जैसे सूर्याचे न चलता चालणे
भगवद्गीतेतील चौथा अध्याय "ज्ञान, कर्म, संन्यास,योग" यातील श्लोक क्र.१७ आणि क्र.१८ पुढीलप्रमाणे:
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं,बोद्धव्यं च विकर्मण:।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं, गहना कर्मणो गति:।१७।
कर्मण्यकर्म य: पश्येदकर्मणि च कर्म य:।
स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्त: कृत्स्नकर्मकृत् ।१८।
या श्लोकांचा अन्वयार्थ:----
कर्मण: अपि बोद्धव्यम्।....कर्माचे स्वरूपसुद्धा समजून घेतले पाहिजे.
च विकर्मण: बोद्धव्यम्।....आणि विकर्म म्हणजे काय तेही जाणून घ्यायला हवे.
च अकर्मण: बोद्धव्यम्।....तसेच अकर्माच्या संकल्पनेचाही बोध व्हायला हवा.
हि कर्मणा गति: गहना।...कारण कर्मतत्त्वाचे आकलन अवघड आहे.।१७।
य: कर्मणि अकर्म पश्येत्।....जो कर्मामध्ये अकर्म पाहील.
च य: अकर्मणि कर्म पश्येत्।...आणि जो अकर्मामध्ये कर्म पाहील.
स: मनुष्येषु बुद्धिमान्।....तो माणसांतला बुद्धिमान् माणूस होय.
स: कृत्स्नकर्मकृत् युक्त:।....तो समस्त कर्मे करणारा योगी म्हणायचा.
यातील "कर्मणि अकर्म य: पश्येत् अकर्मणि च कर्म य:.....।" या अठराव्या श्लोकाच्या भाष्यासाठी ज्ञानेश्वरीत दहा ओव्या आहेत.त्यांतील एक अशी:
आणि उदो-अस्ताचेनि प्रमाणे।
जैसे सूर्याचे न चलता चालणे।
तैसे नैष्कर्म्यत्व जाणे। कर्मेचि असता॥
अर्थ: तसेच उगवणे-मावळणे यांवरून सूर्य (पूर्व क्षितिजापासून पश्चिम क्षितिजापर्यंत) चालतो असे दिसते. प्रत्यक्षत: तो चालत नाही.त्याप्रमाणॆ एखादा मनुष्य कर्मे करीत आहे असे दिसत असूनही तो स्वत: काहीच करीत नाही अशी स्थिती असू शकते. असे (हे अर्जुना) तू समजून घे.
"कर्मणि अकर्म य: पश्येत् ।" यात कर्मामध्ये अकर्म कसे पाहाता येते याचे उदाहरण गीतेत दिलेले नाही.पूर्व क्षितिज ते पश्चिम क्षितिज एवढे अंतर चालण्याचे काम सूर्याने केले असे दिसते.परंतु वास्तविक ते अकर्म असते असा दृष्टान्त ज्ञानेश्वरीत आहे. एखादे तत्त्व समजण्य़ास सुलभ व्हावे म्हणून दृष्टान्त देतात.यावरून इथे स्पष्ट होते की प्रस्तुत ओवी सिद्धान्त म्हणून आली नसून दृष्टान्त म्हणून आली आहे."कर्मणि अकर्म य: पश्येत्" ही कल्पना अर्जुनाला समजावून सांगताना श्रीकृष्णाच्या मुखी हा दृष्टान्त घातला आहे.पर्यायाने तो ज्ञानेश्वरीच्या श्रोत्यांसाठी म्हणजे जनसामान्यांसाठी आहे.एखादे तत्त्व श्रोत्यांना पटावे म्हणून जो दाखला देतात तो त्यांना परिचित असावा असा संकेत आहे.तसा असायला हवा हे उघड आहे.
उदाहरणार्थ: आत्मा एक शरीर सोडून दुसरे कसे धारण करतो हे समजण्यासाठी ;"वासांसि जीर्णानि यथा विहाय.... म्हणजे "माणूस ज्याप्रमाणे जुनी फाटकी झालेली वस्त्रे टाकून नवी धारण करतो ,तद्वत् आत्मा जुनी जीर्ण झालेली शरीरे टाकून दुसर्‍या नव्या शरीरात प्रवेश करतो." यातील वस्त्राचा दाखला सुपरिचित असल्याने पटतो. ( खरेतर "मग कधी कधी धडधाकट तरुणाचे अथवा बालकाचे जीर्ण न झालेले शरीर सोडून आत्मा का निघून जातो ?" अशी शंका अर्जुनाने इथे उपस्थित करायला हवी होती.पण ती अडचणीची ठरत असल्याने गीतारचनाकर्त्याने टाळली असे दिसते.असो.)
ज्ञानेश्वरीतील सर्व प्रतिमा जनसामान्यांच्या अनुभवविश्वातील आहेत."सूर्य स्थिर असून पृथ्वीच्या अक्षीय परिवलनामुळे त्याचे उदयास्त दिसतात." ही आपल्याला आज ज्ञात असलेली संकल्पना तेराव्या शतकात सर्वसामान्य लोकांना परिचित होती काय ? आज एकविसाव्या शतकातही ती तशी नाही, हे वास्तव आहे. आपण ज्या पृथ्वीवर राहातो , जिथले पर्वत,वृक्ष,ढग,उंच इमारती पाहातो, ती पृथ्वी स्वत:भोवती फिरते याचा प्रत्यय आपल्याला सहजतेने येत नाहीच पण तशी केवळ कल्पना करणेही जमत नाही.अंत:स्फुरणाच्या विरुद्ध वाटते.
मग असा दाखला ज्ञानेश्वरीत कसा आला? ही ओवी प्रक्षिप्त नव्हे. ज्ञानेश्वरांचीच आहे. याविषयीं शंका नाही. आपल्या श्रोत्यांना परिचित नसलेला दाखला ज्ञानेश्वर देणार नाहीत हेही सत्य आहे. मग याची उपपत्ती कशी लावावी?
आकाशातील ग्रह-तार्‍यांची निरीक्षणे करणारे,त्यांच्या पद्धतशीर नोंदी ठेवणारे आणि त्यांवरून निष्कर्ष काढणारे जिज्ञासू खगोलनिरीक्षक पूर्वीही होते. दुर्बिणीसारखी साधने त्याकाळी नव्हती.पण धूम्ररहित स्वच्छ वातावरण आणि रात्री कृत्रिम दिव्यांच्या प्रकाशाचा पूर्ण अभाव यामुळे नुसत्या डोळ्यांनी अनेक ग्रह-तारे आजच्यापेक्षा तेव्हा कितीतरी अधिक स्पष्ट दिसत असणार.[लहानपणी कोकणात असताना अमावास्येच्या निरभ्र रात्री लखलखणार्‍या चांदण्य़ांनी खच्चून भरलेले विलक्षण आकाश अनेकदा पाहिले आहे.तसे शहरात कधीही दिसू शकत नाही]
समजा दीड-दोन हजार वर्षांपूर्वी निरभ्र रात्रीच्या दुसर्‍या प्रहरी (म्ह.९वाजता) काही आकाशनिरीक्षक उघड्या माळावर आले.त्यांनी पूर्व क्षितिजावर उगवत असलेले तारे पाहिले.त्यांत त्याना परिचित असलेले स्वातिनक्षत्र दिसले.त्याच वेळी पश्चिम क्षितिजावर भरणी नक्षत्र होते.अगदी डोक्यावर पाहिले, तिथे आश्लेषा नक्षत्राचा तारकापुंज,शनिग्रह आणि काही तारे चमकत होते.ते खगोलप्रेमी माळावर बसून आकाशाकडे पाहात राहिले. क्षितिजावर दिसलेले स्वातीचे तारे दोन प्रहर काळात(सहा तासात) डोक्यावर आले. तिथे होते ते आश्लेषा नक्षत्र आणि शनिग्रह मावळतीला पोचले होते.अशी निरीक्षणे काही रात्री केली तेव्हा त्यांच्या लक्षात आले की प्रत्येक खगोलाचा आकाशाच्या पडद्यावर चालण्याचा वेग समान असतो.
हे असे कसे? प्रत्येक खगोल जर आकाशाच्या पडद्यावर स्वतंत्रपणे चालत असेल तर सर्वांचा वेग असा सारखा असण्याचा संभव अगदी कमी.यावर विचार करता त्या आकाशनिरीक्षकांना भ्रमणचक्राची कल्पना सुचली.अंतराळाच्या ज्या पट्ट्यातून नक्षत्रे आणि ग्रह (सूर्य-चंद्र धरून.त्यांना ते ग्रहच मानत होते.)फिरतात असे दिसते त्या १५ अंशाच्या पट्ट्याला त्यांनी भ्रमणचक्र असे नाव दिले.सर्व ग्रह आणि नक्षत्रे भ्रमणचक्रावर जडवलेली आहेत,आणि हे भ्रमणचक्र नियमित वेगाने पूर्वेकडून पश्चिमेकडे फिरते आहे.त्यामुळे त्यावर बसविलेले खगोल एकाच वेगाने पूर्वेकडून पश्चिमेकडे जातात असे दिसते.प्रत्यक्षात ते स्वत: चालत नाहीत.भ्रमणचक्र फिरते.या चाकाला कोण फिरवते? त्यासाठी त्यांनी आकाशातील वाहत्या वार्‍याची कल्पना केली.हा झंझावात जगड्व्याळ भ्रमणचक्राला गती देतो असे मानले.अशाप्रकारे भ्रमणचक्राची कल्पना रूढ झाली.
[पृथ्वी गोलाकार असून ती आपल्या अक्षाभोवती पश्चिमेकडून पूर्वेकडे फिरते त्यामुळे आकाशातील सर्व खगोल (ग्रह-तारे)पूर्वेला उगवतात,पश्चिमेला मावळतात असे दिसते ही कल्पना भारतीय गणिती आर्यभट (इ.स.४७६, म्हणजे कोपर्निकच्या आधी १०००वर्षे) यांनी मांडली होती.पण नंतरच्या ब्रह्मगुप्त,भास्कराचार्य,आदि खगोलशास्त्रज्ञांनी ती अव्हेरली."पृथ्वी फिरत असेल तर सकाळी आपल्या घरट्यातून उडून अन्न शोधण्यासाठी बाहेर पडणार्‍या पक्षांना सायंकाळी आपली घरटी अचूक आपल्या जागच्या जागी बरी सापडतात!"असा आर्यभटाचा उपहास केला.]
या भ्रमणचक्राचा उल्लेख ज्ञानेश्वरीच्या तेराव्या अध्यायात आहे तो असा:
जातया अभ्रासवे।जैसे आकाश न धावे।
भ्रमणचक्रीं न भवे। ध्रुवु* जैसा॥४८८॥
(चालणार्‍या ढगाबरोबर आकाश जसे पळत नाही किंवा भ्रमणचक्रावर असलेला ध्रुवतारा‍ जसा ढळत नाही,[त्याप्रमाणे स्थिर मनोवृत्ती असलेल्या व्यक्तीचे चित्त चळत नाही.])
तर हे भ्रमणचक्र पूर्वेकडून पश्चिमेकडे फिरते त्यामुळे त्यावर आरूढ असलेले सर्व खगोल पूर्वेकडून पश्चिमेकडे जातात.ते स्वत: चालत नाहीत.एका गावाहून वीस कोस दूर असलेल्या दुसर्‍या गावी रथातून जाणारा माणूस रथात स्वस्थ बसतो.तो स्वत: चालत नाही.मात्र त्याचा प्रवास वीस कोस होतो. "मी वीस कोस प्रवास केला" असे तो म्हणतो.ज्ञानेश्वरांना "सूर्याचे न चलता चालणे" अभिप्रेत आहे ते या अर्थी असे मला वाटते.सूर्याने वीस कोस चालण्याचे कर्म केले असे दिसते.पण वस्तुत: ते अकर्म असते."कर्मणि अकर्म य: पश्येत्।" याचे हे उदाहरण आहे.
................................................................................................................................................................
[ * ध्रुवतारा सध्याच्या प्रचलित भ्रमणचक्रावर...झोडियाकवर... नाही.तो तिथून दूर अंतरावर उत्तरेकडे आहे.ज्ञानेश्वरांना अभिप्रेत असलेले भ्रमणचक्र कोणते?]
*******************************************************************************