शरणकुमार लिंबाळे यांचा 'दलित ब्राह्मण' हा कथासंग्रह दिलिपराज प्रकाशन, यांनी प्रकाशित केला . तो वाचनिय आहे. त्यात सुसंस्कृत झालेला, विवेकातुन विद्रोह विसरलेल्या दलित माणसाच्या घुसमटीच्या कथा आहे. अशाच प्रकारे सदानंद मोरे यांचे 'उजळल्या दिशा' हे नाटक देखील याच विषयावर आहे.

प्रकाश घाटपांडे

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
किर्लोस्कर १९३६ च्या अंकात गु. प्र. ओगले लिहितात:--
..."गेल्या एक हजार वर्षांपासून मराठी ही लोकभाषा म्हणून प्रचारात आहे.तिच्यातील ग्रंथसंपत्ती पाहिली तर ती अगदी एकांगीच आहे असे दिसते. संतमंडळीच्या पारमार्थिक ग्रथांशिवाय व्यवहारोपयोगी , जीवनोपयोगी, विद्यांवर आणि कलांवर किती ग्रंथ गेल्या हजार वर्षांत महाराष्ट्रात निर्माण झाले?
जवळ जवळ नाहीच.
....वेद, महाभारत,रामायण यांतील प्रकरणांचे भाषांतर करून संतांनी त्या वाहवलेल्या पौराणिक संस्कृतीलाच बळकटी आणली. असे दिसून येते.संतमंडळी भक्तिरसाच्या कैफात देवाशी भातुकलीचा खेळ जवळ जवळ हजार वर्षे खेळत होते.पण त्याच वेळी चाललेल्या परकीय आक्रमणांची त्यांना दादही नव्हती आणि फिकीरही नव्हती.
कर्ता करविता परमेश्वर आहे अशी नपुंसक मनोवृत्ती स्वीकारून ते परमार्थाच्या कैफात धुंद होते.
....संतानी परमेश्वराशी फारच सलगी केली. इतकी की तो त्यांच्या घरी राबूं लागला.इतके असूनही संतांच्या बायका पोरांना अन्नाविना तडफडून मरावे लागले हे त्यांच्याच चरित्रांत नमूद आहे.संतांच्या भक्तिमार्गाने अज्ञानाचा फैलाव साथीच्या रोगा सारखा झपाट्याने झाला.
...संतमंडळाने अभंगांचे कारखानेच काढले होते. ऐहिक जीवन हे शास्त्रे,विद्या, कला आणि व्यापार यांजवर अवलंबून असते हे कळण्याला शुद्धीवर होतेच कोण?
संतांच्या शुद्ध चारित्याबद्दल,सदिच्छेबद्दल, तळमळी बद्दल आम्हाला शंका नाही. पण जग कशाच्या आधारे प्रगती करते याचा त्यांना पत्ताच नव्हता.आडरानात शिरलेल्या संस्कृती बरोबर ते वहावत गेले."

राजवाड्यांनी संतसंप्रदायाला वैतागून "संताळे" असे म्हणल्याचेही ऐकले आहे. त्यांनी फक्त यात अपवाद हा "समर्थ रामदासांचा" केला.

सावरकर म्हणाले होते की , "अल्लाउद्दीने खिल्जी स्वारी करून येत आहे, इतके सांगायचे (कान उघडणी या अर्थी) साधे पोस्टमनचे काम देखील ज्ञानेश्वरांना करता आले नाही का?" अर्थात सावरकर राजकारणाप्रमाणेच समाजकारणी होते त्यामुळे त्यांनी हे लिहीताना तत्कालीन लोकांच्या डोळ्यावरची झापडे उडवायला केले असावे असे वाटते.

अर्थात वरील दोन्ही (खर्‍या अर्थी) विद्वानांचे जितके पटते तितकेच असेही म्हणले जाते की जेंव्हा मुस्लीम आक्रमण आणि राज्याने, राष्ट्राच्या आयुष्याच्या कालरेषेत (टाईमलाईन??) कळस गाठला होता (आणि शब्दशः कळस उध्वस्त केले जात होते) त्या ३००-४०० वर्षाच्या काळरात्रीत सामान्यांना धीर देताना हा संतसंप्रदाय अर्थात भक्तीसंप्रदाय तयार झाला. त्याचेच एक सामाजीक फळ म्हणजे "शिवाजी" आणि नंतर झालेला मराठी सत्तेचा उदय. (मला पुस्तक शोधावे लागेल, लेखकाचे नाव पटकन आठवत नाही पण, पुस्तकाचे नाव काहीसे असे आहे, "राजकारणी संत समर्थ रामदास").

मला त्यावरून इतकेच म्हणावेसे वाटते की यातील प्रत्येक संत हा अर्थातच पारमार्थीक स्वभावाचा होता पण त्याचबरोबर एक चांगला साहीत्यिक देखील देखील होता. (तेच स्त्री संतांविषयी). समाजात अनेक समस्या होत्या. परकीय आक्रमणे ही एक तर दुसरीकडे आंतर्गत चुकीच्या रूढी - मुख्य जातीयता आणि विषमता. एखाद्या "सजग" माणसाने आणि त्याच्या अंगी असलेल्या नेतृत्वाच्या कौशल्याने त्यातले काय घ्यावे आणि त्यात समाजात जागृकता कशी करावी हा ज्याचा त्याचा प्रश्न असतो. म्हणूनच एका काळातच जन्माला आलेल्या संत तुकारामास ज्या पद्धतीने विठ्ठल दिसला तसा रामदासांना राम दिसला नाही पण दोघांनी वैयक्तिक जीवन कसे असावे यावर सांगीतले. एक जण "नाठाळाच्या माथी हाणू काठी", असे म्हणत होता तर दुसरा, "आधी प्रपंच करावा नेटका, मग घ्यावे परमार्थ विवेका, तेथे आळस करू नका विवेकी हो" असे म्हणत मुर्खांची लक्षणेपण सांगीतली आणि "उद्धटासी उध्दट" होयला पण सांगीतले. त्यांना लोकप्रियता मिळाली कारण समाज पिढ्यानपिढ्या गांजलेला होता. स्वकीय राज्यकर्ते आणि त्यांचे "नपुंसक" नसलेले सरदार एकमेकांशी लढण्यात आणि बाहेरून आलेल्या मोघल आणि अनेक शाह्यांची चाकरी करण्यातच धन्यता मानत होते.

पुढच्या काळात जसा टिळक-आगरकर वाद झाला ज्यात समाजसुधारणा आधी की स्वराज्य आधी हा वाद झाला. ज्यात आगरकरांनीस्वतःचे कौशल्य आणि प्रभाव सकारात्मक वापरायच्या ऐवजी विरोधात्मक वापरला. परीणामी जे फळ मिळायला हवे होते ते मिळाले नाही (जसे ते राजा राममोहन रॉय यांनी मिळवून दाखवले). त्या उलट संतांनी त्यांना हव्यात्या सामाजीक सुधारणा करण्यासाठी अथवा निव्वळ भक्ती (टू किप सॅनिटी ऑफ माइंड )साठी स्वतःपुरते करत राहीले. लोकांना ते आवडले आणि तसे इतरांचे आवडले नाही हा काही संतांचा दोष होत नाही. तर त्यावेळे असलेला योग्य नेतृत्वाचा अभाव हे कारण आहे. जेंव्हा तसे नेतृत्व उदयास आले तेंव्हा तीच सामान्य जनता तळहातावर शीर घेऊन लढण्यास तयार झाली. उद्या कोणी म्हणाले की पुल अथवा कुसुमाग्रज यांनी नुसते लिहून लोकांना गुंगवत ठेवले, त्याऐवजी त्यांनी राजकारणात यायला हवे होते तर जसे ते असंबद्ध विधान ठरेल तितकेच ३०० -४०० वर्षाच्या कालावधीत जे काही १०-१५ संत तयार झाले त्यांच्याबद्दल जे उलट सुलट बोललेल् जाते त्याबद्दल म्हणता येईल .

या बाबतीत "आउट ऑफ कॉन्टेक्स्ट" हा शब्द कधी कधी योग्य वाटतो कारण सर्व दोष संतांना दिला जातो ज्यांनी (विशेष करून मराठी संतांनी) कधी नुसतीच भक्ती शिकवली नाही.

1. ज्ञानेश्वर या बाबतीत मराठीजगतातील आद्य सामाजीक क्रांतीकारक (१३वे शतक) - भागवत धर्म आणि वारकरी संप्रदाय, चोखामेळा पण स्वतःच्या शेतीतच पंढरपूर मानत होता (कशास जाऊ दूर, इथेच माझे पंढरपूर),
2. १४-१५ शतक विशेष कोणी नव्हतेच फक्त आक्रमणे. (चु.भू. द्या.घ्या.)
3. १६ वे शतक तेच काम प्रचंड पद्धतीने तत्कालीन समाजव्यवस्थेत पुढे नेले ते एकनाथांनी
4. १७ वे शतक तुकाराम-रामदासांविषयी वर लिहीले आहेच. म्हणून तुका झालासे कळस असे उगीच म्हणत नाहीत.

थोडक्यात ज्या काळात पंचक्रोशीच्या बाहेर सरळ जाणेपण अवघड होते, मोबाईल्स आणि इमेल्स नव्हत्या, किर्लोस्कर अथवा धर्मभास्कर सारखी मासिके नव्हती तेंव्हा या संतमंडळींनी तयार केलेले वाड्मय जर अजूनही लक्षात राहत असेल तर त्यात त्यांचे साहीत्यिक म्हणून कर्तुत्व आहे. बरं ज्या काही वाईट चालीरीती - अंधश्रद्धा होत्या त्यातील एकही या संतांनी आणली नाही (अमूक केले नाही तर तमु़क होईल इत्यादी). मग तो दोष हा संतांचा नसतो तर त्यांच्या साहीत्याचा सोयीस्कर अर्थ लावणार्‍या समाजाचा असतो - ज्याचा तुम्ही आणि मी ही भाग आहोत.

--------------

संतमंडळी भक्तिरसाच्या कैफात देवाशी भातुकलीचा खेळ जवळ जवळ हजार वर्षे खेळत होते.पण त्याच वेळी चाललेल्या परकीय आक्रमणांची त्यांना दादही नव्हती आणि फिकीरही नव्हती.
कर्ता करविता परमेश्वर आहे अशी नपुंसक मनोवृत्ती स्वीकारून ते परमार्थाच्या कैफात धुंद होते.

याबाबतीत आमचे मत असे आहे, ( वरील प्रतिसादात विकासरावांनी त्याचा उल्लेख केलाच आहे ) की याच काळाच्या बाबतीत मध्ययुगीन धर्मसाधनेचा विचार करायवयास हवा. जसे की, याच काळात शिवाच्या उपासनेखाली मद्य,मांस,मैथुन इत्यादी बाबींची चलती झाली होती. मांत्रिक सिद्धांच्या झुंडीच्या झुंडी अनाचाराच्या मार्गाने या साधनेत घुसल्या होत्या. पापाचारण, प्राणी हत्या, परद्रव्य हरण, व्यभिचार तांत्रिक साधना पवित्र होत होती. आणि तेव्हाच धर्मसाधनेचा असा बो-या वाजत असतांना इस्लामी राजवटींमुळे राजवंशही पार बदलून गेले होते. अपरिचितांची राजवट संतभुमीच्या मानेवर जोखड होऊन बसलेली होती. शासनात फक्त मुसलमानांना महत्वाची पदे होती. त्यामुळेच इथल्या क्षत्रीयांनी तलवार सोडून नांगर धरावा लागला, त्यामुळेच शिलाहाराचे शेलार, परमारचे पवार, कदांबाचे कदम, चालुक्याचे चाळके आणि यादवांचे जाधव असे रुपांतर झाल्याची इतिहासात नोंद आहे.

संस्कृतच्या विद्वानांचा इथे कचरा व्हायला लागल्यामुळे ते काशी, प्रयाग,विजयनगर इथे पळून गेले असे आम्ही म्हणनार नाही. ( ते अभ्यासाला गेले :) ) नोकरी मिळवण्यासाठी लोक फारशी भाषा शिकू लागले. मराठी भाषेवर फारशी स्वार झाली. त्याचा परिणाम म्हणजे मुलांची नावे शहाजी, शरीफजी, हिम्मतराव, अशी फारशी स्वरुपाची झाली. न्यायाची जागा इन्साफाने घेतली. भोजनाची जागा मेजवानीने घेतली,गडक-यांची जागा किल्लेदाराने घेतली. असे अनेक बद्ल इथे झाले.

एकदा अस्मिता गमावून लाचारी सुरु झाल्यावर त्याची सीमा कोणती हे सांगता येणार नाही. मुस्लीम राज्यकर्त्यांना खूष करण्यासाठी बहूसंख्य़ हिंदू इस्लामच्या फकीर, पीर, अवलियांचे शिष्यत्व पत्करु लागले. सख्ख्या भावाचे उष्टे अन्न न चालणारे अवलियांचे उष्टे अन्न हे प्रसाद म्हणुन खाऊ लागले. व्यावसायिक लाभासाठी धर्मांतर करु लागले. आणि त्याचा प्रभाव इतका जबरदस्त असावा की, हिंदू संस्क्रुती नष्ट होते की काय अशी भिती धर्म व संस्कृतीच्या लोकांना वाटत होती आणि तेव्हाच संतांनी आहे तो धर्म टिकवणे आणि हिंदू संस्कृती वाढवण्याचे फार मोठे कार्य केले असे आमचे मत आहे.

काही मुठभर संत, त्यांचे पारमार्थीक विचार हे लक्षावधी लोकांच्या मरगळीस कारणीभूत म्हणणे हा देखील सोपा पलायनवाद असे वाटते.

सहजरावांच्या विचारांशी १००% सहमत !!!
यना सर, शिर्षक वाचून आम्हाला नेहमीप्रमाणे हे कोडे आहे, असे वाटले आणि मग वाचून कोड्यात पडलो तुम्ही विद्रोही ब्राम्हण (१) या भानगडीत का पडला, हे कोडे अगोदर सोडवा. उत्तरे व्य. नि. ने नको इथेच लिहा. : ) ( ह.घ्या )

वैचारीक विषय आणि चर्चा आवडली. चर्चेला गालबोट लागू नये ही मनापासून इच्छा !

आपला
कॉ.विकि