>> अर्थात निसर्गचक्राचा विचार केल्यास जे होते आहे ते अनेक सहस्त्रकांपुर्वी झाले असावे (जे आजच्या शास्त्रीय विचारवंतांना पटत नाही) आणि काही
>> सहस्त्रकांनी परत होइल

अनेक सहस्रकांपूर्वी 'आता-जे-होते-आहे' ते झाले होते असे वाटत नाही. कारण तसे सुचवणारा काही आधार/पुरावा नाही. निसर्गचक्राच्या बाबतीत म्हणाल तर गेल्या तीन-चारशे वर्षात माणूसप्राण्याने केलेल्या काही कृतींमुळे (मुख्यतः राहण्यासाठी आणि शेतीसाठी जंगलांचा विनाश आणि भूगर्भातील इंधने (तेल, कोळसा इ.) काढून आणि जाळून बदललेले वातावरणाचे स्वरूप) या निसर्गचक्रात काही इर्रिवर्सिबल (मराठी?) बदल झाले आहेत.

चर्चा विषय आणि दुव्याबद्दल नवीन चे आभार!

गरज ही शोधाची जननी आहे. जर सहज उपलब्ध असणारी साधने कमी पडू लागली तर नवीन स्त्रोत तयार करण्यासाठी किंवा आहे त्या प्रकियेचा दर्जा वाढवण्यासाठी संशोधन केले जाईल.

आपण म्हणता त्यात तथ्य असले तरी राजकारणी आणि उद्योग याच्या नावाखाली आता जसे आहे तसेच वापरत रहातात आणि नवे बदल घडवून आणण्याकडे दुर्लक्ष करतात.

गांधीजींचे मला वाक्य आठवले: "Earth Provides enough to satisfy every man's need but not every man's greed." - भूमाता सर्वांची भू़क भागवू शकेल हाव नाही...

आजची वस्तुस्थिती अजूनही अशीच आहे की विकसीत देश त्यांच्या सवयी घालवायला तयार नाहीत आणि विकसनशील देश हे त्या सवयी असल्याशिवाय विकसीत होताच येणार नाहीत असल्या कुठल्यातरी भ्रमात तसेच वागत आहेत. पर्यावरण आणि सस्टेनेबिलीटी (मराठी?) हे आता परवलीचे शब्द होत आहेत पण अजूनही त्याचा संबंध हा विशेष करून प्रतिमा तयार करण्यातच आहे.

सध्या खनीज तेलाव्यतिरीक्त गंभीर होऊ पहाणारा मोठा प्रश्न झाला आहे तो - तांदळाचा. अमेरिकेतील भारतीय दुकानात तो आधी जाणवत होता. काल सीएनएनवर पाहीले की आता बी़जे आणो कॉट्स्को सारख्या घाउक खरेदीकेंद्राने खरेदीदार किती तांदूळ विकत घेऊ शकेल यावर बंधन आणले आहे. त्याहून ही आश्चर्य म्हणजे काल लेट नाईट शो - जे लेनोचा पाहात होतो. त्यावर पण त्याचा एक विनोद हा तांदूळ नसण्यावर होता.

डार्फर मधे जे भयानक अत्याचार चालू आहेत त्याला कारण हे तेथील साधनसंपत्ती मुख्य म्हणजे पाणी आणि पर्यायाने अन्न नसणे हे होते. तेथे डार्वीनच्या सिद्धांतातील "स्ट्रगल फॉर एक्झिसटंस" चालू आहे. विचार करा उत्तर गोलार्धातील नैसर्गीक साधनसमृद्धी असलेल्या अमेरिकेत दक्षिण गोलार्धातील फिजी या छोट्याशा राष्ट्रातून पाणी आणून बाटल्यात विकायचे कारण काय? त्याने त्यांची (फिजीची) बिचार्‍यांची साधनसंपत्ती कमी होते, शेतकर्‍यांचे हाल. जी अमेरिकन लोकं इथले सुखाने पाणी पिऊ शकतात ते उगाच "स्टाईल" म्हणून "फिजी वॉटर" पितात आणि फायदा कुणाला?...असो.

आपण म्हणता तसे ही जबाबदारी व्यक्तीपासून राष्ट्रापर्यंत सर्वांचीच आहे. पण त्यात उद्योगधंदे पण असले पाहीजेत कारण ते स्वतःला या दोन्हीपेक्षा (व्यक्ती आणि राष्ट्र) वेगळे आणि मोठे समजतात....(एखादा अपवाद कदाचीत टाटा सारखा असतो).

गांधींजींनी गेल्या शतकात स्वातंत्र्यापूर्वीपासून सांगीतले की गावे स्वयंपूर्ण असली पाहीजेत. दत्तोपंत ठेंगडी, गुरूमुर्ती आणि स्वदेशी जागरण मंचशी बोलताना पण हेच लक्षात आले होते की त्यांचे म्हणणे हे शक्यतो जिथे गरजा नाहीत त्या वाढवू नयेत. पण त्यांचा भूमिकेचा विपर्यास हा माध्यमांनी आणि सर्वच राजकारण्यांनी केला. आणि आज अमेरिकेतपण "लोकल फूड" ला महत्व येत आहे...

संशोधनाबद्दल आपला मुद्दा योग्य आहे. पण संशोधनावर होणारा खर्च आणि नव्या प्रक्रियेमुळे (बव्हंशी) उत्पादन खर्चात होणारी वाढ यामुळे उत्पादित वस्तूंची किंमत वाढतच राहील. शिवाय मुळात कच्च्या मालाचा असणारा मर्यादित साठा हा प्रश्न राहतोच. उदा. हिंडाल्कोच्या खाणींतील आल्युमिनियमच्या कच्च्या मालाचा साठा कमी कमी होत आहेच.

>> व्यक्तिपासून राष्ट्रापर्यंत सर्वांना जबाबदारीची जाणीव होणे महत्त्वाचे आहे. अन्यथा अवघड आहे.

अगदी योग्य बोललात!

प्रदीप, या माहितीबद्दल धन्यवाद!

इंधननिर्मितीतील वाढत्या खर्चाचा थेट परिणाम त्यांच्या किमतींवर होईल हे सांगायला कोण्या अर्थतज्ज्ञाची गरज नाही. कालांतराने ही महाग संसाधने 'फॉर ए फॉर्च्युनेट फ्यू' राहतील असे वाटते.

आपल्या म्हणण्याप्रमाणे, नफेखोरीसाठी तेल कंपन्यांनीच तेलाचे साठे आता लवकरच संपणार आहेत अशा अर्थाची भाकिते प्रस्तृत केली असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. परंतु ह्या क्षेत्रातील घडामोडींवर काही अन्य रिसर्च कंपन्याही लक्ष ठेऊन असतात व चांगले पत्रकार काहीही लिहीतांना सर्व ठिकाणांहून माहिती गोळा करून मग लिहीतात. वर मी निदर्शित केलेल्या आर्टिकलमध्येही असे उल्लेख होते. त्यात तर हेही म्हटले होते, की सौदीचीच तेल कंपनी, अर्मॅको ह्या विषयावर, खुरैस तेलसाठ्याबद्दल बोलावयास तयार नाही! तेव्हा हे लिहीणार्‍या पत्रकाराने तेथे अगोदर उच्च श्रेणीवर काम केलेल्या काही व्यवस्थापकांशी बातचीत केली.

कांही किलोमिटर खोलीच्या कूपनलीका खणून पृथ्वीच्या गर्भातील ऊच्य तपमानाचा आपण ऊपयोग करू शकू.

थंड प्रदेशात (निदान अमेरीका-कॅनडात) थंडीच्या काळात घरे गरम ठेवायला जी उष्णता लागते ती बहुतांशी तेल/नैसर्गीकवायू आणि वीज (म्हणजे बहुतांशी कोळसा अथवा अणुशक्ती) अशी असते. पण आपण वरील वाक्यात म्हणलेली उर्जा पण आता लोकं वापरू लागले आहेत. त्याला जीओथर्मल एनर्जी असे नाव आहे आणि बर्‍याच ठिकाणी त्याचा वापर होतो.

पृथ्वी आहे तोपर्यंत तरी हा स्रोत संपणार नाही!

त्याबाबत मला वाटते की मनुष्यप्राण्याची हाव अशीच राहीली तर स्त्रोत संपले नाही तरी पृथ्वी नक्की संपू शकेल :-(