आपल्या विचारांशी सहमत आहे. पुणे विद्यापीठात काही वर्षे घालवूनही जयकर ग्रंथालयातील माझ्या 'विषयाबाहेरची' पुस्तके मिळवण्यात मला कधीच यश आले नाही. कुठल्याही परिस्थितीमध्ये पुस्तकांना हात लावू दिला जात नसे. पुण्यातील एक अत्त्युत्तम ग्रंथसंग्रह असलेले ग्रंथालय अशी जयकर ग्रंथालयाची ख्याती आहे. आणि या ग्रंथालयाचा सदस्य असूनही याचा कधी च लाभ घेता आला नाही ही खंत अजून आहे.
मागे एकदा यावर चर्चा झाली होती, तेव्हा एका ग्रंथपालांनी त्यांची बाजू मांडली होती. मनुष्यबळाची कमी, पुस्तकांच्या पुरेश्या प्रती उपलब्ध नसणे वगैरे. यात बरेचसे तथ्यही आहे. पण प्राप्त परिस्थितीमध्येदेखील निरुपयोगी नियम शिथील केले तर वाचकांना नक्कीच फायदा होईल.
याउलट अनुभव आला पुण्याच्या ब्रिटीश ग्रंथालयात. ग्रंथालयातील हवे ते पुस्तक, हवा तितका वेळ चाळण्याचा आनंद पहिल्यांदा इथे लुटता आला.
----
L'enfer, c'est les autres -- Jean-Paul Sartre

पुण्यातील मराठी पुस्तकांच्या कोणत्याही ग्रंथालयामध्ये हीच परिस्थिती आहे.

आमच्या गावाच्या ग्रामपंचायतीच्या वाचनालयामध्ये कोणालाही मुक्त संचार होता. कोणतेही पुस्तक हाताळायला मिळायचे. त्या निमित्ताने बर्‍याच पुस्तकांवरील धूळही साफ होऊन ग्रंथपाल साहेबांचे काम कमी होत असे. शिवाय विद्यार्थी असल्यास एप्रिल मे महिन्याच्या सुट्टीत पूर्ण दिवस वाचनालयात बसून कितीही पुस्तके वाचू शकत होतो. या कालावधीत पुस्तकांची मोजणी व पुस्तके व्यवस्थित लावणे या कामात ग्रंथपाल साहेबांना शक्य तशी मदत करावी लागे. नवशिक्या वाचकांना पुस्तके रेकमेंड करणे व त्याचा १/३ सारांश अर्धा कप चहासोबत सांगणे हा ग्रंथपाल साहेबांचा छंद.

नवी आलेली पुस्तके मात्र ग्रंथपाल साहेबांची वाचून झाल्याशिवाय सामान्य वाचकांसाठी उपलब्ध होत नसत एवढा एकच मुद्दा त्रासदायक होता.

पुण्यात आल्यावर सदाशिव पेठेतील एका सरकारी ग्रंथालयामध्ये सदस्य होण्यासाठी गेलो असता माझे आडनाव विचारुन नंतर "आम्ही अमर्याद काळासाठी सदस्यनोंदणी बंद केली आहे." असे उत्तर ऐकवले होते. लक्ष्मी रस्त्यावरील एका वाचनालयात महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना सदस्य न करुन घेण्याचे वाचनालयाचे धोरण आहे हे वाक्य कारण म्हणून सांगितले.

तेव्हापासून पुण्यात पुस्तक विकत घेऊन वाचणे हे कमी अपमानास्पद आहे हे जाणवले. पुण्यातील ग्रंथपालांनी केलेल्या अपमानापेक्षा दुकानदारांनी केलेला अपमान जास्त सुसह्य व कमी बोचणारा असतो.

जयकर ग्रंथालयात माझी सुद्धा राजेंद्र यांच्या अनुभवासारखिच थोडिफार स्थिती.

पुणे मराठी ग्रंथालयात मात्र वगणूक अतिशय चांगली मिळाली. पुस्तक उशीराने परत दिल्यावर वगैरे सुद्धा ते लोक सामंजस्याने वागवतात.

--लिखाळ.

परदेशात भारतीयांनी एकमेकांकडे पाहून स्मितहास्य करावे असे मला वाटते.

ठाण्याच्या १०० वर्षांहून जुन्या असलेल्या 'ठाणे मराठी ग्रंथसंग्रहालयाची' परिस्थिती त्या मानाने खूप बरी आहे असे म्हणायला हवे!

आपला,
('ग्रंथालय' या प्रकारावर विलक्षण श्रद्धा असलेला!) तात्या.

औरंगाबादच्या सर्वच ग्रंथालयाचीही परिस्थिती उत्तम आहे.पाहिजे ती पुस्तके मागितल्यावर मिळणे,किंवा थांबवून दिल्या जातात याचा आनंद काही औरच असतो. पण ग्रंथाच्या देवाण घेवाणीत ग्रंथ देणा-या कर्मचा-यांच्या स्वभावावर बरंच काही अवलंबून असते.

नाशिकच्या सावाना चे मात्र छान आहे. पुस्तके अगदी हातात मिळतात!... वाचक वाचना विषयी गंभीर आहे असे जाणवून दिल्यावर(याला महत्व आहे बरं का... :) ) पुस्तकांच्या कपाटांपर्यंत पोहोचता येते. इथे मी दिवस चे दिवस घालवले आहेत. खुपच छान अनुभव आहे.

(घाटपांडे साहेब छान लिहिलय आपण! हा माझाही आवडता विषय आहे.)

मित्रहो (आणी मैत्रिणींनो!;) )
बुकं हातात मिळणं हे पुर्वी फार मोठी गोष्ट होती. हल्ली जरा दुर्मीळ पणा कमी होत चालला आहे. वाचनालयांचे पण संगणकीकरण करणे अत्त्यावश्यक आहे. त्यामुळे शोधशोध करणे सोपे होईल.

पुस्तकांच्या रॅक्स पर्यंत जाऊ ने देण्यामागे पुस्तकांची ढापाढाप आणी नासधुस- पाने फाडून घेणे, अश्या प्रकारचे वर्तन कारणीभूत आहे असे वाटते.
मी अनेकदा अशी पाने फाडतांना पाहिली आहे आणी हटकले/पकडले पण आहे. त्यामुळे पुस्तके ही 'आपल्या सगळ्यांची' संपत्ती आहे हा भाव समाजात जागृत होत नाहे तोवर हे घडत राहील.
यात ग्रंथालये(च) महत्वाची भुमीका बजावू शकतात.

जसे
१. नवीन सदस्यांसाठी एक नोदणीच्या वेळी वाचनालय कसे वापरावे याचे प्रशिक्षण देणे. (पण नवीन सदस्य तर पाहिजे ना त्यासाठी?)
२. आपले नियम सुकर आणी पुस्तके वापरणार्‍यांच्या दृष्टीकोनातून कसे आहेत हे तपासून पाहणे. (तेव्हढा पगार मिळतो का आम्हाला साहेब?)
३. आपली ग्रंथसंपदा केव्हढी आणी किती उपयोगी आहे याचे वेळोवेळी प्रदर्शन मांडणे. (हेच कांमं करु का आता आम्ही? आं?)
४. नियम 'का आहेत' हे सदस्यांना वारंवार समजावून देणे. (कोणी ऐकायला तर थांबले पाहिजे ना भाऊ!)
५. ग्राहकसेवेचे प्रशिक्षण सर्व ग्रंथालय सेवकांना देणे - आणी कायम देत राहणे. (यांना आधी बाहेर काढा हो!)
६. ग्रंथालय आणी वाचक वेगळे नाहीत हे व्यवस्थापनाने मान्य करणे. (हे कोण आपल्याला सांगणारे? आम्ही आमचे बघुन घेऊ!)
७. मुक्त संचार देण्यासोबत सुरक्षेचे उपाय राबवणे.
८. आपली ग्रंथ संपदा ही समाजाच्या गरजेशी निगडीत आहे आणी राहिल हे सतत पाहणे.
असो. असे अनेक उपाय करता येतील.

पण आता वाचक म्हणून मी काय काय करु शकतो?
१. ग्रंथालय हे माझेच नाही तर इतरांसाठी ही आहे याचे जाणीव ठेवणे. (मह्णून तर आयर्विंग वॅलेस च्या स्वर्गिय शैय्याची 'ती' पाने फाडून घेतो आहे ना... नाही तर इतर वाचकांची संस्कृती बुडेल ना बाबा!)
२. पुस्तके जपुन हाताळू शकतो. ग्रंथालय चालकांना हा विश्वास देऊ शकतो. (अगदी जपुनच फाडली ती पाने... कळणार पण नाही!)
३. फाटकी पाने चिकटवू शकतो.
४. ग्रंथालयाची नासधुस होणार नाही हे पाहू शकतो.
५. नियमीतपणे पुस्तके वाचू शकतो!
६. ग्रंथालयाचे नियम का व कसे हे नीट समजून घेऊन मग सदस्यत्वाचा फायदा घेऊ शकतो. (फायद्याचं...? काय म्हणाले?)
७. पुस्तके वेळेवर परत करु शकतो. (बरं बरं)

मित्र-मत्रिणींनो,
मला असे पण वाटते की व्यवस्थापनाने आपले ग्रंथालय इतर ग्रंथालयांसोबत साखळीत जोडणे आवश्यक आहे. यामुळे कोणतेही पुस्तक कुठेही परत करणे सोपे होईल, आणी इतर वाचनालयातली पुस्तके पण कोठे ही नाममात्र फी मध्ये उपलब्ध होऊ शकतील. यासाठी संगणकीकरण मोठीच मदत करु शकेल.

याशिवाय मला असा पण प्रश्न आहे की, ग्रंथालयात, पुस्तकांशिवाय व्याख्याने आणी टि. व्ही. चे रेकॉर्डेड कार्यक्रम पण का मिळू नयेत? असे किती तरी (फक्त माहितीपुर्णच?) कार्यक्रम असतात की जे हुकतात पण नंतर बघायला मिळतीलच असे नाही.

आज जे समाजाला आवडते आहे ते देण्यात काय गैर आहे?

काय वाटते आपल्याला?
आपला
(पुस्तकवेडा)
गुंडोपंत

'कथा आणि व्यथा' चांगल्या उतरल्या आहेत. गुंडोपतांनी मांडलेल्या मुद्द्यांशी सहमत.
केंब्रिजच्या सार्वजनिक ग्रंथालयातील सोयी प्रियाली यांनी वर लिहिल्याप्रमाणे पण एकदम लहान प्रमाणावर आहेत. केंब्रिज छोटे गाव आहे, म्हणून. :-) पुस्तके विकत घ्यायची असली तर स्वस्त असतात. पुस्तकांच्या दुकानात तासंतास बसून ती वाचता येतात. तसेच वाचनालयातून फुकट घरी घेऊन जाता येतात. त्यामुळे वाचनसंस्कृती खोलवर झिरपलेली आहे. सार्वजनिक वाहनाने प्रवास सर्रास, तेव्हा जवळपास सगळ्यांच्याच हातात पुस्तक असते. कित्येकदा पुस्तक मिळवण्याची किंमत एका चहाच्या कपापेक्षा कमी. भारतात ती परिस्थिती नाही. त्यामुळे पुस्तकाची पाने लांबवण्यासारख्या घटना नेहमीच्याच. दुसरे म्हणजे वाचनाचे, ज्ञान जमवण्याचे महत्व आपल्या लोकांना अजून तितके पटलेले नाही. ज्ञान म्हणजे शाळेच्या पुस्तकात मिळते ते, असा काहीसा समज आहे. त्यामुळे ग्रंथालयांची काळजी घेण्याची आच नाही.

... सुंदरपणे मांडला आहे. धन्यवाद!

अमेरिकेतील मला आवडलेल्या काही उत्तम संस्थांपैकी "वाचनलयां"चा क्रमांक खूपच वरचा आहे. येथे तासनतास आपण प्रसन्नपणे घालवू शकतो. गजबजलेले आणि तरीही शांत असे हे स्थळ असते.
अमेरिकेमध्ये प्रियालीताईंनी सांगितल्याप्रमाणे वाचनालये प्रत्येक गावात आहेत. पुस्तके एकावेळी २० ते ५० च्या दरम्यान मिळू शकतात.
वाचनालयाचे ओळखपत्र विसरले असेल तरीही नाव आणि दूरध्वनीक्रमांक सांगितल्यास भागते.
बर्‍याचदा एकापेक्षा जास्तही वाचनालये गावात असतात. गुंड्याभाऊंनी जी साखळीची सूचना केली आहे ती या वाचनालयांमध्ये प्रत्यक्षात अस्तित्वात असते. एका ठिकाणाहून घेतलेले पुस्तक/ ध्वनीफित/ चित्रफित वाचक दुसरीकडे परत करू शकतो.
दूरध्वनी किंवा संकेतस्थळावरून पुस्तकांची मुदत वाढविता येते, किंवा पुस्तक उपलब्ध असल्यास राखून ठेवण्याची सूचना करता येऊ शकते.

भारतातही माझ्या सुदैवाने माझा ग्रंथालयांचा आणि ग्रंथपालांचा अनुभव अतिशय रम्य असाच आहे. अगदी लहानपणी इचलकरंजीस आजोळी जात असे. तेव्हा तेथील राजवाडा वाचनालयांत अगदी अमेरिकन वाचनालयांत मिळतात तश्याच (काळाच्या आणि परिस्थितीचा फायदा दिल्यास) सोयी होत्या. भरपूर दिवाळी अंक, मासिके, वर्तमानपत्रे वाचावयास मिळत असे.

काही चरित्रे वाचनासाठी आमच्या शाळेतील शिक्षकांनी ज्ञानप्रबोधिनीच्या ग्रंथालयास भेट देऊन तेथे चौकशी करण्यास सांगितले होते. धनंजय कीरांपासून ते प्रशालेतील मुलांच्या निबंधांपर्यंत सारे आम्हाला उपलब्ध करून दिलेले आठवते. पुणे विद्यापीठाचा माझा अनुभवही रोमॅन्टिक आहे. बीसीएल् ही छानच! पुणे मराठी ग्रंथालयात शाळाकाळात एकदाच गेलो होतो... पण तेथे पुस्तके कशी शोधायची याचाच पत्ता लागला नाही.

आमच्या कोपर्‍यावरील छोटे ग्रंथालय चांगले आहे. साठा सध्या मर्यादित असला तरी वाढतो आहे. आणि पुस्तके हाताळायला मिळतात.
मागे एकदा पिवळेपणाच्या संदर्भात एका गायिकेच्या रुग्णालयात मध्ये थोडा असाच अनुभव आला होता. बंद कपाटातली पुस्तके बघून (ती न चाळता) हवे ते पुस्तक सांगून ते घेणे हा मार्ग होता. अर्थात रुग्णालयात पुस्तके वाचणे हा 'प्रायोरीटी जॉब' नसल्याने जास्त काही वाटले नाही.
क्रॉस वर्ड मध्ये पुस्तके चाळायला मिळतात हे चांगले. पण मराठीत विशेष निवडीला वाव नसतो तिथे.
योगेश यांचे म्हणणे पटते. पुस्तके विकत घेणे हा कमी अपमानकारक मार्ग आहे.

पुण्यात पुस्तक विकत घेऊन वाचणे हे कमी अपमानास्पद आहे

एकंरीत पुणेकर अपमान करण्यात EXPERT आहेत (कदाचित)

सेवा ही वृत्ती म्हणून यावी....मग क्षेत्र कुठलेही असो.......

लेख वाचला. बरोब्बर लिहिलय तुम्ही. मी फारसा जास्त आपल्या गावातल्या म्हणजे बेल्ह्याच्या लायब्ररी मधे गेलो नाही. पण वहिनी जाते, त्यावेळेस असेच काही अनुभव सांगते. खरे तर वाचनाचे संस्कार हे लहान वयापासूनच व्ह्ययला हवेत. शाळेत असताना कोणीही ग्रंथालयाबद्दलची जाणीवपुर्वक खरी ओळख करुन दिली नाही. ग्रंथपाल हा तर ह्या संस्कार मंदिराचा पुजारी, त्याने असे कायम शंकीत पहारेकरी होऊ नये.

सेवा ही वृत्ती म्हणून यावी.......मग क्षेत्र कुठलेही असो.......त्याला अधिकाराचा किंवा औपचारिकतेचा नको तेवढा संसर्ग नको. असे झाले तर आजीबाई खिडकी बंद करा... कानाला वारा लागत नाही का? असे म्हनणारा कंडक्टर, साब चाय ठंडी हो जायेगी असे अदबिने म्हनणरा वेटर, किति दग-दग करता शामराव ह्या वयात... असे बोलून छातीला स्टेथो लावणारा डॉक्टर, हे सेवा देताना अजून सुंदर दिसतील. वाईट बातमीची तार आणि नोकरी लागल्याचे पत्र त्याच निर्विकार चेहरयाने देणारा पोस्ट-मन कसा वाटेल?

घाटपांडे साहेब
पूस्तकाची आवड असुन सुद्धा ज्याना तुम्ही सांगितल्याप्रमाणे अडचणीवर मात करुन ग्रंथालयातून पुस्तक मिळवताना जी कसरत करावी लागते ती तुम्ही अगदि अचुक सांगितली आहे.
त्यामुळे कित्येकजण पुस्तक ग्रंथालयातून आणुन वाचण्याची तसदी घेत नाहीत
ले़ख आवडला.

मोहन पाठक

ग्रंथालयात् ग्रंथपाल म्हणून काम करण्यात आयुष्य संपले.
वाचकांचेही प्रकार असतात. अमेरिकेचेच नव्हे अनेक देशांचे उदाहरण देता येइल. तितके सजग वाचक आणि चांगली वाचनसंस्कृती
आपल्याकडे नाही, तसेच सार्वजनिक ग्रंथालयातील कर्मचारीही अनेक कारणांमुळे उदासीन आहेत.
प्रा. मोहन पाठक.

उत्कृष्ट लेख व प्रतिसाद. उकरून काढावासा वाटला म्हणून काढला.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"