आत्मा आणि मानवी मेंदू
"इंद्रियाणि पराण्याहुरिंद्रियेभ्य: परं मन:।मनसस्तु परा बुद्धि: यो बुद्धे: परतस्तु स:।" [गीता ४२/३]
गीतेतील या श्लोकात इंद्रिये (ज्ञानेंद्रिये+कर्मेंद्रिये), मन आणि बुद्धी यांचा उल्लेख आहे.मात्र बुद्धीचे तसेच मनाचेही अधिष्ठान असलेल्या मेंदूचा उल्लेख नाही.संपूर्ण गीतेत मेंदू अथवा त्या अर्थाचा अन्य कोणताही शब्द नाही."गीर्वाणलघुकोशा"त मेंदू हा शब्द नाही.पुढे शोध घेता समजले की आपण आज ज्या अर्थाने मेंदू हा शब्द वापरतो त्या अर्थाचा एकही शब्द वेद आणि उपनिषदे यांतही नाही.(मेंदू" या शब्दाची व्युत्पत्ती काय तीही मला ठावूक नाही.शोधून कुठे सापडली नाही.मेंदूसाठी मस्तिष्क,मस्तुलुंग असे समानार्थी शब्द आहेत.)
याचा अर्थ असा नव्हे की डोक्याच्या कवटीत सुरक्षितपणे असलेला मेंदू हा अवयव त्याकाळी ठावूक नव्हता. यज्ञात अनेक पशू बळी देत.अश्वाच्या प्रत्येक अवयवाचे नाव घेऊन,"स्वाSहा स्वाSहा" म्हणत त्या त्या अवयवाची आहुती हवनात टाकीत.तसेच मांसाहारासाठी बोकड,बैल,गाय असे पशू कापीत.तेव्हा पशूंचे सर्व अवयव वेदकालीन माणसाला ज्ञात होते.हाडात जसा पांढरा-पिवळा मगज असतो तसा प्राण्यांच्या डोक्याच्या कवटीत फिकट गुलाबी-राखी रंगाचा मगज असतो.माणसाच्या डोक्यातही तसा असणार एवढे त्याकाळी कळत होते.पण त्याच्या कार्याविषयी काहीच कल्पना माणसाला नव्हती.शरीरातील सर्व क्रिया नियंत्रित करण्याची यंत्रणा त्या गुलबट रंगाच्या मगजात आहे याची कल्पना त्याकाळी जगात कुणालाच नव्हती.ते ज्ञान अगदी अलिकडचे आहे.माणसाच्या स्मृती,ज्ञान,मन, बुद्धी यांचे स्थान हृदयात आहे अशी पूर्वी सर्वांची समज होती.कारण हृदयाची धडधड कळत होती.ती थांबली की मृत्यू येतो हे दिसत होते.
माणसाची कर्मेंद्रिये कोणती,ज्ञानेंद्रिये कोणती ,प्रत्येक इंद्रियाचे काम काय हे सहज समजत होते.पण इंद्रियांनी आपापली कामे करावी म्हणून त्यांना कोण प्रवृत्त करतो? ज्ञानेंद्रियांद्वारे झालेले ज्ञान नेमके कोणाला होते? ज्ञाता कोण? हे समजत नव्हते.केनोपनिषदात शिष्य गुरूंना विचारतो:--

"केनेषितां वाचमिमां वदन्ति? चक्षु: श्रोत्रं क उ देवो युनक्ति?"

[लोक ज्या वाणीने बोलतात त्या वाणीला बोलण्यास कोण प्रवृत्त करतो? डोळ्यांना आणि कानांना त्या त्या कामासाठी कोण नियुक्त करतो?]
ऐतरेय उपनिषदात आहे:--

"येन वा पश्यति ,ये न वा शृणोति,येन वा गंधानाजिघ्रति,येन वा वाचं व्याकरोति,येन वा स्वादु चास्वादु च विजानाति स आत्मा कतर:?"

[ज्याच्यामुळे माणूस (नेत्रांद्वारे) पाहातो,(कर्णाद्वारे) ऐकतो,(नाकाद्वारे) वास घेतो,वाचेद्वारे स्पष्ट बोलतो,(रसनेद्वारे) चविष्ट-बेचव जाणतो तो आत्मा कोण आहे?]
.....या प्रश्नाचे उत्तर ,"तो हृदयस्थ आत्मा परमात्म्याचा अंश आहे." असे दिले आहे.
त्याच उपनिषदात पुढे,

"संज्ञानं (सम्यक ज्ञान),आज्ञानं (आदेश देण्याची शक्ती),विज्ञानं (विभिन्न रूपांवरून वस्तू ओळखण्याची क्षमता),प्रज्ञानं (तात्काळ जाणण्याची शक्ती), मेधा,दृष्टि,धृति:,मति:,मनीषा(मनन करण्याची शक्ती),स्मृति:,संकल्प:,क्रतु:(मनोरथ शक्ती),असु:(प्राणशक्ती) ,काम: एतानि सर्वाणि प्रज्ञानस्य एव(जीवात्म्याचीच) नामधेयानि।

अशी प्रश्नोत्तरे उद्भवण्याचे कारण म्हणजे मेंदूच्या कार्याविषयीं असलेली त्या काळच्या माणसाची अनभिज्ञता.अन्य सर्व इंद्रियांची कामे कोणती ते स्पष्टपणे कळत होते.पण डोक्याच्या कवटीत आहे ते काय? त्याचे कार्य कोणते? याची काहीच कल्पना नव्हती.ज्यात शंभर अब्ज मज्जा पेशी आहेत असा माणसाचा मेंदू म्हणजे जगातले सर्वांत विस्मयकारक ,गहनतम असे विद्युत् -रासायनिक यंत्र आहे. माणसाच्या शारीरिक,वैचारिक,मानसिक,भावनिक अशा सर्व कृतींचे नियंत्रण मेंदू करतो हे गेल्या शंभर- दिडशे वर्षांत समजले आहे.उपनिषद् काळात मेंदू विषयीचे हे ज्ञान नसणे स्वाभाविक आहे.
पण माणसाला पडलेल्या प्रश्नांची उत्तरे त्याला हवी असतातच.शिष्यांनी विचारलेल्या अशा प्रश्नांवर गुरू चिंतन करतात.इंद्रिये आपापली कामे करतात त्यासाठी त्यांना कोण प्रवृत्त करतो?कोण आज्ञा देतो?इंद्रिये,मन,बुद्धी यांच्यावर नियंत्रण ठेवणारा कोणीतरी शरीरात असला पाहिजे असे त्यांना वाटते होते.यावर विचार करतां त्या ऋषींना विश्वनिर्मितीच्या ब्रह्मसिद्धान्ताचे स्मरण झाले.सर्वव्यापी ब्रह्मापासून विश्वाची निर्मिती झाली हे सर्व उपनिषदकार मानत होते.त्या ब्रह्माचा अंश माणसाच्या शरीरात असणार हे तर्कसंगत वाटले.म्हणून त्यांनी तशी कल्पना केली.शरीरांतील त्या मानीव ब्रह्मांशाला आत्मा असे नाव दिले.सर्वव्यापी ब्रह्म आणि शरीरस्थ ब्रह्म यांतील भेद स्पष्ट होण्याकरिता सर्वव्यापीसाठी परब्रह्म,परमात्मा,परमपुरुष,शिवात्मा तर शरीरस्थासाठी ब्रह्म,आत्मा,जीवात्मा,अंतरात्मा,देही असे शब्द रूढ झाले.हा आत्मा हृदयात असतो हेही सर्वमान्य झाले."अंगुष्ठमात्रो पुरुषोSन्तरात्मा सदा जनानं हृदये संनिविष्ट:।,सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्त: स्मृतिर्ज्ञानमपोहनंच।[मी सर्वांच्या हृदयात सामावलो आहे.स्मृती,ज्ञान,चिकित्सक वृत्ती यांचा उद्भव माझ्यातून आहे.] असे उल्लेख उपनिषदांत तसेच गीतेत आहेत.इथे हृदय हे स्थान सोडून अन्य सर्व गोष्टी मेंदूला लागू पडतात हे आपण आज जाणतो.
पुढे या काल्पनिक आत्म्याच्या पायावर पुनर्जन्म,संचित,प्रारब्ध,स्वर्ग,मोक्ष,मोक्षप्राप्तीचे विविध मार्ग ,जन्ममृत्यूचे फेरे,चौर्‍याऐशी लक्ष योनी अशा अनेकानेक संकल्पनांचे बहुमजली डोलारे उभे राहिले.वस्तुत: हे सगळे माणसाच्या मेंदूनेच निर्माण केले."तुम्ही ज्याला शोधत आहात तो कर्ता-करविता मी आहे." याचा थांगपत्ता त्याने दीर्घकाळ लागू दिला नाही. त्याच्या आज्ञेनेच तर सगळे घडत होते पण ते त्याचे त्यालाच ठाऊक नव्हते मग थांगपत्ता कोण, कोणाला कसा सांगणार?
अशी आहे ही जाणिवेची जाणीव असलेल्या(पण बरेचदा कुठल्या कुठे भरकटणार्‍या ) होमो सेपियन सेपियनची गंम्मत! म्हणजे अब्जावधी मज्जापेशींनी बनलेल्या त्याच्या मेंदूची मज्जा!
*************************************************************************************