"विद्या" हा शब्द मराठितल्या "स्किल"(किंवा स्किल-सेट) च्या अगदि जवळ जातो.
म्हणजे, अमुक् अमुक् गोष्ट करण्याची अचुकता, शक्यतो सरावानं आलेली.
जसं की धनुर्विद्या,तंत्रविद्या(जारण-मारण प्रकारातली),ज्योतिर्विद्या,लेखनविद्या वगैरे.
बाकी शास्त्र, विज्ञान याबाबतीत मलाही विचार करावा लागतोय.
(तरीही तुम्ही उल्लेख केल्याप्रमाणे किंचित् गोंधळ उडतोय.)

जन सामान्यांचे मन

वेगवेगळ्या भाषांत "शास्त्र", "विज्ञान", "विद्या" शब्दांची अर्थव्याप्ती वेगवेगळी असावी. परंतु संस्कृत, मराठी आणि हिंदी भाषांतले अर्थ एकमेकांशी थोडेफार समांतर आहेत.

संस्कृतच्या बाबतीत या प्रश्नाचा अमरकोषात अनपेक्षित विस्तार सापडला.

शास्त्र :
याचा उल्लेख "नानार्थवर्गा"त येतो :
निदेशग्रन्थयो: शास्त्रम् ... । ३.३.१७९
निदेश=आज्ञा, आणि ग्रंथ या अर्थी "शास्त्र" शब्द आहे. शास्त्र म्हणजे आदेशावली (उदा. धर्मशास्त्र जसेच्या तसे वाचून अमलात आणणे). किंवा ते ग्रंथ म्हणजे मनुस्मृती, वगैरे.

विज्ञानाबद्दल :
धीवर्ग (पहिल्या कांडात पाचवा वर्ग) असे म्हणतो :
मोक्षे धीर्ज्ञानं अन्यत्र विज्ञानं शिल्पशास्त्रयो: ।... १.५.६
मोक्षाच्या बाबतीत जी जाण/बुद्धी असते, तिला "ज्ञान" म्हणतात, आणि अन्य बाबतीत शिल्प=तंत्रज्ञान आणि शास्त्राविषयी जी जाण/बुद्धी असते तिला विज्ञान म्हणतात.

"शास्त्राविषयी जाण" हे विज्ञान असल्यामुळे, विज्ञान हे शास्त्रापेक्षा काही वेगळे आहे, असेच दिसते. संशोधन, ऊहापोह, वगैरे, हे विज्ञानाचा भाग आहेत.

"विद्या" शब्द अमरकोषात नाही!!! (पण तो शब्द ज्ञात होता, कारण "विद्याधर"ही योनी उल्लेखिलेली आहे. शिवाय "अविद्या" शब्द उल्लेखिलेला आहे.) विद्या बहुधा शिकलेली असावी, संशोधनाने किंवा तर्काने मिळवलेली नसावी. ग्रंथाला "विद्या" म्हणत नाहीत.

ग्रंथात/आदेशावलीत आहे ते शास्त्र
ते शिकायचे म्हणजे अर्जन करायची ती विद्या
(ऐहिक कारणासाठी) ते जाणायचे तर ते विज्ञान

--------------------
हिंदीत माझ्या शालेय शिक्षिकेने असे सांगितले की "शास्त्र" म्हणजे धर्मशास्त्र, "शास्त्रज्ञ" म्हणजे त्या बाबतीत पंडित. विज्ञान म्हणजे इंग्रजीत ज्याला "सायन्स" म्हणतात ते, आणि वैज्ञानिक म्हणजे तो अभ्यास/व्यवसाय असलेली व्यक्ती.
--------------------
मराठीत "शास्त्र" शब्द धर्मशास्त्राविषयी आणि तंत्र/तर्क/अभ्यासाविषयीही वापरला जातो. (उदाहरणे प्रियाली यांनी दिलेलीच आहेत. नीतिशास्त्र आणि रसायनशास्त्र.) मराठीत "शास्त्रज्ञ" संशोधन करणाराही असू शकतो. "विज्ञान" मात्र केवळ तंत्र/तर्क अभ्यासाविषयीच वापरला जातो. व्यक्ती म्हणून "वैज्ञानिक" क्वचितच सापडतो. शोध मात्र बहुधा "वैज्ञानिक शोध" असतात, "शास्त्रीय शोध" नसतात. मराठीत पुस्तकांत "विद्या" असते, हे संस्कृतापेक्षा वेगळे.
("शास्त्र" शब्दाचे अनेक अर्थ अग्निहोत्र्यांच्या शब्दकोषात आहेत, पैकी एक इंग्रजी सायन्स आहे. "विज्ञान" शब्दाचा प्राथमिक अर्थ इंग्रजी सायन्स असा आहे.)
--------------------
तीन्ही भाषांत शब्दांच्या अर्थांत विलक्षण साम्य दिसून येते, पण शब्दांच्या अर्थाच्या व्याप्तीत थोडा, पण महत्त्वाचा, फरक दिसून येतो.

ग्रंथ किंवा आदेशावली उपलब्ध असले, तर "अमुक" संस्कृतात आणि हिंदीत शास्त्र होते - निकष सोपा आहे.
मराठीत "अमुक हे शास्त्र आहे क?" या प्रश्नाचे उत्तर देणे कठिण, कारण "शास्त्र" शब्दाची अर्थव्याप्ती त्या मानाने सर्वात धूसर आहे.
"अमुक हे विज्ञान आहे का?" या प्रश्नाचे उत्तर संस्कृत, हिंदी, मराठी तीन्ही भाषांत जवळजवळ सारखे मिळणे अधिक शक्य आहे. फक्त त्याचे निकष विचारपूर्वक ठरवावे लागतील.

शास्त्र = धर्मशात्र, न्यायशात्र इ. = ह्यामधे पूर्वसूरींच्या मतानुसार पुस्तकात सांगितलेल्या गोष्टी प्रमाण मानणे हे गृहित आहे.
अमुक अमुक गोष्टीला काही शास्त्राधार आहे का? म्हणजे आधी कोणी ह्या संबंधी लिहिले आहे का?
शास्त्र हे मुख्यतः रेफरन्ससाठी वापरले जात असावे.

विज्ञान = विशेष + ज्ञान = हे केवळ भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र ह्याच अर्थाने नव्हे तर कोणत्याही विषयातले विशेष अभ्यासाने मिळवलेले ज्ञान.

विद्या = ही गुरुकडूनच ग्रहण करायची असते. म्हणूनच 'विद्यादान', 'विद्यार्थी' असे शब्द आहेत. विद्येमध्ये तंत्राचा (टेक्नीकचा) भाग येतो. विशिष्ठ गोष्ट का आणि कशाप्रकारे करायची याचे ज्ञान + तंत्र आवगत झाले की विद्या मिळाली. तंत्रामधे अभ्यासाचा भाग आहे.
अपेंडिक्सचे ऑपरेशन करताना पोटावर कट कुठे घ्यायचा हे पुस्तकात, फिल्ममधे बघून, शिक्षकांकडून शिकता येते. पण तंत्राचा भाग हा स्वतः ऑपरेशन करण्याच्या अनुभवातूनच मिळतो. तरच ती विद्या पूर्णतेने मिळते. सतत अभ्यासाने तंत्रात पारंगतता येऊन कौशल्य (स्किल) वाढीस लागते.

कलेचा प्रांत थोडा हटके असावा (अंगभूत कौशल्य + ज्ञान + तंत्र) कारण कलेमध्ये काही अंगभूत कौशल्याचा भाग गृहित आहे. काही नैसर्गिक गुणवत्ता असेल तर कलेचा प्रवास सुकर होतो आणि प्रगती वेगाने होते. तसे नसेल तर जमत नाही असे नाही, पण कष्टांच्या मानाने प्रगती यथातथाच राहण्याची शक्यता जास्त.

चतुरंग

या तिन्ही शब्दांना इंग्रजी प्रतिशब्द काय असावेत?
माझ्या मते शास्त्र आणि विज्ञान या दोन्हींना सायन्स हा शब्द लागू होऊ शकल. विद्या = स्किल बरोबर वाटते. चूभूद्या घ्या.

----

'शास्त्रीय, उपशास्त्रीय संगीत' या शब्दप्रयोगात संगीत हे शास्त्र किंवा संगीताचे एक शास्त्र आहे असे अभिप्रेत आहे असे वाटते.
आपण सर्वसाधारणपणे ती कला आहे असे समजतो.
एखादी गोष्ट कला आहे की शास्त्र आहे हे ठरवण्याबाबत नक्की निकष काय आहेत? ते जाणकारांनी या निमित्ताने सांगावे.

मला वाटतं विज्ञान म्हणजे विशेष ज्ञान. ज्ञान म्हणजे घटनांची / गोष्टींची माहिती होणे. वि-ज्ञान म्हणजे त्या घटनांमागचा कार्यकारणभावही माहीत होणे.
मी कॉलेजमध्ये असतांना Science is the continuous discovery of its own mistakes अशी सायन्स ची व्याख्या सांगितली जात असे. सायन्स व विज्ञान हे समानार्थी शब्द आहेत असे मी समजतो. प्रत्येक वेळी "असे कां?" हा प्रश्न विचारून एखाद्या गोष्टीच्या मुळापर्यंत जाण्याचा विज्ञानाचा प्रयत्न असतो. म्हणून विज्ञानांतील उपपत्ती (थिअरी) बदलत असतात. संशोधनाअंती एखादी थिअरी बदलायची वेळ आली तरी वैज्ञानिकांची त्याला तयारी असते. वैज्ञानिक संशोधनाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते वैज्ञानिकांपुरतेच मर्यादित न राहता कालांतराने (कधी कधी काही पिढ्यांनंतर) सर्वसाधारण शिक्षणांतून सर्वज्ञात (commonplace understanding ) होते.

प्रतिसाद देणार्‍या सर्वांचे धन्यवाद. या विविध संज्ञांचा अर्थ लावून त्या नेमक्या कोठे वापराव्यात हे या चर्चेतून स्पष्ट झाले असेल. ही चर्चा पुढे सुरू ठेवावी किंवा अशा प्रकारच्या गोंधळवून टाकणार्‍या संज्ञांची चर्चाही करण्यात यावी.

अतिव्यग्रतेमुळे यापेक्षा अधिक प्रतिसाद लिहिणे सध्या अशक्य आहे. तरी --- चालू दे! :-)

प्रियाली,

एक उदाहरण देऊन सांगायचा प्रयत्न करतो....

१) 'तानपुर्‍याच्या तारा नीट जुळवून घ्याव्या' हे जे सांगितलेले आहे त्याला 'शास्त्र' म्हणतात. रागाप्रमाणे पंचम - जोड - खर्ज किंवा निषाद - जोड - खर्ज किंवा मध्यम - जोड - खर्ज या पद्धतीने तानपुरा अगदी सुरेल जुळवावा असे 'शास्त्र' सांगते!

२) पंचम, निषाद किंवा मध्यम, जोड, आणि खर्ज त्या त्या स्थानावरच अगदी परफेक्ट जुळवून घेतल्याने छान रेझोनन्स् निर्माण होतो. जोडीतली एक तार झंकारली असता दुसरी आपोआप बोलते तसेच खर्ज छेडला असता जोड व पंचम या तारा आपोआप बोलतात व तानपुरा स्वरांच्या योग्य स्थानावर ट्यून केला गेला आहे हे समजते. या मागे वैज्ञानिक कारंणच आहे. कारण जोपर्यंत त्या त्या स्थानावर तारा नीट जुळवल्या जात नाहीत तोपर्यंत तानपुर्‍यातून योग्य रेझोनन्स् मिळत नाही व तो सुरेल झंकारत नाही.

'त्या त्या स्थानावर तारा परफेक्ट जुळल्या पाहिजेत' हे जे सांगितले आहे त्यामागे 'वैज्ञानिक' कारण आहे आणि म्हणूनच या प्रकाराला 'विज्ञान' असे म्हणता येईल!

आणि

३) हे जे सर्व मी तुला सांगितले/मी सांगू शकलो याला 'विद्या' म्हणतात! :)

मला ही 'विद्या' भीमण्णा, पं फिरोज दस्तूर आणि पं अच्युतराव अभ्यंकर यांच्याकडून थोड्याफार प्रमाणात मिळाली आहे.

असो...

आपला,
(शास्त्रीबुवा, वैज्ञानिक आणि विद्यावाचस्पती!) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!