल्लेख करताना "बल" असा शॉर्टहँड शब्द वापरतात - सोयीसाठी शॉर्टहँड शब्द वापरण्यात माझ्या मते काहीच वावगे नाही. पण उगाच तशी खरोखरची कुठली वस्तू आहे असा गैरसमज करून घेऊ नये. नसत्या कल्पनांना खरोखरच्या मानल्या तर खरोखरच्या निरीक्षणात कसूर होईल आणि फसगत होऊ शकेल.

-------------------------------------------------
लेख देण्यामागची भूमिका अशी.

मागे कोणी (मला वाटते विकास किंवा, कदाचित गुंडोपंत असतील) असे म्हटले की लोक पुंजभौतिकी, (वेव्ह-पार्टिकल ड्युऍलिटी) वगैरे वाटेल त्या कल्पना स्वतःहून खात्री न करून घेता सत्य म्हणून मानतात. मला याचे कमालीचे आश्चर्य वाटले. "न समजून घेता कुठली गोष्टा 'सत्य' मानता तरी कशी येते - आणि असल्या गोष्टी सत्य मानल्या न मानल्या तर काय फरक पडतो?" असा विचार माझ्या मनात आला. फारतर अशा गोष्टींना "ट्रिव्हिया"=वाचलेले गमतीदार तपशील असे म्हणता येईल. उदाहरणार्थ एव्हरेस्ट शिखराची उंची ८८४८ मीटर आहे, असे मी वाचले आहे. तपशील मनोरंजक आहे, पण नेमकी ८८४८ मीटर असली की ७७४७ मीटर असली, मला काही फरक पडत नाही... उद्या कोणी सांगितले उंची ९००० मीटर आहे, तर ते लक्षात ठेवीन. समजून न घेतलेल्या मनोरंजक वैज्ञानिक तपशिलांचे महत्त्वही तितकेच.

उपक्रमाबाहेर माझ्या कोणी मित्राने म्हटले "तुम्ही संशोधक लोकही व्यक्तिशः अणू न बघता अणू आहेत असे मानता..." आता या वाक्याचे व्यक्तिगत रीत्या मी सहज प्रत्युत्तर दिले, "अणू आहेत म्हणजे आहेत, असे मी मुळीच मानत नाही. काही विशिष्ट रासायनिक गणिते करताना काही सोयिस्कर क्लृप्त्या मी वापरतो. त्या क्लृप्त्यांचा संदर्भ देण्यासाठी काहीतरी शब्द हवा असतो. तो शब्द आहे 'अणू'. गणित करण्यासाठी त्याच्यापेक्षा वेगळी क्लृप्ती कोणी दाखवली, तर हल्लीची क्लृप्ती मी वापरणार नाही. त्याच्यासाठी जो शब्द वापरतो तोही मी बाद करेन/विसरून जाईन/वापरायची वेळ येणार नाही. म्हणजे मूलतः असला कुठला न बघितलेला अणू मी मुळीच 'सत्य' मानत नाही. अणू म्हणजे माझ्यासाठी केवळ एक सोयिस्कर 'शॉर्टहँड' चिह्न आहे."

स्वतःला विज्ञानाधिष्ठित म्हणून ओळखणार्‍या अनेक लोकांना मी विचारता असे दिसले, असेच कित्येक शब्द ते 'सत्य' म्हणून मानतात. असल्या गोष्टींना 'सत्य' मानणे विज्ञानात मोठे धोकादायक असते. त्या 'सत्या'ची झापडे डोळ्यांना लागल्यामुळे प्रत्यक्ष अनुभवाकडे मनुष्य डोळेझाक करू लागतो - कारण 'सत्या'च्या विपरीत जाणारा अनुभव हा तर दृष्टिभ्रमच असणार, नाही का? वैज्ञानिकाने गरज नसताना कुठल्याही अप्रात्यक्षिक संकल्पनेला 'सत्य' मानण्याचे टाळावे. (आणि आपण सर्वच संशोधक आहोत, वैज्ञानिक आहोत, जिज्ञासू आहोत, हे वेगळे सांगणे नलगे.)

या बाबतीत नेमकी चर्चा 'बल' या संकल्पनेबाबत उपक्रमावर घडली. कोणीतरी प्रश्न विचारला की "सेंट्रिफ्यूगल फोर्स" ही कल्पना खरी की खोटी? त्याविषयी लिहिताना मी म्हटले, की अमुक काही गणित करताना एक सोयिस्कर क्लृप्ती वापरता येते. तिचा थोडक्यात संदर्भ देण्यासाठी नाव देण्याची गरज आहे. म्हणून "सेंट्रिफ्यूगल फोर्स" असे नाव द्यायला काहीच हरकत नाही. ती क्लृप्ती वापरली नाही, तर तिचा उल्लेख करायची वेळच येणार नाही. त्यामुळे सोयीनुसार उल्लेख करायचा तर करा, नको तर नको. सत्य आणि मिथ्याचा प्रश्नच नाही.

त्यावेळी उलट प्रतिसाद आले, की "बल" नावाची काही वस्तू गृहीतक म्हणून मानायची असते - ते कुठल्यातरी सोयिस्कर गणिती क्लृप्तीला दिलेले शॉर्टहँड नाव नाही.

आता हे मलाही माहीत आहे, की बारावीच्या पुस्तकांत, अभियांत्रिकीच्या पुस्तकांत डायनॅमिक्स हा विषय शिकताना "फोर्स"चा उल्लेख कित्येकदा येतो. हे एका गणिती क्लृप्तीच्या संदर्भाला दिलेले शॉर्टहँड नाव आहे, हे शिक्षक बारावीत तरी विद्यार्थ्यांना सांगत नाहीत, हे मला स्वानुभवाने ठाऊक आहे. पण त्या शिक्षकांना ते ठाऊक असेल, अशी माझी कल्पना होती. इतकेच काय कोणताही विचारी माणूस हे सहज जाणेल की भाषेत "बल"चा एक अर्थ आहे, पण भौतिकीत ते केवळ एका विशिष्ट प्रकारचे गणित आहे. - तेवढ्यावरून भौतिकशास्त्रात गणिताच्या सोयीवेगळी मानून घ्यायची "बल" ही कुठली वस्तू नाही हे लक्षात यावे.

मी हे मुद्दे मांडलेच होते, पण कदाचीत ते मला नीट समजावता आले नसतील. म्हणून येथे रसेल यांनी केलेले स्पष्टीकरण दिले आहे. त्यांच्या विशेष शैलीमुळे कदाचित हे मुद्दे अधिक सुस्पष्ट व्हावेत. इतकेच काय, हे दिसून यावे की "बल म्हणजे केवळ एक नाव आहे," हा माझा भन्नाट विचार नसून आधुनिक भौतिकशास्त्राच्या विचारसरणीतून आपसूखच निघतो. १९४५-१९४६ मध्ये प्रकाशित झालेल्या एका लोकप्रिय पुस्तकात तो मांडलेला आहे (हे पुस्तक म्हणजे कुठला विद्वत्तापूर्ण शोधनिबंध नव्हे). ५० वर्षांपूर्वीही वैज्ञानिकांना मामूली वाटणारा हा विचार इतक्या वर्षांनंतर आपल्याला पचण्यास अगदीच सोपा जावा.

कदाचित न्यूटनबद्दलच्या नितांत श्रद्धेमुळे शाळा-कॉलेजातले काही शिक्षक विचार न करता "बल" म्हणजे कुठली सत्य-वस्तू आहे, असे मानत असावेत. कारण न्यूटनचे तसे मत होते. आणि शिक्षकांविषयीच्या आदरामुळे आपण विद्यार्थीही तसे मानत असलो पाहिजे. न्यूटनबद्दल नम्र आदर असण्याऐवजी फाजिल श्रद्धा काही काळ बोकाळली होती, याबद्दल रसेल उल्लेख करतात.

खरे तर यात न्यूटनचा कुठलाही अवमान नाही. असामान्य प्रतिभेने त्याने कित्येक गणिते सोडवण्याच्या रीती शोधून काढली. आपल्या सामान्य प्रतिभेने त्याचे विचार आपणही त्याच्या थोडेसे पुढे जरूर नेऊ शकतो. तसे नेलेत म्हणजे काही आपण त्याच्या वरचढ असल्याचा आव आणत नाहीत. उलट त्याच्याबद्दल फाजिल श्रद्धा राखून आपली बुद्धी गहाण ठेवली तर मात्र आपण त्याचा अवमान करतो, असे मला वाटते.

---

आता कृती पुढील प्रमाणे:

सर्वसाधारण विचारांचे बारीक बारीक तुकडे करून ते जुन्या कल्पनांच्या पाकात मुरत घालावेत.
शक्य असल्यास जुन्या वाळवलेल्या तत्व़ज्ञानाच्या सालीची एक चमचा भुकटी वरील पाकात चांगली कालवून घ्यावी.
नंतर यात काही उत्तम पैकी निवडलेले सारांश घालावेत. (हे सारांश शक्यतो अवकाश पेठेतून श्री. न्युटन यांच्या दुकानातून घ्यावेत, येथे बहुतेक गोष्टी निवडलेल्या व स्वच्छ मिळतात!) शिवाय नवीन विचारांच्या फोडी करून घ्याव्यात.
त्याच वेळी एकाबाजूला विरोधकांचे विचार चांगल्या पैकी मळून व तेल लावून ठेवावेत. जोडीला काही अवांतर कल्पना वाफवून घ्याव्यात.
आता पर्यंत तयार झालेले पाकातले विचार, विरोधी विचार आणि वाफवलेल्या कल्पना एकत्र करावे. आवडीनुसार कौतुकाचे केशर घालावे. चिमुटभर टिकेचे मिठ घातल्यास लज्जत वाढते.

आता हे सर्व सारण एकत्र करून एका ताटात थापून घ्यावे.

गार झाल्यावर कार्यानुसार वड्या/लाडू पाडावेत.
(भौतिकाचे कार्य असल्यास बरोब्बर चौकोनी वड्या, तत्वचिंतन वगैरे साठी असल्यास लाडू...!)
वड्या चांगल्या दिसण्यासाठी वरून गति आणि काल या विचाराचा कूट भुरभुरावा.

सकाळी लेखाच्या वड्या दिल्यावर, नवीन डिश म्हणून चूरा जेवणात द्यावा.

आपला
गुंडोपंत

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
.....समजा एक पुस्तक टेबलावर आहे.त्याची लांबी, रुंदी, जाडी अशी मापे आहेत. पृष्ठसंख्या आहे. वस्तुमान आहे (समजा:९०० ग्रॅम).हे पुस्तक टेबलावरून उचलून कपाटात ठेवायचे आहे.ते उचलण्यासाठी हाताने पुस्तकाला जो काही जोर लावावा लागेल त्याला बल असे म्हणतात (ही व्याख्या नव्हे) अशी माझी समजूत आहे. लांबी ,रुंदी सेंटीमीटर मधे मोजतात, वस्तुमान(मास) ग्रॅम मधे व्यक्त करतात तसे बल न्यूटन या परिमाणात व्यक्त करतात.
....
पुस्तक उचलण्यासाठी काही जोर लावावा लागतो असे अनुभवास येते. तेव्हा बल नाही असे कसे मानावे हे मला समजत नाही. न्यूटनचे गतिविषयक तीनही नियम बुद्धीला पटतात. अनुभवास येतात. वैश्विक गुरुत्वाकर्षणाचा नियमही सत्य आहे अशी माझी समजूत आहे. न्यूटनचे हे नियम मोडीत निघाले असतील तर त्याविषयी मी अनभिज्ञ आहे.
....श्री. धनंजय यांचे वाचन चौफेर आहे. त्यांचे ज्ञान अद्ययावत् आहे. त्यांनी लिहिलेले समजून घ्यायचा मी प्रयत्न करीत आहे. पण दृढ अशा पूर्वसंस्कारांमुळे ते अजून पटत नाही.
पोलादाच्या सळीचा तुकडा मशीन मधे पकडतात. त्याला दोन्ही बाजूंनी ताण देतात. ताण वाढवत नेला की काही वेळाने ती सळी तुटते. मशीनचा काटा अधिकतम वाचन ७००० न्यूटन दाखवतो.त्यावरून पोलादाची शक्ती (स्ट्रेंग्थ) कळते. सळी तोडण्यास लागलेले ते बल नव्हे तर काय असते ?

लेख आणि सारांशात्मक प्रतिसाद दोन्ही उत्तम. 'बल' ही संकल्पना अस्तित्वात नाही हे मान्य करणे जड वाटते. तरी तुम्ही म्हटल्याप्रमाणे तो एक placeholder आहे हे बर्‍यापैकी पटते. 'बल' ही कल्पना भौतिकशास्त्रातून बाद झालेली असली तरी हे अजून सामान्य (म्हणजे आमच्यासारख्या) विद्यार्थ्यांपर्यंत पोचलेले नाही. तुम्ही दिलेल्या दुव्यावरील पुस्तक जमेल तसे वाचतो आहे, त्यातून यावर अधिक प्रकाश पडेल अशी आशा आहे. 'बल' ही संकल्पना न वापरता सगळ्या कल्पना/समीकरणे मांडता येतात, त्यामुळे 'बल' ही संकल्पना अनावश्यक असू शकेल, पण असे काही अस्तित्वातच नाही हे मात्र फारसे समजले नाही. किंवा दुसर्‍या शब्दांत सांगायचे तर, ज्या कल्पना/पद्धतींमुळे 'बल' अनावश्यक ठरते, त्या कल्पना placeholders नसून प्रत्यक्षात सत्य आहेत हे सिद्ध करता येते का? तसे नसेल तर संकल्पना मांडण्याच्या दोन पद्धतींपैकी बरोबर/चूक कसे ठरवणार?
पुंजभौतिकी याबद्दल अधिक जाणून घ्यायची फार जुनी इच्छा आहे. पण वेळ आणि मुख्यतः योग्य मार्गदर्शन यांच्या अभावामुळे या विषयातील काहिच माहिती नाही. या विषयावर आपला एखादा लेख आल्यास छान होईल किंवा कमीत कमी काही चांगल्या मटेरियलचे रेफरन्स द्यावेत ही विनंती.

कुठली सकृत्‌दर्शनी किचकट वाटणारा विषय़ सोपा कसा करावा हे श्री. धनंजयांकडून शिकावे.--वाचक्‍नवी

पदार्थविज्ञानाप्रमाणे व्यवहारातूनसुध्दा बल ( Force) ही संकल्पनाच बाद झाली की तिला जोडलेले दाब (Pressure ), ताण(Stress ) वगैरे सगळेच नाहीसे होतील आणि जग सुखी होईल.

रसेल यांच्या लेखनाचा हा अनुवाद विशेष आहे.,
बलाला व्यवहारातून पूर्णत: काढून टाकता येईल का, ही विचार करण्यासारखी गोष्ट आहे.