नरेंद्र दाभोलकरांनी प्रशासकीय चौकटीत राहून लिहिलेला हा लेख चांगला आहे. त्यात त्यांनी काय व्हायला नको व काय व्हायला पहिजे याचे सुस्पष्ट प्रतिपादन केले आहे. परंतू ते कसे होईल यावर विस्तृत प्रमाणात भाष्य केले नाही.

या प्रश्नाच्या मूळ गाभ्याकडे बघायचे झाल्यास ते आपल्या घटनेत सापडते. धर्म-जातीच्या आरक्षणांच्या जागी बौद्धिक व आर्थिक निकषांवर आरक्षणे देऊन प्रगतीकडे नेण्याऐवजी आजचे राज्यकर्ते समाजाला फाटाफुटीच्या व विघटनाच्या मार्गावर नेत आहेत. समान नागरी कायदा लागू करुन धर्म-जातीच्या आरक्षणांचा बिमोड केल्यास जाती-धर्मांच्या अधारावर फोफावणार्‍या संघटना/पक्ष संपतील व समाज या दुष्टचक्रातून बाहेर पडेल असे मनोमन वाटते. दाभोलकरांनी ज्या समाजधुरिनांचा उल्लेख केलेला आहे त्या सर्वांनी आजच्या घडीला हेच केले असते असे वाटते.

आपला,
(समानतावादी) भास्कर

आहे तितुके जतन करावे, आणिक मिळवावे,
महाराष्ट्र राज्यची करावे जिकडे तिकडे ॥

थोडफार तथ्य आहे. थोडफार हे असेच होणार (अटळ) आहे हे मान्य करावेच लागेल. बुद्धीने चालणारे लोक व भावनेने चालणारे लोक ह्यांचे गुणोत्तर काय आहे ते अंनिसला माहीती असेलच. हे नुसते भारतात नाहीच जगभर असेच आहे. पण जगातील इतर देशांनी सरकार, प्रशासन, सामाजीक जबाबदारी ह्या मार्गांनी त्यांच्या त्यांच्या समाजात बर्‍यापैकी सुधारणा केली आहे, जी आपल्याकडे तितकी नाही त्यामूळे हे "भव्य" सोहळे जास्त डोळ्यात खुपतात.

नुस्ते विचार कितीही उत्तम उदात्त असले तरी माणूस आचार जास्त आवडीने करतो. लोकांना सणसमारंभ आवडतात ते सहजासह़जी कमी होणार् नाहीत. अगदी हे सोहळे उद्या काही कारणाने जबरदस्ती बंद करवले तर आहे ते थोडेफार चांगले काम संपून, चंगळवाद जोमाने फोफावेल. कारण जो पैसा ह्या "भव्य"कामावर खर्च होतोय तो स्वस्त बसणार नाही, खर्चाला बाहेर पडेलच.

सणसमारभांच असे आहे की गेल्या १०-१५ वर्षात लोकांच्या हातात जास्त पैसा खूळखूळायला लागला आहे. कित्येक शतकांच्या विचारांचा पगडा जसे आता पैसे आले आहेत, आपले चांगले झाले आहे व असेच होत रहावे ह्या भावनेतून तर व्रतवैकल्य, दान धर्म, सोहळे करावेत ही इच्छा होणारच. सर्व पैसे स्वःतावर खर्च करण्यापेक्षा थोडेफार चांगल्या कामावर करणे लोकांना आवडते. आपल्या आळीसाठी, गावासाठी. अंनिस ला काही वाटो पण गावचा उरूस, ग्रामदैवत इ. गोष्टी इतक्यात नामशेष होणार् नाहीत. त्यातल्या त्यात हे सोहळे धर्माभिमुखच्या ऐवजी समाजाभिमुख होणे अपेक्षीत व ते तसे होत आहे. सार्वजनीक गणेशोत्सवात समाजोपयोगी कामे जास्त होताना दिसत आहेत. बराच पैसा आहे तिथे भ्रष्टाचार होतोच आहे ति पण भारतीयांची परंपराच आहे म्हणा. :-)

बर्‍याच लोकांची आता राजकारणात जायची इच्छा आहे तर हे सोहळे "नेटवर्कींग" चे उत्तम काम करतात. त्यामुळे सोहळे "सफल" करायचे व दुसर्‍यापेक्षा आपला सोहळा अजून मोठा करायची स्पर्धाच असते म्हणा. दही हंडी उत्तम उदाहरण, इतका पैसा दहीहंडीत कधीच नव्हता.

आता त्यातल्या त्यात सुशिक्षित लोकांनी स्वतः गरजू लोक, संस्था, प्राणीजात, पर्यावरण इ. महत्वाच्या सामाजिक, जागतीक समस्यांकडे आपले लक्ष, पैसा वळवला (धार्मीक बाबींपेक्षा) व हे स्वतःच्या मुलांसमोर करून एक नित्य आचरणाने आदर्श घालुन दिला तरच काही वर्षांनी पुढच्या पिढीत विवेकवाद पुढे येईल. अन्यथा चंगळवाद आपले स्थान अजुनच बळकट करेल.

गोकुळाष्टमी, गणपती, नवरात्र, दिवाळी, दत्तजयंती, गणेशजयंती, महाशिवरात्र, गुढी पाडवा, रामनवमी, हनुमान जयंती अशा सर्व बाबी सार्वजनिक व्हाव्यात आणि त्यात इथले जनमानस गुंतून (की गुंगीत) राहावे, यासाठी पद्धतशीरपणे प्रयत्न होत आहेत. त्याशिवाय या धार्मिक उत्सवांच्या वाट्याला एवढी भरभराट आलीच नसती.

पण इतक्यातच तर असे संवाद घडले आहेत, की हल्ली सणांचे काही राहीले नाही... दिवाळी तलाल्यासारखीही वाटत नाही...?
राखी शोधायला जावे तर ती विकणारे दुकान सापडत नाही... ?
मला वाटते की इतरही गोष्टीत जनमानस गुंतते आहे त्याचाही विचार केला तर बरे.

या गोष्टी थोड्या फार प्रमाणात घडत आहेत म्हणून नव्या पीढीला माहीत तरी आहेत... त्याही घडेनाशा झाल्यावर काय करायचे?
शिक्षणावर व इतर बाबींवर खर्च जरूर व्हावा. पण मला वाटते के हे सार्वजनीक स्वरूप राहीलेच पाहीजे!

आपला
गुंडोपंत

दाभोलकरांचा लेख आवडला. अंनिसशी संबंध न जोडता वाचला त्यामुळे अधिक रुचला.
उत्सवीपणाला माझी हरकत नाही, पण कडवेपणाचा पुरस्कार व प्रचार करण्याला विरोध करता आला व आळा घालता आला तर बरे होईल.
- दिगम्भा

दाभोळकरांचा हा लेख काही बाबतीत न पटणारा तर काही बाबतीत पटणारा आहे...

जीवनात धर्माला वैशिष्ट्यपूर्ण स्थान आणि दीर्घ इतिहास आहे. वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा उदय आणि विकास ही त्यामानाने गेल्या अवघ्या चारशे वर्षांतील गोष्ट आहे. संघटित धर्माचा उदय त्याआधी कित्येक शतके झाला. विज्ञानाच्या उदयाआधीच त्याला विशालस्वरूप आणि विलक्षण सामर्थ्य प्राप्त झाले. जीवनाचे सर्व आयाम धर्मकल्पनेच्या प्रभुत्वाने व्यापले गेले. सर्व जीवनावर धर्माची अप्रतिहत सत्ता फार दीर्घकाळ चालली.

हा संपूर्ण परिच्छेद हा पाश्चात्य जगाच्या इतिहासाशी संबधीत आहे पण कोरडे ओढताना मात्र हिंदू धर्मावर आणि त्यातील विशेषकरून सणावारांवर ओढले आहेत. त्यातील अंधश्रद्धा आणि वाईट चालीरीतींवर ओढले असते तरी एकवेळ समजले असते पण गणपती, गोकुळाष्टमी, दिवाळी किंवा जे काही सण साजरे केले जात असतील त्यावर दाभोळकरांचा आक्षेप काय ते समजले नाही. आणि मग तसे इतर धर्मीयांबद्दल् बोलणार नाही. भारतातील उंच देवळे/वास्तू, अशोक स्तंभ, गणितीज्ञान, शुन्याची संकल्पना, भौतीक शास्त्र हे काही गेल्या चारशे वर्षात पाश्चात्य जगतात जाग आल्यावर तयार झालेले नव्हते. (आणि तसे काय आर्कीमिडीझ पण काही गेल्या चारशे वर्षताला नाहीच...). संघटीत धर्म हा प्रकार हिंदू धर्मात कधीच नव्हता आणि अजूनही नाही. सावरकरांनी कॉईन केलेला आणि ज्याचा कम्यूनिस्ट अथवा सूडोसेक्यूलॅरिस्ट आता शिवीसारखा वापर करतात तो "हिंदूत्व" शब्द हा राष्ट्र आणि तत्वज्ञानाशी निगडीत आहे हे वेगेळे सांगायला नको. संघटीत धर्माने ख्रिश्चन आणि मुस्लीम धर्मीयांमधे आततायी वृत्ती तयार केल्या त्यामुळे आपण आज सर्व काही भोगत आहे (त्या धर्मांमुळे नाही तर त्यातील दाभोळकरांनी सांगीतलेल्या संघटीत वृत्तींमुळे).

धर्मभावनांचे व्यापारीकरण, बाजारीकरण, विकृतीकरण आणि राजकारण चालू आहे. येथील माणसाची मानसिकता अंगभूतपणे धार्मिक आहे. ही धार्मिकता नैतिकतेकडे वळविण्याचा प्रयत्न संत व समाजसुधारकांनी केला. ती धार्मिकता धर्मांध बनवण्याचा पद्धतशीर प्रयत्न चालू आहे. माणसाची धार्मिकता हा जणू कच्चा माल झाला आहे. अशा परिस्थितीत खरे प्रश्‍न, खरी मूल्ये याचे आत्मभान न हरवल्यासच नवल.

हे अर्थातच मान्य आहे. पण त्यावर कोरडे ओढण्या ऐवजी दाभोळकर सामान्य माणसावर कोरडे ओढत आहेत असे वाटले..

विचाराचे व आचाराचे पाथेय न्या. रानडे, म. फुले, म. गांधी, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या उक्ती व कृतीत भरपूर उपलब्ध आहे. या सर्वांचे धर्मकारण म्हणजे दुसरे-तिसरे काही नसून, विवेककारण होते. समाजविमुख धर्म त्यांनी समाजसन्मुख केला.

हे मान्यच आहे. सर्व नेते आदरणीय आहेत पण त्यांच्या अनुयायांचे काय झाले? घोडे कुठे पेंड खात बसले हा प्रश्न दाभोळकरांनी स्वतःस विचारून उत्तर शोधायचा प्रयत्न करावा असे वाटते. उक्ती आणि कृती बद्दल त्यामानाने ज्यांच्या बद्दल भावनीक वाद निर्माण होणार नाही अशा न्या. रानड्यांचा किस्सा पहा: प्रार्थना समाज तयार केला लोकशिक्षणाचा मनापासून प्रयत्न केला आणि करत राहीले (अर्थात परक्यांच्या सरकारी नोकरीत राहून). विधवा विवाह व्हायला हवेत म्हणून भाषणे दिली. लोकांमधे एक विचार रुजवायचा प्रयत्न केला. पण स्वतःची पत्नी गेल्यावर वडलांच्या इच्छेच्या नावाखाली का होईना पण १२ वर्षाच्या कुमारीकेशी दुसरा विवाह केला. गोपाळराव जोशांनी घडवून आणलेल्या चहापान समारंभात जेंव्हा पाद्र्याच्या हातून चहा घेतला म्हणून बहीष्कृत झाले तर माफीपत्र दिले. (हाच प्रकार टिळकांबद्दल पण त्याच वेळेस झाला, पण त्यांनी कर्मठ ब्राम्हणांना खेळवत ठेवून, वाद घालून त्यांची माफी मात्र मागीतली नाही. स्वतःच्या मुलाची मुंज लावायला भटजी मिळाला नाही तर स्वतः लावण्याच्या तयारीत ते राहीले...). अर्थात इतके सारे बोलले म्हणून माझ्या लेखी रानड्यांचे श्रेष्ठत्व कमी नाही आहे. केवळ दाभोळकर "उक्ती आणि कृती" असे बोलले म्हणून हे लिहावे लागले...

विधायक धार्मिकतेचे हे चिंतन समाजकारणात आणि शिक्षण क्षेत्रात संघटितपणे क्रियाशील होणे, हीच आजची गरज आहे.

ही आजचीच काय, कालातीत गरज आहे. त्यासाठी दाभोळकरांसारख्या बुद्धीवादी माणसांनी डोळसपद्धतीने ज्या हिंदू धर्मीयांना ते नावे ठेवत आहेत त्या हिंदू धर्माचे तत्वज्ञान अभ्यासून त्या अनुषंगाने लोकशि़षण केले पाहीजे. ती तपस्या ज्ञानेश्वरांपासून तुकारामापर्यंत आणि अनेक संतांनी आणि धर्मसुधारकांनी विशेष करून महाराष्ट्रात केली आणि स्वत:च्या तत्वज्ञाना बद्दल लोकसंभ्रम तयार करण्या ऐवजी खर्‍या अर्थी लोकशिक्षण केले आणि आज त्याची गरज आहे असे वाटते.