भारताच्या पश्चिम समुद्रकिनार्‍यालगतच असलेल्या सह्याद्री पर्वतराजीच्या एका कानाकोपर्‍यात असलेल्या नाणेघाटाच्या माथ्यावर असलेल्या गुंफेला मी दिलेल्या भेटीला आता जवळजवळ एक वर्ष होऊन गेले आहे. खरे म्हटले तर दख्खनच्या पठारावर इ.स.पूर्व 200पासून पुढील 400वर्षे राज्य करणारे एक राजघराणे व त्यांचे साम्राज्य यांच्याशी, त्या दिवशीची ती छोटीशी सफर म्हणजे फक्त एक झालेली तोंडओळख होती असे मला त्यानंतर वाटत राहिले होते. नाणेघाटच्या त्या भेटीनंतर या साम्राज्याचा अगदी अल्पसा शोध घेण्याचा जरी प्रयत्न करायचा असला तरी पश्चिम घाटावरील पुण्याजवळच्या डोंगरलेण्यांपासून ते मध्य भारतातील सांची, आंध्र प्रदेशातील अमरावती, आणि उत्तरेला असलेल्या नाशिक आणि औरंगाबाद जवळील पितळखोरे या ठिकाणांना भेट देण्याची किमान आवश्यकता मला जाणवली होती. गेले वर्षभर काही ना काही कारणांनी यापैकी कोणत्याच ठिकाणाला भेट देणे मला जमले नव्हते. त्यामुळे वर्षभराने का होईना, पण इ.स.नंतरच्या पहिल्या शतकात कोरल्या गेलेल्या व त्या काळातील बौद्ध चैत्य-गृह व विहार यांचा सर्वोत्कृष्ट नमुना म्हणून ज्यांची गणना केली जाते त्या कार्ले येथील गुंफांना भेट द्यायला मी आज चाललो आहे याचे एक समाधान मनाला वाटते आहे यात शंकाच नाही.

कार्ल्याच्या गुंफा भारतातील महत्त्वाचा असा मानला जाणार्‍या मुंबई-पुणे राष्ट्रीय महामार्गाच्या (NH 4) जवळच फक्त काही किमी अंतरावर आहेत. मुंबईहून पुण्याला येत असताना खंडाळ्याचा घाट चढून वर आल्यावर लागणारे लोणावळा गाव पार केले की तिथून 8ते10 किमी अंतरावर एक छोटेखानी रस्ता डावीकडे वळतो. या रस्त्यावर कार्ले लेणी अशी पाटी असल्याने शोधायला फारसे प्रयास पडत नाहीत. रस्त्याच्या सुरूवातीसच एक मोठी कॉन्क्रीटची कमान आपले स्वागत करते. परंतु ही कमान एकवीरा देवीच्या मंदिराकडे तुम्ही आला आहात म्हणून तुमचे स्वागत करते, कार्ले लेण्यांकडे आल्याबद्दल नाही. हे एकवीरा देवीचे मंदीर कार्ल्याच्या लेण्यांच्या अगदी मुखाशी प्रस्थापित केलेले आहे. या आधी मी सुमारे 55ते 60वर्षांपूर्वी ही लेणी बघायला आलो असल्याचे मला स्मरते आहे. मात्र त्यावेळी हे एकवीरा देवीचे देऊळ फारसे लोकप्रिय नसावे. गेल्या काही दशकांत भारतात एकूणच देवळांना जास्त जास्त लोकप्रियता दिवसेंदिवस लाभत चालली आहे. त्याचप्रमाणे कदाचित या देवळालाही आता लोकप्रियतेचा लाभ झालेला दिसतो आहे.

सह्याद्री पर्वतराजीच्या कुशीत दडलेला कार्ले लेणी परिसर ब्रिटिश राजवटीत मुंबई प्रांताचा (Bombay Province) एक भाग होता. या काळातील ब्रिटिश शासनाने हा भाग, याचा इतिहास व या भागातील जनजीवन यांचे अतिशय बारकाईने केलेले अचूक वर्णन 'गॅझेटियर ऑफ बॉम्बे प्रेसिडेंसी' ( Gazetteer of Bombay Presidency) या नावाने प्रसिद्ध करून ठेवलेले आहे. 1855 मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या या ग्रंथामध्ये कार्ले परिसराचे एवढे अचूक वर्णन केलेले आहे की त्याचा संदर्भ आजही घेता येतो. कार्ले परिसराबद्दल हा ग्रंथ सांगतो की,
“ इंद्रायणी नदी खोर्‍याची उत्तर सीमा असलेल्या पर्वत रांगांमध्ये, तळ जमिनीपासून पर्वत शिखराच्या उंचीच्या एक तृतियांश किंवा साधारण 400फूट एवढ्या उंचीवर व पुणे शहराच्या वायव्येला 35मैलावर असलेली कार्ले लेणी ही वेहरगाव या खेड्याच्या हद्दीत मोडतात. लेण्यांच्या समोरील बाजूस असलेल्या सपाट जागेवरून दक्षिण व पूर्व दिशेला भातशेतीची सपाट जमीन सलगपणे दिसत राहते. मधून मधून दिसणारे गर्द झाडीचे घोळके व सगळीकडे तुरळक दिसणारे झाडांचे ठिपके, यामुळे या जमिनीचा सपाट सलगपणा भंग झाल्यासारखा वाटतो. खोर्‍याच्या पलीकडच्या सीमेवर, मधेमधे असलेल्या खिंडींमुळे तुटक तुटक भासणार्‍या उंच पर्वतांची एक निसर्ग रमणीय व नयनमनोहर रांग दिसते. या रांगेमध्ये असलेल्या खिंडींमधून आणखी दूरवर असलेली पर्वतशिखरे दिसतात. सर्वात पूर्वेला गोल डोक्याची कुडव टेकडी दिसते. त्याच्या पश्चिमेला बादरसी शिखर दिसते. या शिखराच्या आणखी पलीकडे पूर्वेला असलेला सपाट माथ्याचा विसापूर व पश्चिमेला असलेला गोल माथ्याचा लोहगड हे दोन किल्ले दिसतात. याकिल्याच्या शेजारी विंचवाची नांगी या नावाने ओळखला जाणारा सुळका दिसतो. याच्या पश्चिमेला असलेल्या खिंडीमधून लांबवरचे तुंग शिखर दिसते आणि त्याच्या पलीकडे पश्चिमेला साखरपठाराचा सपाट माथा व त्याच्या मागे लांबवर मोरगिरी व जांभुळणी ही पर्वत शिखरे दिसतात.”

कार्ले लेण्यांच्या रस्त्याला लागल्यानंतर मी आजूबाजूला एक नजर फिरवतो. 'गॅझेटियर ऑफ बॉम्बे प्रेसिडेंसी' मधले वर्णन व सभोवती दिसणारे दृष्य यात फारसा काहीच फरक मला तरी जाणवत नाहीये. फक्त जुन्या काळच्या खेडेगावातील कौलारू घरांऐवजी भडक रंगांत रंगवलेल्या सिमेंट कॉन्क्रीटच्या घरांच्या पुंजक्यांचे ठिपके मला जागोजागी अनेक ठिकाणी दिसत आहेत इतकेच! या रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना रिसॉर्ट्स व पिकनिक स्पॉट्सचे पेव फुटल्यासारखे दिसते आहे. मात्र या पर्यटक सुविधा कार्ले लेण्यांमुळे नक्कीच निर्माण झालेल्या नसून ही एकवीरा देवीची कृपा आहे हे नक्की. या देवीच्या मंदिरामुळेच हा भाग पर्यटकांत बराच लोकप्रिय झालेला असावा. अनेक भक्त मंडळी दर्शनाला येत असल्याने रस्त्याच्या दुतर्फा छोटी दुकाने,चहा कॉफी,फराळाचे जिन्नस विकणारे हॉटेलवाले आणि लॉजेस यांची एक रांगच उभी राहिली आहे. या भाऊगर्दीतून जाण्यासाठी गाडी जरा हळूहळूच चालवत आम्ही कार्ल्याच्या डोंगराच्या तळाशी जाऊन पोहचतो. समोर मला चकित करून सोडणारा असा एक गुळगुळीत,काळाशार डांबरी रस्ता वर डोंगर चढून जाताना दिसतो आहे. मला नक्की स्मरते आहे की पन्नास पंचावन्न वर्षांपूर्वी जेंव्हा आम्ही कार्ले लेणी बघण्यासाठी म्हणून आलो होतो त्या वेळेस वर जाण्यासाठी कोणताही रस्ता नव्हता व आम्ही पायीच डोंगर चढून वर गेलो होतो. हा डांबरी रस्ता अंदाजे निम्मी चढण तरी वाचवतो. वर पोचल्यावर गाड्या ठेवण्यासाठी एक चांगला वाहन तळ बांधलेला आहे व वाहनाची देखभाल करण्यासाठी तेथे कर्मचारी हजर असतात. 10रुपये फी भरून एकदा पावती घेतली की वाहन तेथे सोडून निर्धोक मनाने पुढे जाता येते. या वाहनतळाच्या एका टोकाला भक्कम बांधणीच्या दगडी पायर्‍या बर्‍याच उंचीपर्यंत वर जाण्यासाठी बांधलेल्या आहेत. गाडीतून उतरत असताना माझ्या लक्षात येते की आताच पावसाची एक जोरदार सर पडून गेलेली आहे व दगडी पायर्‍यांवरून मातकट पाण्याचे लोटच्या लोट खाली वाहत येत आहेत.

बर्‍याच काळजीपूर्वक मी समोर दिसणार्‍या पायर्‍या चढायला सुरूवात करतो. पायर्‍या बनवताना त्यात दगड बसवलेले आहेत ते सर्व प्रकारच्या आकारांचे आहेत व त्यावरून पाण्याचे लोट खाली वहात येत असल्याने पाय घसरू न देता चालणे जरा कौशल्याचे काम वाटते आहे पण वाटले तेवढे अवघडही नाही. पायर्‍यांच्या दुतर्फा जिथे शक्य असेल तेथे टपर्‍यांच्या रांगा उभ्या आहेत. फुले, शोभेच्या वस्तू, फोटो स्टुडियो, खाद्यपदार्थांचे स्टॉल्स, सोललेल्या काकड्या, ताजे घुसळलेले ताक, लिंबाचे सरबत आणि देवीचे फोटो व पूजासाहित्य अशा प्रकारच्या अनेक गोष्टी या टपर्‍यांच्यातून विक्रीला ठेवलेल्या दिसत आहेत. यातल्या पुष्कळ दुकानदारांनी देवीच्या आरत्या किंवा भक्तीपर गीतांच्या कॅसेट्स कानठळ्या बसतील इतपत मोठ्या आवाजात सतत चालू ठेवलेल्या आहेत. आपल्या दुकानाची विक्री वाढवण्याचा बहुदा त्यांचा प्रयत्न चालू असावा. एकूण प्रकार कोणत्याही देवाची जत्रा किंवा उरूस यामध्ये जसा असतो तसाच साधारण आहे. कार्ले येथील गुंफा बघायला जाताना अचानक सुरू झालेला हा गोंधळ व कोलाहल माझा मूड एकदम बिघडवूनच टाकतो व कोठून येथे येण्याचा मूर्खपणा केला असे मला वाटते आहे. या पायर्‍या अशा पद्धतीने बनवलेल्या आहेत की एका बाजूला काळ्याकभिन्न पाषाणाची एक भिंतच उभी आहे तर दुसर्‍या बाजूला अगदी पायर्‍यांलगत उभ्या खडकांत तयार झालेली एक अरूंद व खोल घळ दिसते आहे. वर चढत असताना मी या खोल घळीमध्ये सहज डोकावून बघतो. तेथे दिसणार्‍या ओंगळ दृष्याने मला इतकी किळस व घृणा वाटते आहे की आता आपल्याला ओकारी होणार असे मला वाटू लागले आहे. बाजूची खोल घळ कचर्‍याने संपूर्णपणे भरून गेली आहे. प्लॅस्टिक पिशव्या, बाटल्या, कप, कागदाचे तुकडे,पत्रावळी, निर्माल्य आणि फेकलेले शिळे खाद्यपदार्थ या सारख्या सर्व गोष्टींनी ती घळ भरून वाहते आहे. ऐतिहासिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचे असलेल्या या स्थानाला तेथे असलेल्या देवळाच्या लोकप्रियतेची किंमत अशाप्रकारे एक विशाल कचरापेटी बनून मोजावी लागते आहे. येणारे भाविक, दुकानदार व विक्रेते हे सर्व या घाणीला तितकेच जबाबदार आहेत यात शंका नाही.

मी माझ्या मनातले क्लेशदायक विचार बाजूला सारत पायर्‍यांच्या शेवटी असलेल्या एका प्रांगणात पोचतो आहे. या प्रांगणाच्या एका बाजूला ज्याच्यातच लेणी खोदलेली आहेत असा पाषाणाचा उभा कडा आहे तर बाकी बाजूंना भारतीय पुरातत्व खात्याने मजबूत कुंपण घातलेले आहे. त्यामुळे सुदैवाने लेण्यांच्या जवळ दुकानदार व खाद्यपदार्थ विक्रेते यांचा उपद्रव होत नाहीये. आत प्रवेश मिळवण्यासाठी एक छोटीशी फी द्यावी लागते. विक्रेत्या मंडळींपासून सुटका करून घेण्याची बहुदा ती फी असावी असेच मला वाटत राहते. आत आलेल्या 10पर्यटकांपैकी बहुदा 9 तरी एकवीरा देवीच्या दर्शनासाठी म्हणूनच आलेले असावेत. कार्ले लेण्यांमधील गुंफांमधील 8क्रमांकाची गुंफा ही चैत्यगृहाची गुंफा असल्याने सर्वात महत्त्वाची समजली जाते. या गुंफेचे मुख (Facade) अतिशय भव्य व सौंदर्यपूर्ण आहे यात शंका नाही. परंतु एकवीरा देवीची या भव्य मुखाच्या समोर प्रतिष्ठापना करून व त्यावर पत्र्याचे छप्पर असलेले एक मंदिर बांधून काय औचित्य साधले गेले असावे हे मला तरी कळणे अवघड आहे. या मंदिरामुळे या पुरातन चैत्यगृह गुंफेच्या भव्य मुखाचे सौंदर्य नीट दिसत नाही असे मला तरी वाटते. परंतु एकवीरा देवीचे मंदिरही खूपच जुने आहे व रायगड जिल्ह्याच्या किनार्‍यावर मासेमारी करणार्‍या कोळी मंडळींचे हे एक महत्त्वाचे दैवत आहे या गोष्टी लक्षात घेतल्या तर एकवीरा मंदिर त्या स्थानावर नसते तर चैत्यगृह किती जास्त भव्य दिसले असते या सारख्या विचारांना काहीच अर्थ नाही हे माझ्या लक्षात येते व माझ्या मनातील विचार बाजूला सारून मी जे बघण्यासाठी येथे आलो आहे त्या चैत्यगृहाकडे वळतो.

कार्ले येथील या प्राचीन बौद्ध मठाच्या विस्तीर्ण परिसरातील मुख्य गुंफा अर्थातच 8क्रमांकाची गुंफा किंवा चैत्यगृह ही आहे. याशिवाय येथे असलेल्या भिख्खूंच्या वास्तव्यासाठी खोदलेली निवास स्थाने किंवा विहार, पाण्याच्या टाक्या हे सगळे विचारात घेतले तर एकूण 16गुंफा येथे आहेत. मात्र या गुंफा एकाच पातळीवर नसून तीन किंवा चार पातळ्यांवर आहेत.एका गुंफेतून दुसरीकडे जाता यावे यासाठी पाषाणाच्या आतून जिना आणि मार्ग खोदलेले आहेत. भारतीय पुरातत्व विभागाने वरच्या पातळीवरील सर्व गुंफाना लाकडी दारे बसवून त्यांना कुलुपे ठोकून टाकली आहेत. त्यामुळे वरच्या पातळीवरील गुंफा बघणे शक्य होत नाही. मला ही गोष्ट फारशी रुचलेली नाही, परंतु नाइलाज असल्याने मी खालच्या पातळीवरील गुंफांकडे माझा मोर्चा हलवतो. 8नंबरची गुंफा अर्थातच बघितली पाहिजे अशी असल्याने मी प्रथम या गुंफेकडे वळतो.या गुंफेच्या प्रवेशद्वाराजवळ पुरातत्त्व खात्याने आणखी एक मजबूत कुंपण उभारलेले आहे व आत जाण्याआधी एक सुरक्षा रक्षक तुम्ही प्रवेशपत्रिका घेतलेली आहे किंवा नाही हे परत एकदा तपासतो. प्रवेशद्वाराच्या बाहेरील बाजूस डावीकडे सम्राट अशोक कालीन स्थापत्याला अनुसरून असलेला (इ.स.पूर्व 300ते 200 या कालातील) आणि 16बाजू असलेला असा एक भव्य सिंह स्तंभ उभा आहे. या स्तंभाच्या डोक्यावर चारी दिशांना तोंड करून बसलेले चार सिंह कोरलेले आहेत. या चार सिंहांच्या मागील बाजू एकमेकास जोडलेल्याच ठेवलेल्या आहेत. या वरून हे चारी सिंह एकाच पाषाणातून कोरले आहेत हे स्पष्ट होते. खालून बघताना या सिंहांच्या मुखात कोरलेले दात स्पष्ट दिसू शकतात. या अशोक स्तंभाला लागूनच व संपूर्ण चैत्यगृहाचे पाऊसपाण्यापासून संरक्षण व्हावे म्हणून पाषाणातच कोरलेल्या एका बाह्य पाषाण पडद्याचे अवशेष आजही स्पष्टपणे दिसत आहेत. हा पडदा चैत्यगृहाच्या तळाच्या पातळीवर खोदलेल्या 3 दणकट स्तंभांच्या मजबूतीवर जागेवर राहिलेला असावा. या पडद्याच्या वरच्या भागात चैत्यगृहात हवा व उजेड भरपूर प्रमाणात यावे यासाठी म्हणून खोदलेल्या 3मोठ्या गवाक्षांचे अवशेष दिसत आहेत. या पडद्याच्या दोन्ही कडांच्या जवळील भिंती आजही उभ्या आहेत. या भिंतींवर चौरस आकाराची अनेक छिद्रे पाषाणात पाडलेली दिसतात.या छिद्रात लाकडी खुंटी ठोकून त्यावर सजावटीचे आणि रेशमी किंवा जरीचे भरतकाम केलेले कापडी किंवा रेशमी फलक व बॅनर्स त्या काली टांगत असत. या सर्व सजावटी नंतर हे चैत्यगृह किती भव्य आणि रूबाबदार दिसत असेल याची कल्पना आजही करता येते. आज या बाह्य पडद्याच्या बाजूच्या भिंती व तळाला असलेले स्तंभांचे अवशेष एवढेच काय ते शिल्लक आहे. या बाह्य पडद्याच्या व त्याच्या मागे असलेल्या अंतर्गत पडद्यांच्या मध्ये एक पडवी आहे. ही पडवी 15.85मीटर (52फूट) रूंद आणि 4.57मीटर (15फूट) खोल या आकाराची असून या पडवीतून आपल्याला पुढील व्हरांड्याकडे जाता येते.

पुढचा व्हरांडा आणि चैत्यगृह यांमध्ये पाषाणातच खोदलेला आणखी एक पडदा आहे. या पडद्याच्या वरच्या भागात हवा खेळती राहण्यासाठी व उजेड आत येण्यासाठी म्हणून खोदलेले एक भव्य अर्धवर्तुळाकार आकाराचे गवाक्ष आहे. व्हरांड्यातून चैत्यगृहात प्रवेश करण्यासाठी 3प्रवेशद्वारे खोदलेली आहेत. या अंतर्गत पडद्याच्या बाह्य (बाह्य पडद्यासमोर असलेला) पृष्ठभागाच्या द्वारे आणि गवाक्ष सोडून राहिलेला उर्वरित सर्व भाग हा 'बास रिलिफ'(bass reliefs)प्रकारच्या शिल्पांनी सजवलेला आहे. या शिवाय पुढील व्हरांड्याच्या दोन्ही बाजूंच्या भिंती व बाह्य पडद्याच्या कडांचा आतील पृष्ठभागाचा भाग यावरही शिल्पे कोरलेली आहेत. कोरलेल्या शिल्पांच्यात, त्या कालात अगदी सर्वसामान्यपणे वापरात असलेले कठड्यांवरील कोरीवकाम (या प्रकारचे कोरीव काम सांची येथील स्तूपाच्या बाह्य भिंतीवर दिसते.),युगुले व इतर नक्षीकाम यांचा समावेश आहे. काही ठिकाणी भगवान बुद्धांचे नंतरच्या कालात बसवले गेलेले पुतळेही दिसत आहेत. अशा प्रकारची कोरीव शिल्पे कर्नाटकतील ऐहोले किंवा पट्टडकल येथेही बघता येतात. मात्र तेथील शिल्पातील स्त्री-पुरुष व कार्ले येथील शिपातील स्त्री-पुरुष यांच्या शरीराची ठेवण,बांधा, केशरचना, वस्त्रप्रावरणे आणि अंगावरील अलंकार यात बराच फरक दिसून येत असल्याने या परिसरात राहणारे त्या काळचे लोक व ऐहोले-पट्टडकल मधील लोक यांत बराच फरक असला पाहिजे हे स्पष्ट होते.

कार्ले येथील चैत्यगृहातील मुख्य प्रार्थनागृह हे भारतात सापडलेल्या तत्कालीन लेण्यांमधील सर्वोत्कृष्ट असे मानले जाते. या प्रार्थनागृहाचे बारकाईने व अचूक वर्णन करण्यासाठी परत एकदा 'गॅझेटियर ऑफ बॉम्बे प्रेसिडेंसी' ( Gazetteer of Bombay Presidency)चाच आधार मला घ्यावासा वाटतो आहे. या प्रार्थनागृहाचे वर्णन गॅझेटियर या शब्दात करतो.

“ कार्ले लेण्यांमधील चैत्यगृह हे संपूर्ण भारतात सापडलेल्या या प्रकारच्या लेण्यांमध्ये सर्वात मोठे व विशाल आहे असे म्हणता येते. पुढच्या दरवाजापासून मागील भिंतीपर्यंत या कक्षाची खोली 37.87 मीटर असून रूंदी 13.87मीटर तर उंची 14.02मीटर एवढी आहे. या चैत्यगृहाची रचना म्हणजे एक प्रार्थना कक्ष व त्याच्या पुढे एक व्हरांडा अशी आहे. प्रार्थनाकक्षाचे 3भाग करता येतील. यात मध्यवर्ती मोकळी जागा,या जागेच्या दोन्ही बाजूंना असलेल्या स्तंभांच्या ओळी व त्यांच्या बाजूंना असलेले कडेचे पॅसेज यांचा समावेश करता येईल. स्तंभांच्या ओळी मागील बाजूला असलेल्या स्तूपाच्या मागे अर्धवर्तुळाकार आकारात एकमेकाला जाऊन मिळतात. या रचनेमुळे मागील बाजूस असलेला हा स्तूप पूजास्थान असल्याचे स्पष्टपणे लक्षात येते. आत खोदलेले स्तंभ त्या कालातील स्थापत्याप्रमाणे अतिशय हुशारी व कष्टपूर्वक कौशल्याने खोदलेले आहेत. प्रत्येक स्तंभाची रचना बघितली तर पायर्‍या पायर्‍या काढलेला पिरॅमिडच्या आकाराचा तळाचा भाग,त्यावर एखाद्या माठासारखा गोलसर दिसणारा भाग आणि त्यावर अष्टकोनी आकाराचा स्तंभ अशीच आहे. स्तंभांच्या माथ्यावर उलट्या ठेवलेल्या फुलदाणीसमान दिसणारा भाग,त्याच्यावर एक गोल चकती व त्यावर परत पायर्‍या काढलेला पण उलटा ठेवलेला पिरॅमिड अशी रचना दिसते. हा माथ्याचा भाग व छत यामध्ये असलेल्या स्तंभशीर्षांवर (capital) स्त्री,पुरूष आरूढ असलेले हत्ती व घोडे हे प्राणी कोरलेली शिल्पे आहेत. स्तूपाच्या मागील बाजूस असलेले7स्तंभ फक्त अष्टकोनी आकाराचे असून त्यावर कोणतेही कोरीव काम नाही. स्तंभांच्या ओळीच्या बाजूला असलेल्या पॅसेजचे छत सपाट आहे. मात्र मध्यवर्ती भागातील छत हे वक्राकार आकाराचे आहे आणि ही वक्रता मागील बाजूस असलेल्या स्तूपाच्या डोक्यावर असलेल्या छताच्या अर्धवर्तुळाकार वक्रतेला बेमालूमपणे मिळवलेली आहे. छताच्या आतील बाजूस, छताच्या वक्रतेला मिळून येतील अशा आकाराच्या शिसवी लाकडाच्या तुळया एकमेकाला समांतर अशा बसवलेल्या आहेत.या तुळयांच्या मध्ये स्तंभांच्या ओळींना समांतर असे शिसवी वासे बसवलेले आहेत. अगदी पुढील बाजूला असलेल्या स्तंभांच्या पुढे, काटकोनात असलेली व अंतर्गत पडद्याला समांतर असलेली 4 स्तंभांची एक ओळ आहे. चैत्यगृहामध्ये असलेले पूजास्थान मागील बाजूस असलेला स्तूप हेच आहे.हा स्तूप एकावर एक ठेवलेल्या दोन लंबवर्तुळाकार पाषाणांचा असून त्याच्या माथ्यावर घुमट आहे. घुमटावर चौरस आकाराचा एक पाषाण असून त्यावर 7पायर्‍यांचा एक उलटा पिरॅमिड बसवलेला आहे. या पिरॅमिडमध्ये असलेल्या एका छिद्रात बारीक नक्षीकाम केलेली एक लाकडी छत्री खोचून उभी केलेली आहे.”

छतात बसवलेल्या शिसवी तुळया व वासे हे सर्व 2000वर्षांपूर्वी बनवलेले मूळ स्वरूपातील आहेत. हे लाकूड सर्व लाकडांत दणकट व वाळवी न लागणारे असे मानले जाते. मात्र या एवढ्या अवाढव्य तुळया व वासे त्यावेळी कसे बनवले असतील व उचलून जागेवर कसे बसवले असतील याची कल्पनाच करता येत नाही.

चैत्यगृहाच्या आत भगवान बुद्धांचे अस्तित्व कमल पुष्प किंवा स्तूप चित्र यासारख्या सांकेतिक चित्रांनीच फक्त दर्शवलेले आहे व भगवान बुद्धांचे शिल्प कोठेही दाखवलेले नाही. यावरून कार्ले बौद्ध मठ हा हिनयान कालखंडातील असला पाहिजे हे स्पष्ट होते. इ.स.पूर्व पहिले शतक ते इ.स. नंतरचे दुसरेशतक या कालखंडात हा मठ प्रथम खोदला गेला असे इतर पुराव्यावरून दिसते. चैत्यगृहाच्या बाहेर असलेल्या पडद्यावर बुद्धमूर्ती शिल्पे दिसतात. ही शिल्पे महायान कालात किंवा इ.स.200ते400 या कालात कधीतरी बसवली गेलेली असावीत.

चैत्यगृह बघून झाल्यावर मी बाहेर येतो व समोरील प्रांगणाच्या कडेला बांधलेल्या संरक्षक भिंतीजवळून दक्षिणेकडे चालू लागतो. या भिंतीच्या दुसर्‍या बाजूला निदान 200फूट खोल असा सरळ तुटलेला कडा आहे. तेथून खाली बघताना मला परत एकदा सकाळचे ओंगळ दृष्य दिसते. हा कडा पण प्लॅस्टिक पिशव्या, बाटल्या, कप, कागदाचे तुकडे,पत्रावळी, निर्माल्य, करवंट्या आणि फेकलेले शिळे खाद्यपदार्थ यांनी भरून गेलेला दिसतो आहे. येथे येणार्‍या उत्साही भक्त मंडळींनी व पर्यटकांनी या सुंदर पर्यटन स्थळाची एक कचरापेटी करून टाकली आहे.

कार्ले मठातील बौद्ध भिख्खूंचे निवासस्थान असलेली फक्त एक गुंफा बघण्यासाठी उघडलेली आहे. मी त्यामध्ये आत डोकावतो. समोर एक व्हरांडा,त्याच्या मागे हॉल व हॉलच्या तिन्ही भिंतींमध्ये भिख्खूंचे कक्ष अशी रचना आहे. व्हरांडा व हॉल या मध्ये असणार्‍या भिंतीत दोन गवाक्षे आहेत व एक प्रवेशद्वार आहे. हॉलच्या मागच्या भिंतीवर मध्यभागी भगवान बुद्धांचे एक बास रिलिफ पद्धतीचे शिल्प कोरलेले आहे. येथे वास्तव्य करणार्‍या भिख्खूंचे आयुष्य अतिशय साधे व आत्यंतिक कष्टप्रद असले पाहिजे या बद्दल माझ्या मनात तरी काहीही शंका नाही.

कार्ले गुंफांना भेट दिल्यावर माझ्या मनाला प्रश्न पडला आहे की या गुंफांचा आणि या कालखंडातच (इ.स.पूर्व 200ते इ.स.200) महाराष्ट्रावर व भारतीय द्विपकल्पावर राज्य करणार्‍या सातवाहन साम्राज्याचा संबंध कसा जोडायचा? या साम्राज्याच्या पाऊलखुणा या गुंफांमध्ये कोठे शोधायच्या? या शोधाची गुरुकिल्ली नाणेघाट प्रमाणेच या गुंफांमध्ये सापडणार्‍या शिला लेखांतच असली पाहिजे. सुदैवाने कार्ले गुंफा या भारतवर्षातील अनेक शक्तिमान व धनवान मंडळींच्या मदतीतून खोदल्या गेलेल्या असल्याने या ठिकाणी तब्बल 21 शिलालेख सापडतात. या शिला लेखांचा अर्थ लागला की या कालातील राजकीय परिस्थितीवर प्रकाश पडण्याची शक्यता दिसते.

(क्रमश:)
30जून 2012

(क्षमस्व: माझ्या फ्लिकर खात्यातील 200 छायाचित्रांची मर्यादा ओलांडली गेली असल्याने या लेखासोबतची छायाचित्रे मला येथे देता आलेली नाहीत. ती पहाण्यात ज्यांना रस असेल ते माझ्या http://www.akshardhool.com या ब्लॉगवर जाऊन ही छायाचित्रे बघू शकतात.)