मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.ऋजु यांनी दिलेले सुभाषित चांगले आहे.सर्व शब्द बरोबर आहेत.
या सुभाषिताचे वृत्त भुजंगप्रयात आहे.( भुजंगप्रयाती य चारीहि येती.) वृत्तात म्हणता येण्यासाठी पुढील प्रमाणे किंचित् बदल हवा :

........
मात्र या सुभाषितात जो अर्थ अभिप्रेत आहे त्याच्याशी मी सहमत नाही. "स्वकर्मसूत्रे ग्रथितो हि लोक:" हे जरी खरे असले तरी इतर लोकांकडूनही आपल्याला सुख तसेच दु:ख मिळत असते.

हा श्लोक अध्यात्म रामायणात २.६.६ इथे आहे. भावार्थ:-- सुख किंवा दु:ख कोणी देत नाही. दुसरा कुणी ते देतो हे वाटणे ही चुकीची समजूत आहे. मी(च सर्व काही)करतो असे वाटणे हा खोटा अभिमान आहे. प्रत्येकजण स्वत:च्या कर्माच्या धाग्याने बांधला गेलेला आहे.(प्रत्येकाला त्याच्या कर्माप्रमाणे फळ मिळत असते.)
यावर श्री यनावालांनी केलेल्या दुरुस्ती आणि टिप्पणीला माझा दुजोरा आहे. --वाचक्‍नवी

मा. वाचक्‍नवी,

आपल्याकडून सुद्धा आपल्याला आवडत्या सुभाषिताबद्दल इथे लिहिणे अपेक्षित आहे आणि माझी खात्री आहे की आपण माझा अपेक्षाभंग करणार नाही.

आपल्या कसदार लिखाणाच्या अखंड प्रतीक्षेत असलेला,
ऋजु.

माझी आवडती सुभाषिते.

१.
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन |
मा कर्मफलहेतुर्भू: मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ||

२.
सुखदु:खे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ |
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ||

३.
रथे युतानाम् परिवर्तनाय पुरातनानामिव वाहनानाम् |
उत्पत्तिभूमौ तुरगोत्तमानाम् दिशि प्रतस्थे रविरुत्तरस्याम् ||

४.
रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्ताच्च्युतो हेमघटो युवत्या: |
सोपानमार्गेण करोति शब्दम् ठंठंठठंठंठठठठंठठंठ: ||

५.
जंबुफलानि पक्वानि पतन्ति विमले जले |
कपि कम्पित शाखाभ्याम् गुळगुग्गुळगुग्गुळगु ||

अजूनही अनेकानेक आहेत, पण हैयो! यूनिकोडांत लिहिणे म्हणजे एकच त्रास आहे!! ;-)

हैयो हैयैयो!

कधी कधी व्यवहारात पाळावे लागणारे (सुभाषित का ते माहीत नाही, संस्कृतभाषिक नक्की!) - आठवते तसे आणि मुक्तव्याकरण पद्धतीत (थोडक्यात चुकभूल द्या.घ्या.!)

गुरू वा बाल वृद्धैवा, ब्राम्हणं वा बहुश्रूतम्
आततायीनाम् आयांतम् हन्यत्देवा विचारयन्

भावार्थ (शब्दार्थ नाही): गुरू असोत, बाल असोत, वृद्ध असोत, ब्राम्हण असोत अथवा बहुश्रूत असोत - थोडक्यात कोणीही असोत, जर तो/ती व्यक्ती अतिरेकी पद्धतीने वागायला लागली तर त्यांना वेळीच यथायोग्य पद्धतीने थांबवणे महत्वाचे असते.

या श्लोक/सुभाषिताबद्दल एक मजेदार गोष्ट ऐकली होती, पण ती नंतर कधीतरी...

सुभाषिते स्मृतीतून या क्षणी कुठे पळून गेली कोणास ठाऊक.

पण या गमतीदार श्लोक आठवतो :

यद् उदुम्बर-वर्णानां घटीनां मण्डलं महत् ।
पीबेन् न गमयेत् स्वर्गं तत् किं क्रतु-गतं नयेत् ॥

(हा श्लोक व्याकरणमहाभाष्यात गंमत म्हणून उल्लेखलेला आहे.)
अर्थ : उंबराच्या वर्णाच्या (मद्याच्या) घड्यांचे मोठे मंडल प्याले आणि जर (त्यामुळे) स्वर्गात गेलो नाही, तर ("सौत्रामणि")-यज्ञात प्यालेले (थोडेसे मद्य) स्वर्गात कसे काय नेणार?

एकही नाही. कारण आम्हाला संस्कृतचा गंध नाही त्यामुळे संस्कृतातली कुठलिही सुभाषिते आम्हाला माहितीच नाहीत! त्यामुळे आमचे आवडते सुभाषित कोणते हे सांगायचा आमचा चान्स हुकला! :)

अवांतर - आम्हाला संस्कृत ही एक भयंकरच कठीण भाषा वाटते बुवा! त्यापेक्षा आईची मायमराठी आणि सायबाची विंग्रजी भाषा समजायला, लिहायला,बोलायला (उच्चारायला) कितीतरी सोपी!

असो...

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

काले मृदुर्यो भवति काले भवति दारुणः|
स साध्नोति परं श्रेयः विघ्नांश्चाप्यधतिष्ठति||

- इयत्ता दहावी, पूर्ण संस्कृत, पहिल्या सुभाषितमालेतले पहिले सुभाषित

आघ्रातं परिचुंबितं ननु मुहुर्लीढं ततश्चर्वितम्
त्यक्तं वा भूवि नीरसेन मनसा तत्र व्यथा मा कृथा
हे सद्रत्न, तवैतदेव कुशलं यद्वानरेणादरात्
अंतःसारविलोकनव्यसनिना चूर्णीकृतं नाश्मना

- बहुतेक नववीतले :)

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोपराणि
तथा शरीराणि विहाय जीर्णानि, अन्यानि संयाति नवानि देही

[किंवा ज्ञानेश्वरीतला याचा अर्थविस्तार -
जैसे जीर्ण वस्त्र सांडिजे, मग नूतन जे वेढिजे, तैसे देहांतराते स्वीकारिजे, चैतन्यनाथे]

अजून एक अभ्यासक्रमबाह्य आठवणारे म्हणजे -

विद्या विवादाय धनं मदाय खलस्य शक्तिः परपीडनाय |
साधोस्तु सर्वं विपरीतमेतद् ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय ||

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

वरं पर्वतदुर्गेषु भ्रान्तं वनचरै: सह। न मूर्खजनसम्पर्क: सुरेन्द्रभवनेष्वपि।।

स्वैर भाषांतर - मूर्खाच्या संगतीत स्वर्गात राहण्याऐवजी जंगली प्राण्यांबरोबर रानोमाळ भटकणे परवडले.

अजून एक..

तमाखुपत्रम् राजेन्द्रम् भजमाज्ञानदायकम् |
तमाखुपत्रम् राजेन्द्रम् भजमाज्ञानदायकम् ||

भावार्थः

राजा, तूं तंबाखूचेच भजन करू नकोस, तंबाखू अज्ञानकारक आहे.
(त्यापेक्षा) गणेशाला भज, तो ज्ञानदायक आहे.

(आखु=उंदीर, आखुपत्रं=उंदीर ज्याचे वाहन आहे असा तो. ' तम्+आखुपत्रं ' इति शाब्दिक कोटी.)

हैयो हैयैयो!

मस्त सुभाषिते येत आहेत एक एक. जरा कंसात अर्थही देत चला. समजेल आणि लक्षातही राहील. नाहीतर तुकोबांसारखे म्हणायला लागायचे -

कानडीने केला | मर्‍हाटी भ्रतार ||
एकाचे उत्तर | एका न ये ||

तैसे मज नको | करू कमळापति ||
देई या संगति | सज्जनांची ||

अष्टादश पुराणेषु
व्यासस्य वचनद्वयम|
परोपकार: पुण्याय
पापाय परपीडनम्||
साध्या सोप्या संकल्पनात पाप पुण्य बसवले आहे.
अवांतर- मी सुरुवातीला परोपकाराय असे लिहिले होते. यनावालांनी दुरुस्ती सुचवल्याने ते परोपकारः असे केले आहे

प्रकाश घाटपांडे

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
**********************************
श्री.प्रकाश घाटपांडे यांनी दिलेले सुभाषित माझे आवडते सुभाषित आहे.त्यात किंचित् सुधारणा हवी ती पुढील प्रमाणे :

दुसर्‍याला काही मदत केली,त्याच्याशी नुसते प्रेमाने बोलले, त्याच्याविषयी सद्भावपूर्वक आस्था दाखवली तर ते पुण्य.पूजा अर्चा,होम हवन,उपास तापास करणे म्हणजे पुण्यकृत्य नव्हे. दुसर्‍याला त्रास होईल असे वागणे म्हणजे पाप. या पाप पुण्याच्या मूलभूत व्याख्या आहेत. "पुण्य पर उपकार| पाप तेची परपीडा|" असे तुकाराम महाराजांनी म्हटले आहे ते याच सुभाषितावरून.

यनावाला सरांनी http://mr.upakram.org/node/662#comment-10476 इथे दिलेले सुभाषित आवडते आणि उपक्रमावर आल्यापासून पटतेही :)

यदा किंचित्ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवम् |
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभदवलिप्तं मम मनः|
यदा किंचित् किंचित् बुधजनसकाशादवगतम् |
तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः|

याचे वामन पंडित कृत मराठीकरण असे:

यदा काही काही हरि कवि असे शब्द शिकलो |
तदा मी सर्वज्ञ द्विपसम मदें याच भरलो|
यदा "काही नेणे "म्हणुनि वदले पंडित मला|
तदा माझा गर्वज्वर सकळही हा उतरला |
(द्विप=हत्ती)
गद्य अनुवाद (किंचित् स्वैर) :
....जेव्हा मला थोडे काही ज्ञान झाले,तेव्हा मदांध हत्ती प्रमाणे मला (त्या ज्ञानाचा) माज चढला.
"मी सर्वज्ञ आहे" या विचाराने माझे मन व्यापले.
(पण) ज्ञानी लोकांच्या सहवासात थोडे थोडे काही समजू लागले तेव्हा "मी मूर्ख आहे" याची जाणीव होऊन;जसा (अंगात आलेला) ताप उतरतो ;तसा माझा गर्व उतरला.

इतकी सुभाषिते डोळ्याखालून गेली, पण आवडते काही चटकन सांगता येईना. मग शाळेत असताना वाचलेले एक आठवले.

वाचल्याबरोबर डोळ्यापुढे इतिहास उभा राहतो. बहुधा याच श्लोकामुळे मला संस्कृत, संस्कृती आणि प्राचीन इतिहासामध्ये रस वाटायला लागला असावा. या संस्कृत ओळींचे वामनपंडितकृत समश्लोकी भाषान्तर:

आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्॥

दिवसभरात सूर्यामुळे पडणारी सावली सतत आपला आकार बदलत असते. सकाळी सूर्य उगवतो तेव्हा लांबच लांब सावली पडते. पण सूर्य जसजसा आकाशात वर वर चढू लागतो, तसतसा तिचा आकार कमीकमी होत जातो. व शेवटी सूर्य डोक्यावर येतो, तेव्हा तर ही सावली गायबच होते. तशीच दुष्ट माणसांची मैत्री! सुरवातीला अगदी गळ्यात गळे घालतील, स्तुती करतील. पण एकदा का त्यांचा मतलब साध्य झाला, की त्यांचे उतू जाणारे प्रेम अचानक थंडावते. व कमी होत होत शेवटी ओळख दाखवण्याचीही मारामार होते. असे हे खल, चञ्चल वृत्तीचे.
त्याऊलट सज्जनांची मैत्री मात्र दिवसाच्या उत्तरार्धातल्या सावलीसारखी, सुरवातीला लहान व मग बाळसे धरणारी, दाट होत जाणारी, ती थेट जीवनाच्या काळरात्रीपर्यंत सोबत करणारी!

राधिका

नीतिशतकातल्या या श्लोकाची वामनपंडितकृत समश्लोकी:
आरंभीं जे फार शेखीं न कांहीं । आधीं थोडी जे क्रमें फार पाहीं ।
छाया पूर्वार्द्धा परार्द्धा दिनाची । मैत्री तशी दुर्जनांची भल्यांची । ।

त्यातलेच आणखी एक:
निन्दतु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु । लक्ष्मी: समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्‌ । ।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा । न्याय्यात्पथ: प्रविचलन्ति पदं न धीरा: । ।
(वानोत निन्दोत सु-नीतिमन्त । चळो असो वा कमला गृहांत ।
हो मृत्यु आजीच घडो युगान्तीं । सन्मार्ग टाकूनी भले न जाती ॥ )--वाचक्‍नवी

सुनीती पथ सेवणे मलिनकर्म मानेच ना, घडो मरण नावडे खल जनांप्रति... हे भाषान्तर
प्रिया न्याय्या वृत्तिर्मलिनमसुभंगे..या श्लोकाचे.

शालेय संस्कृत विषय सोडुन सुमारे दशक उलटून गेले आहे.
त्यामुळे शुद्धलेखनातील संभाव्य चुकांबद्दल क्षमस्व.

तर, आवडते सुभाषित :-

अति दानात् बलिर्बद्धो | अति लोभात् हि सुयोधनः |
विनष्टो रावणो लौल्यात् | अति सर्वत्र वर्जयेत् ||

ह्याशिवाय,भर्तृ हरी चे ही एक आहे पण पूर्ण आठवत नाहिये.
साधरण ते होते ते असे:-

भोगा न भुक्तः वयम् एव भुक्तः|
कालो न जातः वयम् एव जातः||

असं काहिसं आहे.
कृपया शक्य असल्यास पूर्ण करुन द्यावे.

जन सामान्यांचे मन

आम्ही भोग भोगले नाहीत तर आम्हीच भोगले गेलो. आम्ही तप केले नाही परन्तु आम्हीच तापलो. काळ गेला नाही मात्र आम्हीच गेलो. आशा जीर्ण झाली नाही मात्र आम्हीच जीर्ण झालो.

भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्ताः
तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः।
कालो न यातो वयमेव याताः
तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः॥१॥

- भर्तृहरिकृत वैराग्यशतक.

एक दुवा - नीतिशतक

संस्कृतज्ञा व प्रेमळ व्यक्ती अश्या सौ. वीणाताई गोडबोले यांच्या तोंडून ऐकलेला हा श्लोक व त्याचे रसाळ विवेचन -

संपत्तीची देवी श्रीर्लक्ष्मी ही थोडिशी आढ्यताखोर आणि घमेंडी. गरीब बिचार्‍या पार्वतीला सदैव टाकून बोलणारी, टोमणे मारणारी. निर्धन शंकराशी लग्न झालेली पार्वती शांतपणे ऐकून घेणारी. एकदा काय होते, लक्ष्मी पार्वतीकडे येते आणि चार इकडच्या तिकडच्या गोष्टी बोलायला लागते आणि बोलता बोलता अगदी सहज स्वरात पण कुत्सितपणे म्हणते,

"काय गं, (तुझा) भिक्षु कुठे आहे?"
पार्वती : असेल बळीच्या यज्ञात (अगं म्हणजे तुझाच नवरा भिक्षु).

लक्ष्मी : (तो नव्हे,) पशुपती.
पार्वती : का, गोकुळात नाही का तो? (अगं म्हणजे तुझाच नवरा).

लक्ष्मी : (तो नव्हे,) अगं वेडे, साप ज्याचे भूषण आहे तो.
पार्वती : सखे, अगं त्याच्यावरच तर सदैव पहुडलेला असतो तो (अगं म्हणजे तुझाच नवरा).

लक्ष्मी : आर्ये, (लोक आपल्या नवर्‍याला बोलतात) हा विषाद टाकून दे.
पार्वती : अगं, माझा स्वभाव मूळातच चंचल नाही (तुझ्यासारखा).

हा लक्ष्मी-पार्वती उभयतांचा संवाद आपले रक्षण करो.

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*

संस्कृतस्य महिमवर्णनेन नास्ति साधितम् । सततसंभाषणेन तस्य जीवनं स्थिरम् ।।

थेट श्लोक वाचुन काहिच कळला नव्हता.
पण भाषांतर वाचुन मजा आली.
म्हणजे ह्या देअवांच्या बायका पण एक् मेकांच्या उखाळ्या पाखाळ्या काढतात असं दिसतयं.

जन सामान्यांचे मन