या लेखाचा उद्देश "जगबुडी होतेय" म्हणून ओरडण्याचा अथवा घाबरवण्याचा नसून जे काही खरेच होत आहे त्याची जाणीव करून देणे एवढाच आहे. बदलत्या पर्यावरणाचे परिणाम हे शेवटी श्रीमंतांपेक्षा गरीबांना आणि प्रगत राष्ट्रांपेक्षा विकसनशील आणि अविकसित राष्ट्रांना भोगावे लागणार आहेत. एकीकडे आपण - भारतीय आपल्या राष्ट्रपतींच्या द्रष्टेपणाला मानून २०२० पर्यंत प्रगत राष्ट्र होण्याचे स्वप्न बाळगत आहोत आणि ते चांगलेही आहे. पण प्रगत राष्ट्र होण्यासाठी अर्थकारणाबरोबरच, समाजकारण, समाजस्वास्थ्य आणि राष्ट्रीय सुरक्षा हे पण खांब लागणार आहेत. हे काम फक्त सरकारचे नाही... अमेरिकेत गेले ६-७ वर्षे बुश सारखा विरोधक राष्ट्राध्यक्ष असूनही पर्यावरण चळवळ आणि त्यावरील कामे (पैसे कमी होऊनही) कमी झालेली नाहीत.

"वातावरण बदल" अर्थात "climate change" अथवा "जागतिक तापमान वृद्धी" अर्थात " global warming", हे सध्याचे परवलीचे शब्द झाले आहेत. प्रगत राष्ट्रांमधे यावरून बरीच चर्चा चालू आहे. युरोपियन राष्ट्रे यात पुढे आहेत तर अमेरिका दुभागलेली आहे - आणि राजकीय दृष्ट्या ठोस पावले उचलण्याच्या विरोधात आहे. २००१ साली जेव्हा जॊर्ज डब्ल्यू बुश अमेरीकेचे राष्ट्राध्यक्ष झाले तेव्हा तर त्यांनी, "असे काही नाहीच" असे म्हणून सुरवात केली. आता ते, "असे काही तरी आहे.." इथपर्यंत म्हणायला लागले आहेत पण त्यांना या विषयावरील जागतिक निर्णय घेताना आणि कृती निश्चित करताना भारत आणि चीन यांना देखील सहभागी करून घ्यायचे आहे. भारत-चीन म्हणतात की आम्ही विकसनशील राष्ट्रे असल्यामुळे विकसित होण्यासाठी उर्जा लागणारच (जी वातावरण बदलाचे एक मुख्य कारण आहे), तेव्हा प्रगत राष्ट्रांनी त्यात जास्त पुढाकार घेऊन पाऊले उचलावीत. या संदर्भात "वातावरण बदल" आणि भारत यांचा काय संबधा आहे ते पाहू. परंतु त्याआधी -

"वातावरण बदल" म्हणजे नक्की काय?

EPA.GOV

पृथ्वीच्या सभोवताली वातावरणाचे जे वेगवेगळे थर असतात त्यामुळे पृथ्वीवर जीवसृष्टीसाठी अनुकूल असे तापमान तयार झाले. सूर्याची किरणे जमिनीवर येतात आणि काही अंशी परावर्तित होऊन परत अवकाशात जातात. पण १८-१९व्या शतकातील औद्योगिक क्रांती आणि नंतरचा भरमसाट विकासाचा वेग, यामुळे जगातील विशेषत: सुरवातीस विकसित जगातील उर्जेचा वापर, गाड्या आणि पर्यायाने इंधन, कचयाचे प्रमाण, जमीनीचा भरमसाट वापर वाढत गेला. त्यामुळे मुख्यत: कार्बन डायऒक्साईड आणि मिथेन हे वायू वातावरणात वाढू लागले. कार्बन डाय ऒक्साईड हा आपल्या उच्छःस्वासातीलच असल्यामुळे थेट प्रदूषण म्हणून धरला गेला नाही. पण तो वातावरणात झपाट्याने वाढायला लागल्यामुळे त्याचे आवरण ज्याला "ग्रीन हाऊस इफ़ेक्ट" असे संबोधतात ते तयार झाले. त्या आवरणाचा परिणाम म्हणून जी सूर्यकिरणे सहज परावर्तित होऊन अंतराळात जाऊ शकत होती ती या आवरणांना छेदता येऊ न शकल्यामुळे वातावरणात राहू लागली. त्याचा परिणाम म्हणून तापमान वृद्धी होऊ लागली. उष्ण प्रदेश अधिक उष्ण होण्यात, समशीतोष्ण प्रदेश उष्ण होण्यात तर शीत प्रदेश हे समशीतोष्ण होण्याकडे कल होऊ लागला. गेल्या दशकात वातावरणातील तापमान सरासरीपेक्षा सातत्याने अधिक होऊ लागले. त्याच बरोबर असेही लक्षात येऊ लागले की हा बदल सरळसोट म्हणजे "तापमान वृद्धी" या एकाच पद्धतीत मोडणारा नाही आहे. कारण टोकाचे वातावरणीय बदल कधी कधी एकाच ठिकाणी जाणवू लागले - गोठवणारा कडाका किंवा उन्हाची होळी! मग कधी बॊस्टनमधे थंडीतील वारा अधीक बोचरा होऊ लागला तर कधी पॆरीस मधे उष्माघाताने माणसे मरू लागली.

"वातावरण बदलाचे" परिणाम

वातावरण बदलाचे बरेच दृश्य-अदृश्य परिणाम सांगता येतील पण थोडक्यात:

• NASA.gov

  हिमनग वितळू लागले: दोनही धृवांपासून ते गंगोत्रीपर्यंत हिमनग वितळू लागले आहेत. परिणामी एकीकडे समुद्रातील पाणी वाढून समुद्राची पातळी वाढू लागली आहे आणि किनारपट्टी कमी होऊ लागली आहे तर इतर काही ठिकाणी नद्यांना पूर येणे वाढू लागले आहे.

• सुपीक जमिनीत पाणी वाढून तिची शेतीची क्षमता कमी होवू लागली आहे.
• समुद्राच्या तळातील पाण्याचे सरासरी तापमान वाढल्यामुळे चक्रीवादळांच्या जोराचे प्रमाण वाढू लागले आहे.
• सार्वजनिक आरोग्यावरील परिणाम
  

  climatescience.gov

• सुरक्षा!

वरील परिणाम हे जागतिक पातळीवर होत आहेत पण त्यातील कदाचित दोन धृवांवरील बर्फ़ वितळण्याचा भाग सोडल्यास त्याचे सामाजिक-राजकीय-संरक्षण आणि आर्थिक परिणामांना भारतास आणि भारतीयांस सामोरे जावे लागणार आहे. उदाहरणादाखल बांगलादेशी विस्थापित/घुसखोर (जो काही योग्य-अयोग्य शब्द वाटेल तो) यांचा विचार करा. बांगलादेशात त्रिभूज प्रदेश आहेत. वातावरण बदलामुळे त्यातील भूभाग गंगेच्या वाढत्या पाण्याने कमी होत आहे. दुसरीकडे समुद्राच्या वाढ्त्या पाण्याने जमीने खारी आणि परिणामी नापीक होत आहे. बाकी कुठलेही कारण (धर्म, राजकारण, पैसा इत्यादी) असो-नसो अस्तित्वाचा लढा होत असलेल्या जमावाला जिथे जाणे शक्य आहे तिथे आणि ज्या पद्धतीने जावे लागेल तसे, जाणे भाग पडणार. परिणाम भारताच्या सुरक्षेवर, समाजकारण, अर्थकारण आणि राज्कारणावर पडणार, किंबहुना पडतो आहे.

यासाठी आपण काय करायला हवे?

यावरील काही अमेरिकेतील अनुभव आणि विचार मी उत्तरार्धात लिहीन...

धन्यवाद

विकास देशपांडे