आज घरी दुपारी अगदी गडबड गडबड होती. म्हणून मिनलचे बाबा दारात आल्या आल्या मिनल त्यांना म्हणाली, "बाबा आज किती गंमत! अंकिता दुपारी आपल्याकडेच होती खेळायला."
बाबा म्हणाले, "हो का?"
"पन्नूमावशीला नं, बाळ होणार म्हणून हॉस्पिटलमध्ये नेलंय!"
"अग सुनिता! काय म्हणतेय आपली मिनल?"
मिनलची आई बाहेरच्या खोलीत येत म्हणाली , "अरे, पर्णालीला तडकाफडकी सिझेरिनला नेलं, मी तिथे हॉस्पिटलातून अर्धा दिवस सुटी घेतली. मिनल-अंकिताना शाळेनंतर आपल्या घरी आणले. प्रणेश तिकडे हॉस्पिटलातच आहे. तुला काय कळवणार, तुझा सेलफोन पडलाय तिथे टेबलावर!"
"अरेरे, मग कुठे आहे आता अंकिता?"
"तिची आजी घेऊन गेली तिला," मिनल म्हणाली.
"सुनिल, मी सांगून बघितलं रे कशाळकर काकूंना, तुम्हाला काकांच्या तब्येतीची काळजी आहे, राहू द्या अंकिताला इथेच. पण त्यांनी ऐकलं नाही."
बाबा विचारात पडले - "पर्णालीचा हा तर सातवाच महिना..."
"बाबा, बाबा, मग उद्या लवकरच पन्नूमावशीची बेबी येणार का घरी?"
आईनेच उत्तर दिले - "नाही मिने, मी सांगितलं की नाही, मावशीची बेबी खूप छोटी आहे? तिला हॉस्पिटलमध्ये थोडी मोठी होऊ देतील... खूप काळजी वाटते आहे रे सुनिल. सिझेरिननंतर डॉक्टर म्हणाले की पाच-सहा आठवडे तरी बाळाला ऑक्सिजन लागेल..."
"आई ग, आई ग! पन्नूमावशीची बेबी अशी छोटी का झाली?"
"कोणास ठाऊक, का होतात या गोष्टी?"
"सुनिता, मला माहीत आहे की अशा वाईट वेळप्रसंगी तू कोणाला दोष देत नाही आहेस. पण मी किती वेळा प्रणेशला सांगितलंय की बाळ होईपर्यंत घरात सिगारेटी ओढू नकोस. धुराने बाळाला इजा होते. प्रणेश सगळेच हसण्यावारी नेणार किंवा चिडून घेणार. मग मी आपला गप्प बसलो."
"बाबा, सिग्रेटीच्या धुराने बाळाला बाऊ होतो का?"
"हो, मिने, खरंय ते."
"मग अंकिताही बेबी होती तेव्हा अशी खूप छोटी होती का? प्रणेशकाका आधीपण सिग्रेट प्याचा ना?"
"मिनुली, असं नसतं काही. दूध गटागटा प्यालं तर दरवेळी ठसका लागतो का? पण घाईनी प्यालं तर कधीकधी ठसका लागतो, म्हणून आपण नाही का काळजी घेत?"
"बाबा, पण प्रणेशकाका सिग्रेटच्या धुराचे गोल मस्त काढतो."
"हं."
"सुनिल, हं काय म्हणतोस नुसता? धुराचे गोल काढण्यात मस्त काय आहे?"
"हं नाही म्हणू तर काय म्हणू सुनिता? पर्णाली खुद्दच नाही का भुलली त्याच्या हिरो स्टाईलला."
"आमची पर्णाली अगदी तशी ’ही’ नाही आहे बरं का! हिरो म्हणजे नुसता सिगारेटीने होतो का? प्रणेश किशोरची गाणी काय छान गायचा. तुझ्या कॉलेजमध्ये क्रिकेट टीमचा कॅप्टन होता..."
"कॅप्टन होता ते बारावीपर्यंतच. आणि त्याचा खाकरून खरखरीत आवाज ऐकलायस का? आता कसला गातोय. किशोरची गाणी नाही की सैगलची गाणी नाही. इंजिनियरिंगला आला, तर लगेच त्याला टीममध्ये घेतलं आम्ही. चेंडूपाठीमागे धावताना दम लागायचा. याच्या फील्डिंगच्या दिशेला बॉल गेला की चौकार नक्की. त्याला एक्स्ट्रा करून बाजूला बसवला तर तिथेपण एकापाठोपाठ एक सिगारेटी फुंकणार. दुसऱ्या वर्षी मैदानावर यायचा बंद झाला. आणि तोपर्यंत पटवली होती आपल्या पर्णालीला..."
"सुनिल श्श्श्." आईने डोळे वटारून मिनलच्या दिशेने मान तुकवली.
"आई ग, मी नं एकदा पन्नूमावशीला पण बाल्कनीत रात्री सिग्रेट पीताना बघितले."
"करा नवऱ्याला श्श्श् सुनितादेवी. पर्णाली तिच्या डॉक्टरीणताईपुढे लपवते, तरी भाचीच्या नजरेतून काही सुटत नाही."
"बाबा, प्रणेशकाकाला माहीत नव्हतं का सिग्रेट प्यायचं नाही ते?"
"माहिती तर असायलाच पाहिजे होते. पण घरी काय बघितलं त्याने? कशाळकर काकांची दिवसाला दोन पाकिटे खतम व्हायची. पण काकांना किती लवकर पहिला हार्ट अटॅक आला. तेव्हा तरी प्रणेशने आपल्या सवयीकडे लक्ष द्यायला हवे होते. काकांना त्यांच्या डॉक्टरांनी सांगितलं की सिगारेट पिऊ नका. पण त्यांनी सोडली नाही. प्रणेशची आणि काकांची एकमेकांना साथ. जायचे तर शानसे जाऊ, म्हणे. प्रणेश खोकतो तो खोकतोच! पण आता बाळाला झालं त्यात कसली शान? आता हा काकांचा दुसरा हार्ट अटॅक. काकूंना होणार्‍या त्रासात कसली शान? छे, बुवा... यांना काय सांगावं."
"अंकिताच्या आजोबांना हार्ट अटॅक म्हणजे काय हो झाले बाबा?"
"मिनूताई, आपलं हृदय असतं ना - छातीत धडकधडक करतं ते? त्याला अन्न, ऑक्सिजन, वगैरे उपयोगी वस्तू रक्तातून वेगळ्या पुरवाव्या लागतात. त्यासाठी असं एक नळ्यानळ्यांचं जाळं असतं. अं, आईच्या पुस्तकातलं हे चित्र... हे बघ.

हृदयावरील धमन्यांचे जाळे - (NIH, no copyright)

या नळ्यांना म्हणतात धमन्या. रक्तात जर तुपकट कचरा असला तर तो कधीकधी धमनीच्या आत चिकटतो. बघ चित्रातल्या धमनीत ही तुपकट थप्पी. त्याच्यावर रक्ताची गुठळी अडकली. मग हृदयाला अन्न मिळत नाही. प्राणवायू मिळत नाही."
"बाबा, प्राणवायू म्हणजे ऑक्सिजन ना? शाळेत मला बाईंनी सांगितलं."
"बरोबर. प्राणवायू मिळाला नाही, तर हृदय बंद पडते. जर लवकर उपचार केला नाही, तर जीवपण जातो."
"बाबा, सिग्रेटमुळे धमनीत कचरा कसा चिकटतो?"
"डॉक्टरीणबाई! सांगता का तुमच्या मुलीला?"
"मिनलबाळ, सिगारेटच्या धुरात खूपखूप वेगवेगळी विषं असतात. ती अगदी थोडीथोडीशी असतात, म्हणून एक सिगारेट प्याल्यावर लगेच काही होत नाही. पण धूर छातीत गेला, की छातीच्या आतला नाजुक भाग हळूहळू जळतो. अगदी थोडाथोडा जळतो, पण मग खूप महिन्यांनी, वर्षांनी, श्वास घ्यायला त्रास होतो. सारखी सारखी धाप लागली की मग व्यायाम नाही करता येत. व्यायाम केल्याने रक्त सळसळ फिरते, धमन्या लवचीक होत असतात. पण व्यायाम कमी झाला की मग धमनी कडक होते. तिच्यात ओशटपणा चिकटायला लागतो. शिवाय सिगारेटमधल्या विषाने रक्तच जास्त चिकट होते. मग त्याच्या गुठळ्या होऊन धमनीत अडकतात. शिवाय आत चिकटलेला ओशट थर काढून टाकणारा रक्ताचा गुण असतो, तोही सिगारेटीतल्या विषाने कमी होतो. ओशट थर कितीतरी वर्षे साचून साचून हृदयाच्या धमन्या खूप चिंचोळ्या होतात. कधी एक धमनी बंद होते कधी दुसरी."
"मग आई, अंकिताचे आजोबा थांबवत का नाही सिग्रेट पिणं?"
"ही सगळी छातीत, हृदयात जाणारी विषं आहेत, पण सगळ्यात वाईट विष आहे ते डोक्यात जातं! त्याचं नाव निकोटीन. हे चढलं की आधी छानछान वाटतं, पण उतरलं की एकदम वाईट. डोकं दुखतं, धाकधूक वाटते, मळमळायला होतं... पुन्हा सिग्रेट प्याल्याशिवाय बरं वाटत नाही. असं हे विचित्र विष आहे निकोटीन. याची सवय लागते, आणि मग याच्याशिवाय करमत नाही. मग त्या एका खोट्या सुखासाठी लोक बाकी सगळी वाईट वाईट विषं धुरातून ओढत राहातात. लहानपणी ही सवय लागली, तर सुटायला खूपच कठिण."
"आई, मग कोणालाच सिग्रेट सोडता येत नाही का?"
"नाही, नाही... खूप प्रयत्न करावा लागतो, पण सुटते. आधी त्रास होतो, पण मग स्वच्छ हवा छातीत जायला लागते, ताजेपणा वाटतो."
"मग आई, प्रणेशकाकाने प्रयत्न केला तर त्याची सिग्रेटही सुटेल का?"
"सुटेल तर. पण त्याला सांगणार कोण?"
"मी सांगणार. आणि अंकिता सांगेल. आणि उद्या आपण हॉस्पिटलमध्ये जाऊ, तर छोट्या बेबीला आमच्या बाजूला करून घेऊ."
बाबा म्हणाले, "शाहाणी आहे बाळ माझी. सुनिता, हेच खरे. तुझ्या माझ्या सांगून उपयोग झाला नाही. पण त्या छोट्या बाळाचे हाल बघून प्रणेश-पर्णालीच्या डोक्यात प्रकाश पडेल वाटते."
"मिनूबाळ, आपल्याला उद्या पर्णालीताईला बघायला हॉस्पिटलात लवकर जायचं ना? जेवायचं, झोपायचं... खेळ आवरा पाहू पटापट..."