प्लासिबो हा चिकित्सकांचा चघळायचा विषय आहे. त्याविषयी एक माहिती पुर्ण लेख इथे बघता येईल
प्रकाश घाटपांडे

लेखाचा पहिला भाग इथे आहे.--वाचक्‍नवी

खरेच मुद्दा चांगला आहे. मनाला मरगळ आली आहे की नैराश्याने गाठले आहे हे एकदा समजावुन घेतले पाहिजे.

द्वारकानाथ,

आपला अनुभव वाचून खेद वाटला. डोळ्यासमोर अंधारी येणे हे मानसिक विकाराचे लक्षण असू शकते अशी मलाही कल्पना नव्हती. अनुभव -३ जरूर टंका.

मधुमेही, रक्तदाबाच्या अनेक रुग्णांना आयुष्यभरच काही औषधावर अवलंबुन राहावे लागते. किंबहुना त्यात थोडाफार फेरफार, हलगर्जीपणा अनेक उत्पातांना आमत्रंण देत असतो.

खरे आहे. तुम्हीही औषधे बंद करू नका. अमेरिकेत मधुमेह किंवा मानसिक विकारांसाठी केवळ डॉक्टरच नाहीत तर औषधांच्या कंपन्या (उदा.तीच प्रोझॅक विकणारी कंपनी, इलाय लीली) अनेक कार्यक्रम राबवतात. त्यापैकी एका कार्यक्रमात काही विशिष्ट कालावधीत रुग्णांना घरी फोन करून औषधे बंद न करण्याबद्दल आठवण करून दिली जाते. तसेच, ते जी औषधे घेतात त्यांचे गुण-दोष समजावून सांगितले जातात. यात मार्केटींगचा भाग आहे हे निश्चित परंतु दूरवर विचार केला तर माणसाची हलगर्जीपणाकडे झुकणारी टेंडंसी (मराठी गंडले) असते आणि अनेकदा औषधांकडे दुर्लक्ष होते तेव्हा कोणीतरी वचक ठेवणारे, आठवण करून देणारे हवे असे वाटते.

उतारवयात अमेरिकेत एकएकटी जगणारी माणसे अनेक असतात, कितीही नाही म्हटले तरी कोणीतरी आपल्यावर लक्ष ठेवून आहे ही भावना सुखावणारी असते. त्यांना अशा कार्यक्रमांचा उपयोग झाल्याचे दिसून आले आहे.

तुम्हीही घरातल्यांना असा वचक तुमच्यावर ठेवण्याबद्दल सांगा.

अवांतरः या प्रोझॅकविक्या कंपनीवर अनेक मराठी माणसांची पोटे अवलंबून आहेत.

आपला अनुभव वाचून अस्वस्थ नक्कीच झालो. या संदर्भात २००१ सालचा ऑस्कर विजेता "ए ब्युटीफूल माईंड" हा चित्रपट पाहीला नसला तर अवश्य पहा. ह्याचा आपल्या अनुभवाशी सरळ संबंध नसला तरी मनाच्या खेळाशी आहे. सुखांत असलेली ही गोष्ट सत्यघटना आहे आणि म्हणूनच अद्भुताहून अद्भूतही आहे. त्याची थोडक्यात कथा अशी आहे: (अवांतर वाटल्यास क्षमस्व)

जॉन नॅश ह्या प्रिन्स्टन विद्यापिठातील खूप हुशार पण अबोल विद्यार्थ्याला केवळ त्याच्या २९ का अशाच काही पानाच्या "ओरीजिनल" विचारांवर पीएचडी मिळते. याच विद्यापिठात त्याचा एक ब्रिटीश रुममेट त्याच्याशी सतत बोलताना दाखवला आहे. त्याचा रिसर्च असतो तो गेम थिअरीवरील गव्हर्निंग डायनॅमिक्स. (आता त्याला नॅश इक्विलिब्रियम असे म्हणतात). नंतर त्याला सरळ एम आय टी या जगद्मान्य विद्यापिठात प्राध्यापकाची नोकरी मिळते. मग त्याचे एका त्याच्याच विद्यार्थिनीशी लग्न होते. तेंव्हा तो ब्रिटीश रुममेट त्याच्या लहान भाचीला घेऊन त्याला परत एकांतात भेटतो. पुढे अमेरिकन मिलीटरी त्याला रशियन कोडस डिकोड करायला बोलवते. त्यातील एक म्होरक्या त्याचा कायमचा कॉन्टॅक्ट होतो. मग याला सर्वत्र म्हणजे अगदी टॅब्लॉईड (पित) वृत्तपत्रातपण रशियन हेर एकमेकांना कोडेड संदेश पाठवताना दिसतात. पुढे त्याला सतत तो म्होरक्या त्याच्या मागावर असल्याचे वाटते.....

...पुढे ही कथा खूप रंगत जाते. पण मुळ असे आहे की ही तीन पात्रे (ब्रिटीश रूममेट, त्याची लहान भाची आणि मिलीटरीतला म्होरक्या - सिक्रेट सर्व्हिस एजंट) ही काल्पनीक आणि त्याच्या मनातले खेळ असतात. दारीद्र्यात रहायची वेळ येते. आधी हे सर्व मान्य नसते पण नंतर त्याला पटते आणि तो औषधे घेऊ लागतो. सुधारतो. एकीकडे त्यानेच बायकोला त्याच्या लहान मुलाबरोबर सोडून जायला सांगीतले असते (काळजीमुळे), पण ते परत सर्व एकत्र येतात...

परत २५ वर्षांनंतर त्याला प्रिन्स्टन मधे त्याच्या विद्यार्थी दशेतील प्रतिस्पर्धी (वास्तवीक तो त्याच्या विरुद्ध नसतो) मदत म्हणून कामाला घेतो. हा मुलांना शिकवताना रमून जातो. त्याही अवस्थेत त्याला ती तीन पात्रे दिसत असतात, फरक इतकाच होत जातो की तो हे मान्य करतो की हा भ्रम आपल्याबरोबर कायम रहाणारा आणि त्याला तोंड देउ लागतो (जे तो आधी करायाला तयार नसतो). त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे आजपण त्यांना मधून मधून ते भास होतात पण आता वर म्हणल्याप्रमाणे ते तोंड देऊ शकतात.

ह्याचा शेवट हा ऑस्लोमधे त्याच्या भाषणाने घेतला आहे - १९९४ सालचे अर्थशास्त्रातले नोबेल स्विकारताना. त्याच्या संशोधनाने संपुर्ण मार्केट इकॉनॉमिक्स बदलले आणि वॉलस्ट्रीट पर्यायाने सर्वत्र शेअर मार्केट मधले व्यवहार बदलले आणि वास्तवात अनेक सामाजीक फायदे झाले.

वास्तवातील प्रो. जॉन नॅश

त्यांच्या नोबेल च्या संकेतस्थळावरील माहीतीत त्यांनीच स्वतःबद्दल शेवटी म्हणताना म्हणले आहे की, "So at the present time I seem to be thinking rationally again in the style that is characteristic of scientists. However this is not entirely a matter of joy as if someone returned from physical disability to good physical health. One aspect of this is that rationality of thought imposes a limit on a person's concept of his relation to the cosmos. For example, a non-Zoroastrian could think of Zarathustra as simply a madman who led millions of naive followers to adopt a cult of ritual fire worship. But without his "madness" Zarathustra would necessarily have been only another of the millions or billions of human individuals who have lived and then been forgotten.

Statistically, it would seem improbable that any mathematician or scientist, at the age of 66, would be able through continued research efforts, to add much to his or her previous achievements. However I am still making the effort and it is conceivable that with the gap period of about 25 years of partially deluded thinking providing a sort of vacation my situation may be atypical. Thus I have hopes of being able to achieve something of value through my current studies or with any new ideas that come in the future."

त्यांचे चित्रपटातील आणि मी खात्री करू शकलो नाही पण असे दिसतयं की वास्तवात पण जे नोबेल स्विकारताना केलेले भाषण आहे तो या विषयावरचा त्यांच्यापुरता त्यांनी केलेला गोषवारा आहे:

Thank you. I've always believed in numbers and the equations and logics that lead to reason.
But after a lifetime of such pursuits, I ask,
"What truly is logic?"
"Who decides reason?"
My quest has taken me through the physical, the metaphysical, the delusional -- and back.
And I have made the most important discovery of my career, the most important discovery of my life: It is only in the mysterious equations of love that any logic or reasons can be found.
I'm only here tonight because of you [his wife, Alicia].
You are the reason I am.
You are all my reasons.
Thank you

प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.प्रतिसाद लिहिताना १०% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.% हून अधिक रोमन अक्षरे वापरू नयेत.

द्वारकानाथजी,
नैराश्य आणि अंधारी येणे यांचा संबंध कळाला नाही. कदाचित मनोकायिक (psychosomatic) संबंध असावा. तरीही यावर औषधे घेऊन फायदा होत असेल तर घ्यायला काहीच हरकत नसावी. यात काही वाईट किंवा कमीपणाचे आहे असे मनात आणू नये. तसेच याबद्दल आणखी माहिती मिळवून नैराश्य टाळण्यासाठी उपायही करता येतील. आपले अनुभवकथन पूर्ण झाल्यावर विस्तृत प्रतिसाद देईन.
----
"काय करणार? जुनी खोड. स्वतःलाही सोडलं नाही. नको ते प्रश्न, नको त्या शंका विचारणारच." -- मास्तर, सामना चित्रपटात.

मनोकायिक आजार हा खरेच या चर्चमध्ये आलेला एक महत्वाचा आणि वस्तविक अनिवार्य असा आयाम आहे. चर्चा ज्या चांगल्या रीतिने झाली त्या कडे पाहता असे अनेक महत्वाचे पैलू त्यात येणे हे तीचा प्रवाह योग्य दिशेने वाहत आहे याची खात्री देणेच आहे. (आ?!! मलाच हे वाक्य पुन्हा वाचावे लागणार :)

खरेतर मनोकायिक आजार अथवा मनाचे शरीरावर होणारे परिणाम हा फार अभ्यासनीय पैलू आहे.
आपल्या आसपास वावरणार्‍या अनेक जणांकडे पाहून आपल्याला हे सहजी जाणवते. जर परिणाम गंभिर अथवा मोठा असेल तर तो आजारात परिणत होतो. अश्या परिणामांकडे वेळीच लक्ष पुरवणे खरेच गरजेचे असते हे नक्की.

द्वारकानाथांचा अनुभव पुढे वाचण्यास उत्सूक.

-- लिखाळ.
मन करारे प्रसन्न सर्व सिद्धीचे कारण

एखादी गोष्ट विनासायास मिळत आहे असे म्हटले की त्याची किमंत राहत नाही असे म्हणतात ते खरेच आहे. निरोगी शरीर अथवा आजाररहित जगणे म्हणजे किती मौल्यवान आहे ना? रोज औषध घेऊन जगणे किती कष्टप्रद आहे याची जाणीव ४० च्या उंबरठ्यावर झाली

द्वारकानाथ, तुम्हाला ४० पासून सतत औषधे घ्यायला लागली म्हणून वाईट वाटून घेऊ नका. हीच परिस्थिती बहुसंख्य लोकांची आहे. कोणाला ब्लडप्रेशरची औषधे घ्यावी लागतात तर कोणाला डायबिटिसची तर कोणाला कोलेस्ट्रॉलची. मनोविकारावरील औषधे यापेक्षा कोणत्याही प्रकारे वेगळी नाहीत फक्त विकारांची लक्षणे वेगवेगळी आहेत.

औषधावर जगणे, ती नित्यनियमाने घेणे बहुधा कोणालाही आवडत नाही. मला तर साधी विटॅमिनची गोळी घेणेही आवडत नाही परंतु आयुष्य इतक्या वेगाने चालले आहे आणि त्यातून माणसाच्या आयुष्याबद्दल अपेक्षा वाढल्या आहेत की त्या पुर्‍या करता करता आपण स्पर्धेत कुठेतरी मागे पडत जातो का या विचाराने नैराश्य येण्याची कारणे आणि टक्का दोन्ही वाढले आहेत.

तुमच्या डॉक्टरांनी १/३ माणसांना निराशेने बाधित ठरवले तरी माझ्यामते ते प्रमाण बरेच अधिक असावे. फरक इतकाच की प्रत्येक माणूस निराशेवर आपापल्यापरीने मात करतो आणि ती करताना काहीजणांना इतरांच्या मदतीची गरज लागत नसावी.

काही सहज गोष्टी सांगाव्याश्या वाटल्या, तुम्हाला लागू होतीलच असे नाही पण झाल्यास त्याचा वापर आयुष्यात नक्की करा -

• तुम्ही सामान्य असाल तर सामान्य आहात हे मान्य करा आणि प्रयत्न करून आपल्यात सुधारणा होते का पहा, पण स्वतःला कमी समजू नका. सुधारणा न झाल्यास*, जगात करण्यासारख्या इतर खूप गोष्टी आहेत, त्यापेक्षा माझे आयुष्य खूप लहान आहे म्हणून निराश होण्यात अर्थ नाही असे मनाला बजावत रहा.
• तुमच्या आवडीच्या काही गोष्टी करत रहा. त्यातून तुमच्या मनाला उभारी, आनंद आणि उद्याची वाट पाहण्याची संधी मिळेल.
• निराशेचे विचार मनात आले तर खुशाल येऊ द्या पण त्यांच्याकडे पाहण्याची नजर बदला. म्हणजे, तो विचार मनात आला तर खट्टू होण्यापेक्षा मी याबद्दल काय करू शकतो किंवा काहीच करू शकत नसेन तर दुसरी एखादी गोष्ट करू शकतो का हा विचार मनात आणा.

मला स्वतःला या विचारांचा अतिशय उपयोग होतो. तुम्हालाही होईल अशी आशा करते.
शुभेच्छा!

* येथे सुधारणा म्हणजे व्यसनातून सुधारणा असे अपेक्षित नसून, आपली सांपत्तिक परिस्थिती, एखाद्याबरोबरचे संबंध, मुलांचे भविष्य अशा सर्वसामान्य गोष्टी अपेक्षित आहेत.

द्वारकानाथजी,
आपल्याला आता त्रास होत नाही हे चांगलेच आहे. पण वर म्हटल्याप्रमाणे जरी औषध घ्यायची वेळ आली तरी त्यात हरकत नाही असे वाटते.
टगेराव म्हणतात त्याप्रमाणे यात विनोदबुद्धीही महत्वाची आहे. यावर गुरूवर्य साइनफेल्ड यांचे एक वचन आठवते. "इफ युअर बॉडी वॉज अ कार, यू वुड नॉट बाय इट. देअर इअज सो मच मेंटेनन्स इन्व्हॉल्व्हड." यातला विनोदाचा भाग सोडला तर विचार करण्यासारखा मुद्दा आहे. आपल्या शरीराची काळजी घेण्यात आपण किती वेळ(आयुष्य) घालवतो. आणि तरीही नाही नाही त्या अडचणी येतच असतात.
आपल्या अनुभवातून एक गोष्ट स्पष्ट झाली नाही. डॉक्टरांनी नैराश्यावर फक्त औषधे न देता नैराश्य कशामुळे आले आहे हे जाणून घ्यायचा प्रयत्न केला का हे कळाले नाही. मानसिक अडचणींवर औषधे मदत करतात, पण त्याबरोबरच यामागची कारणे जाणून घेणेही आवश्यक असते.

----
"काय करणार? जुनी खोड. स्वतःलाही सोडलं नाही. नको ते प्रश्न, नको त्या शंका विचारणारच." -- मास्तर, सामना चित्रपटात.