प्रथम विजनदिना निमित्त शुर जवानांच्या पुण्यस्मुतीस वंदन करतो. व इतकी समयोचित चर्चा सुरु केल्याबद्दल गुंडोपंतांचे आभार!!

मी भारताव्यतिरिक्त केवळ अमेरिका पाहिली आहे. अमेरिका व आयर्लंड हे जगातील नं.१ देशाभिमानी देश समजले जातात*. मला तरी अमेरिकेत लोकं 'जबाबदार' वाटली. देशाभिमान हा फक्त युद्धाशीच निगडित आहे असं मला तरी वाटत नाही. व्यक्तीच्या रोजच्या वागण्यातून देशविघातक होऊ नये हे भान असणं हा देशाभिमान असं मी मानतो. यात मला केवळ सुरक्षेच्या दृष्टीने विघातक म्हणायचं नसून, प्रत्येक बाबतीत म्हणायचं आहे.
अमेरिकेतील जागोजागी अभिमानाने फडकते झेंडे हे देशाभिमान जागृत ठेवण्यात मोलाचा वाटा उचलतात असं मला वाटतं. अगदी लायब्ररीपासून ते कॅपिटलहाऊस पर्यंत जवळ जवळ प्रत्येक सरकारी ठिकाणी झेंडे तर् दिसतातच; पण अनेक घरांबाहेरही झेंडे लावलेले आढळतात. आणि या राष्ट्रध्वजाचा अपमान झालेला कुठेही दिसत नाही. प्रत्येक रस्त्यावरच्या ३०-४०% घराबाहेर अमेरिकन फ्लॅग फडकताना आढळतील. (तुलना करायची तर आपल्याकडेचे रस्त्यावर धुळ खाणारे, गटारांमधे पडलेले, फाटलेले झेंडे आठवतात :-( )

याशिवाय लोकांचा न्यायसंस्थेतील वाटा यालाही मी देशाभिमान जागवण्यात मोलाचं स्थान देईन. इथे प्रत्येक नागरीकाला "ज्युरी"सदस्य म्हणून वर्षातील एक दिवस न्यायदानात भाग घ्यावा लागतो. यात कायद्याचं ज्ञान आवश्यक नसलं तरी "देशाचा नागरीक" म्हणून असलेल्या हक्का बरोबरच् अशी कर्तव्ये पार पाडायला लावल्याने देशाचा नागरीक म्हणून असलेली जबाबदारी अंगात भिनते.

मात्र सरकारतर्फे साजरे होत असलेले दिवस मात्र केवळ सुट्टी या नजरेनेच पाहिलं जातं. अपवाद स्वातंत्र्यदिनाचा. इथे यानिमित्त नेत्यांच्या भाषणबाजीऐवजी नागरीकच उत्स्फुर्ततेने हा दिवस साजरा करतात. मोठ्यामोठ्या व्यावसायिकांतर्फे आतषबाजी होते.(आपल्याकडेही आधिच्या पिढितली लोकं अजूनहि स्वातंत्र्य दिनाचं महत्त्व राखुन आहेत. आजी असे पर्यंत आमच्या घरी यादिवशी खास पंचपक्वान्न होत असत. आता हेच प्रमाण एखाद्या गोड पदार्थावर आलय :-( ).

तसेच बर्‍याच ठिकाणी युद्धात कामी आलेल्या सैनिकांनी स्मृतीस्थळं बांधुन त्यांचं पावित्र्य बर्‍याचदा राखलेलं दिसतं. याशिवाय देशात आखुन दिलेले नियम मग ते व्यावसायिक कायदे असोत वा वाहतुकीचे नियम पाळण्याचा कटाक्ष मी तरी देशाभिमानामुळेच भिनतो असं मानतो.

*पहिले १० देशाभिमानी नागरीक (कंसात देशातिल कीती % लोकांना आपण या देशाचा नागरिक असल्याचा अभिमान वाटतो ते दिले आहे. अर्थात पहिल्या दहात भारतीय नाहित)
१) अमेरिका (७७%)
१) आयर्लंड (७७%)
३) ऑस्ट्रेलिया (७०%)
४) कॅनडा (६०%)
५) ऑस्ट्रीया (५३%)
६) यु.के. (५३%)
७) नॉर्वे (४८%)
८) फिनलंड (४४%)
९) स्वीडन (४३%)
१०)डेन्मार्क (४२%)

कुठल्याही संकल्पनेप्रमाणेच , "देशाभिमान" या संकल्पनेचाही आदर करायचा तो त्याबद्दलच्या जागरूकतेने ; असे मला वाटते. अगदी व्यक्तिगत पातळीवर "देशप्रेम या कल्पनेबद्दल तुम्हाला काय वाटते ?" "तुमच्या जन्मभू वा कर्मभूबद्द्ल राष्ट्रप्रेम या कलमाखाली तुम्ही नक्की काय करता ?" या प्रश्नाची नेमकी उत्तरे मला एकदम एका फटक्यात नाही देता येणार. माझे माझ्या भाषेवर , ज्या प्रदेशात मी वाढलो त्या माझ्या प्रदेशावर , तिथल्या लोकांवर प्रेम आहे. त्यांच्याबद्द्लच्या बर्‍यावाईट गोष्टींशी , सुख-दु:खांशी मी नाते सांगू शकतो. पण हेच क्षितिज "देश" , "राष्ट्र" या पातळीपर्यंत रुंदावले की मला भांबावल्यासारखे होते. राष्ट्र्प्रेम करायचे म्हणजे (मराठी प्रदेश वगळता , यात गोवा आलाच . आणि हो , बेळगाव-धारवाडही.) नक्की कुणावर प्रेम करायचे ? यू पी , बिहार वर ? तमिळ-तेलुगुवर ?आणि कसल्या पायावर ?

माझ्या वाढत्या वयात अनेक अमराठी लोकांशी मैत्रीचे , व्यवसायानिमित्त , अणि इतर कारणाने सौहार्दाचे संबन्ध प्रस्थापित झाले. माझ्या वकूबाप्रमाणे मी त्यांची जीवनसरणी, त्यांचे साहित्य , त्यांचे हर्षमर्ष जाणून घेतो. त्याना माझ्या वैयक्तिक आयुष्याबरोबर माझ्या "मराठी'पणाच्या अंगाचे दर्शन नक्की घडले असेल. हे सर्व खरे असले तरी गाडी "राष्ट्र्प्रेमाच्य" रुळांवर आली की थोडा गोंधळ हा उडतोच.

येथे एक स्पष्टीकरण द्यायला हवे. मी काही फुटिरतावादी नाही. "अनेकता मे एकता" "युनायटेड् वी स्टॅंड" , "मेरा भारत महान"आदि गोष्टींची मला नव्याने ओळख नको. माझे उत्तर एका अगदी छोट्या (पण कोत्या नव्हे ! :-) ) माणसाचे एक प्रामणिक असे प्रतिबिंब आहे.

यावर थोडे अजून बोलता येईल. एकूण चर्चेच्या ओघाने हे पुढे कदाचित् येईलही. तुम्हाला काय वाटते ?

दुसर्‍या महायुद्धात जेव्हा ब्रिटनच्या सैनिकांना युद्धकैदी म्हणून पकडण्यात आले. त्यावेळी युद्धकैद्यांकडून पूल बांधून घेत. त्यावेळी ब्रिगेडच्या अधिकार्‍याने आपल्या सहकार्‍यांना सांगितले . पूल असा बांधा कि जेणेकरुन जगाच्या इतिहासात त्याची नोंद झाली पाहिजे "हा पूल सहजा सहजी कोसळणार नाही . कारण तो "ब्रिटनच्या" युद्धकैद्यांनी बांधला आहे. कारण युद्धकैदी हे काम करताना "कंन्स्ट्र्क्शन" चे करतात पण संधी मिळाली कि विचार मात्र "डिस्ट्र्क्शन" चे असतात. कारण ते काम म्हणजे शिक्षा असते. पुल कसा कोसळेल हाच विचार मनात असतो.
पण पुण्यातील संगम पूल हा ब्रिटिश कंपनीने बांधला होता. पुलाचे आयुष्य त्यांचे करारानुसार संपल्यावर त्याचे पुणे महानगरपालिकेला पत्र आले कि आता सदर पुलाची आमची "हमी" सम्पलेली आहे. ही बातमी मात्र मी वर्तमानपत्रात वाचली होती.
अवांतर- पहिल्या किस्सा हा मी पुण्यातील विद्वज्जनांकडून ऐकलेला आहे त्याचे संदर्भमात्र माझेकडे उपलब्ध नाही.
प्रकाश घाटपांडे

मी बर्‍याच अंशी मुक्तसुनीत यांच्याशी सहमत आहे. आमच्या पिढीने स्वातंत्राच्या फक्त गोष्टी ऐकल्या/वाचल्या, पारतंत्रामध्ये रहाणे नेमके कसे असते याचा अनुभव नाही. युद्ध पाहिले ते फक्त कारगिलचे, तेही न्यूझ चॅनेलवरून.
अशा पार्श्वभूमीवर देशप्रेम, देशाभिमान असे शब्द ऐकले की गुदमरायला होते. कृपया याचा उलटा अर्थ काढू नये. भारत-पाकिस्तान म्याच असेल तर १०००% भारत जिंकावा असेच वाटते. पण आजकाल देशाभिमान किंवा भाषेचा अभिमान या गोष्टींमुळे तोटे जास्त होतात असे वाटते.

----
"काय करणार? जुनी खोड. स्वतःलासुद्धा सोडलं नाही. नको ते प्रश्न, नको त्या शंका...विचारणारच." -- मास्तर, सामना चित्रपटात.

पंकज कुरुलकरांचा लेख टाकाच ! आणि हो , त्या जखोटियांचा टाकलात तरीसुद्धा मजा येईल.

अरे!
अमेरिके विषयी ऋषिकेश ने लिहिले. हे चमत्कारिक आहे खरे.
इतक्या देशांचे नागरिक तेथे येतात तेथलेच होतात, नि परत आपल्या देशावर प्रेम करत अमेरिकन अभिमानही जपतात. मला उलगडत नाही बॉ!
अमेरिकेत नागरिक असलेल्या इराकी लोकांना नक्की काय भावना असतील?
काय घडत असते या द्विधा मनांमध्ये अशा वेळी?

इतर देशांत देशाभिमानाविषयी काय चालते ते कुणी तर लिहा?
जर्मनी? युके? इटली? ऑस्ट्रेलिया?
शिवाय चीन?
कुणी आफ्रिकेतून?

शिवाय अरबांचे काय? ते तर अति कडवट...
नि इस्राएल?
मला माहित आहे, येथे आपले उपक्रमी लोक आहेत ते! :))
मी तुलना करण्याचाही प्रयत्न करतोय... पण कुणी सांगितलेच नाही तर कसे कळणार की कसे आहे देशाभिमानाचे स्वरूप?
अर्थात त्यासाठे इतिहासही पाहावच लागेल त्या त्या देशाचा तुम्हाला... पण तो तर काय बोलत बोलतही मिळतोच की...

आपला
गुंडोपंत

मलाही ऋषिकेशप्रमाणेच काहीसे वाटते. " मला तरी अमेरिकेत लोकं 'जबाबदार' वाटली. देशाभिमान हा फक्त युद्धाशीच निगडित आहे असं मला तरी वाटत नाही. व्यक्तीच्या रोजच्या वागण्यातून देशविघातक होऊ नये हे भान असणं हा देशाभिमान असं मी मानतो. यात मला केवळ सुरक्षेच्या दृष्टीने विघातक म्हणायचं नसून, प्रत्येक बाबतीत म्हणायचं आहे."

अमेरिका हे तसे नवीन जग.

नव्या जगात जेव्हा असलेली बंधने शिथिल होत जातात, सीमा अस्पष्ट होत जातात तेव्हा दुसरीकडे नव्या बंधनांची/ नव्या सीमांची निर्मिती होते. या सर्वात माणसाला स्वतःचे काही तरी असण्याची, कुठेतरी स्वतःची मुळे असण्याची गरज वाटत असते. पण दुसरीकडे काळ एवढा बदलत असताना आपण न बदलून चालणार नाही, याचीही जाणीव असते. तसेच सर्वच सोडून दिल्यास सर्वसाधारण माणसाला "आयडेंटिटी" क्रायसिस तयार होईल असेही वाटते. अमेरिकेतील इमिग्रंट या सर्वातून गेले असावेत आणि जातात. त्यांना सध्याच्या अमेरिकेत त्यांच्या देशांच्या संस्कृती सुजाणपणे जपायला विरोध होत नाही हे माझे सामान्य निरीक्षण आहे. कुणाचा असा विरोध असला तरी त्याला कायद्याची संमती नाही आणि कायदे (बर्‍यापैकी) पाळले जातात.

लहान मुलांना शाळेत रोज प्रतिज्ञा वगैरे भारतातल्या शाळेसारखेच असते. झेंडे वगैरे असतातच पण अशा वरवरच्या प्रतिकांपेक्षा महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे देशात नव्याने आलेल्या व्यक्तीला देशाचे नियम/ कायदेकानू समजून घेता येतात एवढी व्यवस्था आहे. त्याप्रमाणे वागणे भाग पडते असेही आहे. आपण म्हणतो "परंपरांचा अभिमान" तो या अर्थाने इथेही आहे हे सांगावेसे वाटते. फक्त त्या परंपरा वेगळ्या आहेत.

नमस्कार गुंडोपंत,
हा चांगला विषय होता, पण टंकायला विशेष वेळ न मिळाल्याने १६ डिसेंबरनंतर उत्तर देत आहे. वास्तवीक १६ डिसेंबर सारखेच मला १३ डिसेंबर पण लक्षात राहतो... का ते समजले असेलच.

चर्चा बर्‍यापैकी देशाभिमान योग्य का वगैरे विषयावर जास्त चालू आहे म्हणून त्यासंबधीच मर्यादीत प्रतिसाद लिहीतो. आपला मूळ प्रश्न आहे की, "इतर देशांत कसा जागवला जातो देशाभिमान?". याचे सरळ उत्तर देण्याऐवजी, असा विचार करा की ज्याला "नॉर्मल सर्कमस्टन्सेस" म्हणता येतील त्या बाबतीत आपल्याला स्वतःबद्दल्, स्वतःच्या आई-वडील-कुटूंबाबद्दल, मोठे झाल्यावर बायका-पोरांबद्दल कधी प्रेम या अर्थाने (आणि येथे देशाभिमान हा शब्द मी देशप्रेमाशी समानार्थी समजत आहे) कधी शिकवावे लागते का? अर्थातच नाही... उद्या कोणी रस्त्यावरून जाणारा आपल्याला, अथवा आपला शेजारी - आपल्या घराच्यांबाबत, काहीतरी गैरभाषा वापरू लागला तर आपण ऐकू का? निदान मी तरी नाही... याचा अर्थ व्यक्तिगत पातळीवर ज्या काही रिऍक्शन्स या नागरी(सिव्हीलीटी) पद्धतीने देता येतील त्या देऊ, तेथे लढाई करायचा प्रश्न येत नाही! पण थोडक्यात आपल्याला तेथे स्वाभिमान, कुटूंबाचा अभिमान शिकवावा लागत नाही, तो आपसूकच येतो. (थोडासा पीजे: उद्या कुणा लग्न झालेल्या व्यक्तीस विचारले की तुमचे तुमच्या नवर्‍यावर/बायकोवर प्रेम आहे का. आणि त्यावर कोणी असे उत्तर दिले की त्याचं काय आहे, जगात इतके स्त्री/पुरूष आहेत की असे मी माझ्य बायकोवर प्रेम करतो/नवर्‍यावर प्रेम करते असे म्हणणे म्हणजे क्षूद्रपणा होतो!, तर विचार करा हे घरी समजल्यावर काय होईल..)

देशप्रेम करणारे कसे चुकीचे आणि त्याची गरज कशी नाही, ह्यावरचा वाद, एका मुलीच्या तोंडून ऐकताना, "काश्मिरी बायकांवर-पुरूषांवर (हिंदू म्हणून) अत्याचार झाले म्हणून संपूर्ण देशाने (नागरीकांनी) ओरडण्याची काय गरज आणि जगाला प्रेम 'कसे' अर्पावे", इत्यादी ऐकल्यावर, तिला जेंव्हा विचारले गेले की तुला जर कोणी कानाखाली वाजवले तर काय करशील तेंव्हा तात्काळ उत्तर आले की खून करीन! उत्तर चूक नव्हते. त्या मुलीने कुणाचा खून केला नसता पण रीऍक्शन नक्कीच दिली असती. थोडक्यात देशाभिमान ही एक जगण्यातील सुसंस्कृत राहण्याची एक विशिष्ठ पातळी आहे असे मला वाटते. जो स्व्त:चा आणि स्वतःच्या कुटूंबाचा विचार करू शकणार नाही तो समाजासाठी काय करणार आणि जो समाजासाठी/देशासाठी प्रेम ठेवू शकणार नाही तो जगासाठी थोडेच ठेवू शकणार आहे!

असो. ह्या नमनाला घडाभर तेल लावण्याचे कारण इतकेच की देशाभिमान आहे याचा अर्थ आपण आक्रस्ताळे आहोत, कोत्या मनोवृत्तीचे आहोत अथवा इतरांचा द्वेष करतो असा घेण्याचे कारण नाही. वर चर्चेत आल्याप्रमाणे अमेरिकन्सना देशाभिमान असतो. अगदी परस्परविरोधी मते असणार्‍या लेफ्टीस्ट (अमेरिकन लिबरल्स - भारतीय कम्यूनिस्ट नाही!) आणि राईटीस्ट (अमेरिकन कॉन्झर्वेटीव्हज् - पण सर्वसाधारणपणे प्रोबिझनेस) मधेपण जेंव्हा देशाबाबत निर्णय घेण्याची / देशाचा स्वार्थ बघण्याची वेळ येते तेंव्हा एकमेकांच्या विरोधात नसतात. आणि हो कॉलींग स्पेड अ स्पेड हे करताना मतैक्य असते, त्याला उत्तर शोधताना मतांतरे असली तरी. (उ.दा. इराणच्या बाबतीत अथवा क्यूबाच्या बाबतीत कोणीच त्यांना काय वाटेल याचा विचार करत प्रेम अर्पण्याची भाषा करत नाहीत). तर अशा अमेरिक्न्सना अथवा इतर प्र्गत राष्ट्रातील नागरीकांना जर असे म्हणालात की मी "ह्युमॅनिस्ट" आहे आणि मी देशापेक्षा जगाला मानतो वगैरे तर ते मनात हसतील आणि म्हणतील "नो वंडर..."

आपल्याकडे एक छान संस्कृत वाक्य आहे, ते वर म्हणलेल्या पायर्‍यापायर्‍यांनी मोठे होण्याबद्दल बोलते: (जसे आठवते तसे लिहीत आहे..)

गृहं कारणे स्वय्ं त्यजेत्
ग्रामंकारणे गृहं त्यजेत्
राष्ट्रम् कारणे ग्रामम् त्यजेत् (याच्या आधी आत्ताच्या पद्धतीने राज्यपण येऊ शकेल)
विश्वम् कारणे राष्ट्रम् त्यजेत्

अर्थ सोपा असल्याने येथे लिहीत नाही. पण वरील सर्व वचनांऐवजी, भारतीयांना फक्त "स्वयं कारणे सर्वम् त्यजेत्" असेच म्हणायची (अर्थात मनातल्या मनात) सवय लागली आहे... परीणामी बर्‍याचदा ना धड आप्तस्वकीयांचे ना धड देशाचे आणि ना धड विश्वाचे पडलेले असते...

शेव्टी एकच सांगावेसे वाटते की जगात दोन थोर "पॅसिफिस्ट" व्यक्ती २०-२१ व्या शतकात होऊन गेल्या आहेत (त्यातील एक सुदैवाने हयात आहे): एक अर्थातच महात्मा गांधी आणि दुसरे दलाई लामा. जगाला प्रेम अर्पावे म्हणणार्‍या या दोनही विभूतींना ब्रिटीशांविरुद्ध आणि चीन विरूद्ध लढावे लागले/लागत आहे. प्रेमाचा संदेश देत असताना पण स्वतःच्या माणसांचा आणि देशाचाच/प्र्देशाचाच विचार करावा लागला - लागत आहे/स्वार्थ ठेवावा लागला - लागत आहे, तेथे तुम्ही आम्ही कोण लागून गेलो!