महत्त्वाचा विषय आहे.
आयआयटी मुबईच्या विद्यार्थांनी प्लॅस्टीकपिशव्या रस्त्याचे बनविताना त्यात घातल्यास डांबराची प्रत तर सुधारतेच शिवाय प्लॅस्टिकचीही विल्हेवाट लागते असे सांगणारा पेपर सादर केला होता असे वाचल्याचे आठवते. पुढे काँक्रीटच्या रस्त्यांमुळे की काय कोण जाणे हे प्रत्यक्षात आले नाही.

बाकी, एखाद्या गोष्टीवर बंदी आणतेवेळी त्याला योग्य पर्याय उपलब्ध करून दिल्यास त्याचा फायदा होऊ शकेल. मुंबईसारख्या शहरांत पर्समधे/खिशात एक कापडी पिशवी घेऊन जाता येते पण पावसाळ्यात ओल्या-कुजक्या भाज्या, घाण पिशवीत पसरते. त्यापेक्षा पातळ पिशव्या असल्या तरी प्लॅस्टिक पिशव्या घेणेच श्रेयस्कर समजले जाते.

मी वैयक्तीकरित्या नेहमी (अगदी ऑफीसच्या ब्यागेतही) एक कापडी पिशवी घेऊन फिरतो

ऋषिकेश
------------------
<<स्वाक्षरी निद्रीस्त आहे>>

सरकारी धोरणांनी काही होईल यावरील विश्वास उडाल्यामुळे म्हणा किंवा सगळेच सरकारवर सोपवून चालणार नाही असा आत्मसाक्षात्कार झाल्याने म्हणा, मी प्लॅस्टिकच्या पिशव्यांच्या वापरावर वैयक्तिक बंदी घातली आहे. शक्यतो कुठेही मजेत कापडाच्या किंवा ताडपत्रीच्या पिशव्या घेऊन जातो. हल्ली बर्‍याच ठिकाणी पिशवी हवी असेल तर अधिक पैसे मोजावे लागतात. हा ग्राहकाला दंडच आहे, आणि तो योग्य आहे, असे माझे मत आहे.
सन्जोप राव
हम तुझे वली समझते, जो ना वादाखार होता

प्लास्टिकची जाडी नक्की काय ठरवते? ५० मायक्रॉनपेक्षा जास्त जाडी असेल तर त्या पिशव्या चालतील असे का?

एखाद्या गोष्टीवर बंदी आणतेवेळी त्याला योग्य पर्याय उपलब्ध करून दिल्यास त्याचा फायदा होऊ शकेल. मुंबईसारख्या शहरांत पर्समधे/खिशात एक कापडी पिशवी घेऊन जाता येते पण पावसाळ्यात ओल्या-कुजक्या भाज्या, घाण पिशवीत पसरते. त्यापेक्षा पातळ पिशव्या असल्या तरी प्लॅस्टिक पिशव्या घेणेच श्रेयस्कर समजले जाते.

ऋषिकेशच्या या निरीक्षणाशी सहमत आहे. इतकेच नव्हे, तर प्रत्येकवेळीस मनुष्य खरेदीच्या तयारीनिशी निघाला असेल असे सांगता येत नाही. आयत्यावेळी काहीतरी आणावे लागले, सहसा न मिळणारी गोष्ट अचानक विक्रीला दिसली, खरेदी करताना हातातील कापडी पिशवी अपुरी पडली असेही काहीसे होऊ शकते.

त्यामुळे प्लास्टिकच्या निचर्‍याचा ठोस उपाय हवा असे वाटते.

आणखी एक प्रश्नः

प्लास्टिक पिशव्यांचे अमेरिकन लोक काय करतात? माझ्याकडे ढीग साचले आहेत. कधी जुन्या झाल्या, वापरल्या की कचर्‍यात जातात. रिसायकलिंग शक्य असल्यास तेथे पोहोचवल्या जातात, एवढेच; पण प्रत्येक बॅगेचे रिसायकलिंग उपलब्ध नसते असे वाटते.

प्रश्न चांगले आहेत.

- - -

१. प्लॅस्टिक बंदी मोहीम अयशस्वी ठरण्याची कारणे कोणती असावी? ही बंदी अयशस्वी ठरण्यामागे ग्राहक दोषी की दुकानदार हे कोण ठरवणार?

वरील अनेक उत्तरांशी मी सहमत आहे.

२. महिनाभर बंदी राबवल्याने हा प्रश्न सुटणे शक्य आहे काय?

कय्मस्वरूपी बंदी हवी.

३. पिशव्यांवर बंदी आणताना इतस्ततः फेकलेली पाकिटे, बाटल्या, ग्लास यावर बंदी आणायला नको का?

नगरपालिकेला होणार्‍या उपद्रवाच्या मात्रेवर हे अवलंबून आहे. त्या उपद्रवाच्या मानाने काही प्राथमिकता यादी आणि कारवाई-क्रम बनत असावा.

४. दुकानदारांप्रमाणे ग्राहकांवरही दंड लावावा काय?

दुकानदारांमार्फत ग्राहकांवर दंड लादला जातो. ("दंड" आणि "कर" यांच्या कुठेशी मध्ये ही वसुली मानता येते. विक्रीकर, व्हॅट-कर वगैरे सर्व शेवटी ग्राहकच भरतात. परंतु सोयीसाठी ती रक्कम विक्रेत्याकडून जमा केली जाते.)

पातळ प्लास्टिक पिशव्यांवर पूर्ण आणि जालीम बंदी हवीच. मात्र जाडजूड प्लास्टिक पिशव्यांवर पूर्ण बंदी नको. ज्यांना कागदी पिशव्या कुजतील असे वाटते त्यांना अश्या पिशव्यांचा उपयोग करता येतो. बाकी सगळ्या उदात्त सूचनांशी सहमत आहेच. जीवनशैली बदलली की परिस्थिती बदलेल

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

वरील बर्‍याच प्रतिसादांशी सहमत

१. प्लॅस्टिक बंदी मोहीम अयशस्वी ठरण्याची कारणे कोणती असावी? ही बंदी अयशस्वी ठरण्यामागे ग्राहक दोषी की दुकानदार हे कोण ठरवणार?
ग्राहक, दुकानदार आणि सरकार सगळ्यांची भांडवलशाही वृत्ती.
२. महिनाभर बंदी राबवल्याने हा प्रश्न सुटणे शक्य आहे काय?
बंदी फार परिणामकारक नाही, बंदी स्वयंप्रेरीत असल्यासच ते शक्य होईल, किंवा प्लॅस्टिकला पर्यावरणपुरक आणि कमी खर्चाचा पर्याय हवा.
३. पिशव्यांवर बंदी आणताना इतस्ततः फेकलेली पाकिटे, बाटल्या, ग्लास यावर बंदी आणायला नको का?
नक्कीच.
४. दुकानदारांप्रमाणे ग्राहकांवरही दंड लावावा काय?
धनंजयने म्हंटल्याप्रमाणे सध्या तो आहेच(अप्रत्यक्ष) असे दिसते.

प्लॅस्टिक कचर्‍याचा प्रश्न गंभीर आहे व भविष्यात अधिक गंभीर होणार आहे, प्लॅस्टिकचा प्रश्न हा प्रगतीचा अनिष्ट परिणाम(side effect) आहे, त्यामुळे प्रगती हवी पण अनिष्ट परिणाम नको असे म्हणणे थोडे परस्परविरोधी होईल, त्यासाठी पर्यावरण व प्रगतीपूरक असा पर्याय शोधला पाहिजे.

>पुण्यामधे रोज गोळा केला जाणार कचरा १२,००,००० kilograms एवढा आहे, त्यातील प्लॅस्टिकची टक्केवारी अंदाजे ७-१०% असावी.
>एव्हरेस्टवर गोळा झालेला कचरा अंदाजे ८१०० kilograms एवढा आहे, ज्यामधे प्लॅस्टिकची टक्केवारी बरीच(५०० kilograms एक सिझन मधील कचरा) असण्याची शक्यता आहे.

ग्राहकांवर प्रत्यक्ष दंड लावला नाही तरी सार्वजनिक ठीकाणी, उदा. सार्वजनिक स्थळे, पिकनिक स्पॉट येथे असे दंड, नियम वगैरे लागू करता येतील. प्रयत्न केल्यास हे शक्य आहे असे माझ्या पाहण्यात आहे. अर्थातच, उदाहरण अमेरिकेतील आहे.

टर्की रन स्टेट पार्क नावाची अतिशय निसर्गरम्य स्टेट पार्क इंडिएनामध्ये आहे. या पार्कला किमान ३-४ राज्यांतील लोक दरवर्षी भेट देतात. परंतु संपूर्ण पार्कमध्ये एकही ट्रॅश कॅन नाही. तिथे कचरा करायचाच नाही असा नियम आहे. ज्या प्लेट्स, ग्लासेस, कटलरी, प्लास्टिक बॅग्ज आपण वापरू त्या सर्व सोबत ट्रॅश बॅग आणायची आणि त्यात घालून पुन्हा घरी घेऊन जायचे असा नियम तेथे आहे आणि अनेकदा तेथे गेल्याने हा नियम बहुतांश लोक इमानेइतबारे पाळतात असा अनुभव आहे.

हे ५० मायक्रॉनचे काय गौडबंगाल आहे ते माहिती नाही. पण सगळ्या दुकानदार/मॉल वाल्यांना प्रति पिशवी २ रुपये कमवायची खाशी सोय झाली आहे हे नक्की. कुठल्याही मॉल मधे जावा, 'वुड् यू लाईक अ कॅरीबॅग् सर्?' विचारून गुपचुप् २ रुपये बिलात लावतात. खरे तर यांनी कॉम्प्लिमेंटरी द्यायला काहीच हरकत नाहीये.

कोणत्याही टुकार वस्तूच्या वेष्टणात आजकाल प्लॅस्टीक असतेच असते.

अवांतरः
प्लॅस्टिक बनवण्यासाठीचा कच्चा माल क्रूड ऑईलमधून मिळतो म्हणे? मग काय हो? नजीकच्या भविष्यकाळात पेट्रोल संपेल त्यासोबत प्लॅस्टिकही संपणार की काय?? (केमिकल वा इतर प्रकारच्या विंजिनेरिंगच्या तज्ञांनी कृपया खुलासा करावा. मला त्यातले फार कळत नाही. व्यनीतून सांगितलेत तरी चालेल.)

हा प्रश्न मीही विचारला होता पण कोणाचे उत्तर नाही. :-(

५० मायक्रॉनपेक्षा अधिक जाडीच्या प्लास्टिकचे विघटन होणे सोपे असावे असा अंदाज आहे पण मग त्यापेक्षा कमी जाडीच्या प्लास्टिकचे विघटन का होऊ नये? कोणते अडथळे असावेत?

ही मर्यादा पूर्वी २० मायक्रॉनची होती.

प्लॅस्टिक कॅरीबॅग आणि इतर प्लॅस्टिकच्या पिशव्या (उदा. कपड्यांच्या दुकानात मिळणार्‍या) यातला मुख्य फरक रिसायकलेबिलिटीचा असावा.

१. कॅरीबॅग खूप पातळ असल्याने त्या पुन्हा वितळवून प्लॅस्टिक मिळवणे हे आतबट्ट्याचे होत असावे. त्या वितळण्यास लागणार्‍या इंधनाचा खर्च त्यातून मिळणार्‍या प्लॅस्टिकपेक्षा अधिक होत असावा. त्यामुळे कचरा गोळा करणारे त्या पिशव्यांकडे लक्ष देत नाहीत. इतर प्रकारचे प्लॅस्टिक त्यांच्या मार्फत रीसायकल होत असते. अधिक जाडी*च्या पिशव्या इकॉनॉमिकली रिसायकल होऊ शकत असाव्यात.

२. कपड्यांच्या दुकानात मिळणार्‍या पिशव्या सहजपणे कचर्‍यात टाकल्या जात नाहीत. त्यांना प्रेस्टिज व्हॅल्यू असते त्यामुळे त्या पुनःपुन्हा वापरल्या जातात. शिवाय त्या संख्येने कॅरीबॅगपेक्षा खूप कमी असतात. (एका कुटुंबात कपड्यांच्या पिशव्या वर्षाला १० येत असतील तर कॅरीबॅग रोज ३-४ या प्रमाणात येत असतील).

*५० मायक्रॉनच का? या प्रश्नाचे उत्तर देणे अवघड आहे. कदाचित त्याबाबत काही अभ्यास झालेला असू शकेल.

म्हणून कॅरीबॅग या प्रकाराचा उपद्रव जास्त होतो.

नितिन थत्ते

पातळ प्लॅस्टिक पिशव्या भंगारवाला घेत नाही आणि कारण सांगतात की त्या रिसायलकलेबल नाहीत. जे मुळातच पटणारे नाही. मला तरी वाटतं की पातळ पिशव्यांचे विघटन हे महाग पडत असावे. पण माझ्याकडे त्याबद्दल योग्य माहिती नाही.

कुणाकडे योग्य माहिती असल्यास इथे ती दिली, तर आभारी असेन..

- पिंगू

सदर चर्चेच्या अनुशंगाने हे बर्ल्ड बँकेने प्रकाशित केलेलं सोर्सबुक वाचनीय ठरावं

वरील एम्बेडेड पुस्तक न दिसणार्‍यांसाठी दुवा

ऋषिकेश
------------------
<<स्वाक्षरी निद्रीस्त आहे>>