'चर्चा प्रस्तावांची दयनीय अवस्था' असं वरील प्रस्तावाचं विडंबन करावं असं मनात आलं होतं, पण विचार सोडून दिला. पण उपक्रमावर अनेक लोक उत्कृष्ट, अभ्यासपूर्ण चर्चाप्रस्ताव टाकतात. त्या तुलनेने हा चर्चाप्रस्ताव म्हणजे 'मी एक मताची पिंक टाकलेली आहे, तिच्याभोवती तुम्ही डिझाइन काढून मोठ्ठं चित्र काढा चला' या स्वरूपाचा वाटतो.

प्रस्तावकांनी अधिक कष्ट घेऊन मांडणी करावी ही विनंती.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

घासकडवींच्या मताशी सहमत आहे, तरीही...
'मागणी तसा पुरवठा' हा मी पूर्वी मांडलेला मुद्दा अधोरेखित करतो. विचारप्रवर्तक, पुरोगामी नाटकांच्या तुलनेत चटपटीत, चुरचुरीत आणि चार घटका करमणूक करणारे कलाविष्कार हे कायमच लोकप्रिय राहिलेले आहेत. त्यामुळे 'मराठी नाटकांना आज अचानक अवकळा प्राप्त झाली आहे' असे मानण्याचे काही कारण नाही. नवीन नाटक लिहिताना बहुसंख्य लेखक आणि बसवताना निर्माता-दिग्दर्शक यांच्या मनात 'नाटक चालले पाहिजे' हा विचार असतोच. आज फक्त तोच विचार त्यांच्या मनात आहे, असलेला दिसतो आहे इतकेच. बदलले आहे ते इतकेच. तोंडवळकर, लागू यांनी 'आर्थिक नुकसान झाले तरी चालेल, पण काहीतरी अस्सल प्रेक्षकांना देऊ' या भावनेने नाटकांची निर्मिती केली, आज तो विचार हरवत चाललेला दिसतो आहे. पण हे सामान्यीकरण, ही घसरण कोणत्या क्षेत्रात नाही? साहित्य, संगीत, कला... सगळीकडेच काही ना काही स्वरुपात / प्रमाणात हे अधःपतन झालेले दिसते. गद्य लेखन घ्या, कविता घ्या, चित्रपट तर सगळ्यात आधी घ्या.प्रशांत दामलेसारखा ताकदवान अभिनेता वर्षानुवर्षे फक्त एकसुरी, बेर्डट रसिकानुनय करणार्‍या भूमिका करत राहातो ('सासू माझी ढांसू' हे त्याचे नवीन नाटक!) हे का होत असावे?
नाटक बघणारा आजचा मराठी प्रेक्षक हा मुख्यतः मध्यमवयीन आहे.त्याचे मन कालच्या नाटकात अडकले आहे. त्यामुळे 'जुने ते सोने' म्हणून तो पुनरुजीवित होणार्‍या जुन्या नाटकांना गर्दी करतो - जर नाट्यसंच जुना असेल तर! एरवी अत्यंत स्वस्तात घरबसल्या बघता येणार्‍या सुमारातिसुमार मालिका त्याच्या मनोरंजनाची भूक भागवायला पुरेशा आहेत. पंचविशीच्या आतल्या मराठी तरुण-तरुणींचे नाट्यप्रेम हे फक्त विविध करंडकांमध्ये एकांकिका सादर करण्याची 'धमाल' करण्यापर्यंतच आहे. त्यामुळे जे होते आहे त्यात नवल करण्यासारखे काही आहे असे मला वाटत नाही. नवीन, तरुण नाट्यकर्मींमध्येही प्रतिभावान,प्रयोगशील लोक आहेत, नाही असे नाही. पण एकंदरीत 'कला' हे क्षेत्र असे रोडावत जाणार असेच दिसते. आणखी पन्नास वर्षांनी महाराष्ट्रात 'नाटक' हा प्रकार आज आहे त्या स्वरुपात जिवंत असेल का? माझ्या मते नाही.
सन्जोप राव
दर्द मिन्नत-कशे-दवा न हुवा
मैं न अच्छा हुवा, बुरा न हुवा

१. ज्यांनी नाटकात काम करायचे ते दूरदर्शनच्या पंचवीस वाहिन्यांवरील प्रत्येकी ५-१० मालिकांमध्ये कामे करीत आहेत. रोज एवढ्या मालिकांचा मारा होत असल्याने प्रेक्षकांनाही नाटक पहायचे नसावे.

२. पूर्वीसुद्धा नाटके खूप चालायची असे नव्हते.

३. बदललेली अर्थव्यवस्था हेही एक कारण असावे.

अ. जुन्या व्यवस्थेत अनेक नाट्य अभिनेते बँका, एलआयसी, महापालिका वगैरे संस्थांमध्ये किंवा खाजगी कंपन्यांतूनही नोकर्‍या करत. त्यांना नावाला नोकर्‍या करून बहुतांश वेळ नाटके आणि त्यांच्या तालमींमध्ये घालवण्याची मुभा दिली जात असे. बदललेल्या व्यवस्थेत या प्रकारची मुभा दिली जात नसणार कारण यांनी नाटकात काम करण्याचा त्या संस्थेस काहीही फायदा होत नाही. (जेथे कंपन्या नाट्यस्पर्धेत भाग घेतात तेथे तेवढ्यापुरती अशी मुभा दिली जात असेल).

ब. जेव्हा प्रश्नमूलक नाटके येत होती तेव्हाही त्या नाटकांचा खरा प्रेक्षकवर्ग हा उच्चभ्रू मध्यमवर्ग होता. कनिष्ठवर्ग अशा नाटकांना येत नसे. नव्या अर्थव्यवस्थेत या उच्चभ्रू वर्गाने सामाजिक प्रश्नांचा विचार करण्याकडे काहीशी पाठच फिरवली आहे. (कदाचित व्यवस्थेतले प्रश्न सुटणार नाहीत आणि व्यवस्थेने लाभ करून दिला असल्याने व्यवस्था तर बदलायची इच्छा नाही) त्यामुळे तेंडुलकर, जयवंत दळवी, निळू फुले यांच्या नाटकांना प्रेक्षक वर्ग येणार नाहीच. म्हणून ज्या नाटकांना प्रेक्षकवर्ग हमखास येईल असे वाटण्यासारखी (पक्षी-विनोदी) नाटकेच रंगमंचावर आणण्यात निर्मात्यांना रस असणार हे उघड आहे.

४. (खरेतर हे पूर्वीही असायला हवे होते पण नव्हते). ग्राहक पैसे देऊन नाटक पाहण्यास येतो तेव्हा त्याला चांगलाच नाट्यानुभव मिळायला हवा हे अध्याहृत आहे. नाटक किंवा कन्सर्ट सारख्या लाईव्ह कार्यक्रमांत एखाद्या दिवशी प्रयोग रंगला नाही अशी शक्यता असते. आजचा ग्राहक कदाचित ही रिस्क घ्यायला तयार नसावा.

नितिन थत्ते

नाटकाचं काय घेउन बसलात? नाटकाने सुरुवातीला प्रवेश करत एक् मोठा वर्ग(मुख्यतः अभिजन) आपल्यामागे नेला.
जेव्हा नाटके तथाकथित सुवर्णकाळात होती तेव्हा हळूहळू वासुदेव,भारूड,भजन व कीर्तन हे अस्सल लोककलाप्रकार मागे पडत गेले.
(आता तर इतके विस्मृतीत जाउ लागले आहेत की कित्येकांना भजन् व किर्तनात फरक असतो का हे ही ठाउक् नाही व असलाच तर तो काय ह्याचा अजिबात पत्ता नाही.)
तर सिनेप्रकार लोकप्रिय होताना नाटके मागे सारली गेली.
वाढत्या शहरीकरणासोबत कसेबसे का असेना, रूप पालटून का असेना नाटके राहतीलच.
पण काळाचा प्रभाव त्यावर राहणार,सापेक्ष दर्जा किंवा धाटणी बदलत राहणारच.
paradigm shift हे सगळ्याच गोष्टीत असणार आहे.

बाकी राजेश ह्यांच्याशी सहमत.

अवांतर :- अशात तुम्ही कुठली नाटके पाहिलीत?
१.खुद्द लागूंनी प्रचंड तारिफ केलेलं , मराठिच्या मानानं वेगळ्या धाटणीवरचं "माकडाच्या हाती शॅम्पेन" पाहिलत?
२.काही वर्षापूर्वी आलेले "कळा ह्या लागल्या जीवा " व "चाहूल" बद्दल ऐकलय? नक्की चैन कुठे संपते, गरज् कुठून् सुरु होते ह्याबद्दल
डोक्याचा भुंगा करणारी ही नाटके नाण्याच्या बरोब्बर विरुद्ध बाजू मांडतात. नैतिक मूल्ये, त्यांची कालसुसंगतता ह्याबद्दल बोलतात.
३. "साठेचं काय करायचं" हे mediocre व्यक्तीची बोच दाखवणारं सादरिकरण पाहिलत?
४.गिरीश जोशी,मुक्ता बर्वे ह्यांनी काम् केलेल्या "फ़ायनल ड्राफ़्ट " बद्दल् आपलं काय मत आहे?
५.हल्लीचं "काटकोन् त्रिकोण " पण बरं आहे म्हणतात.
असो. आयटी हमालाच्या भूमिकेत पुन्हा शिरून् माझ्या कामास्तव गमन करत आहे.

लखू रिसबूड बनू लागलेला
--मनोबा

समीप रंगमंच ही काय भानगड आहे? म्हणजेच प्रायोगिक रंगभूमी का? मी पेपरमधे आलेल्या जाहिराती वाचुन नाटक पाहायला जातो त्यात तुम्ही वर दिलेले एकही नाव दिसत नाही. पण तुमच्या प्रतिसादाने उत्सुकता वाटत आहे. ही नाटके कुठे पाहयला मिळतील? त्यांचे प्रयोग कधी होतात ह्याची माहिती कुठे मिळते? मुंबईबाहेरच्या लोकांनाही मुंबईत न येता पाहायला मिळू शकतील का? इ. कृपया मार्गदर्शन करावे.

समीप रंगमंच (किंवा इन्टिमेट थिएटर) यामध्ये रंगमंच आणि प्रेक्षक यांत कमी अंतर असणे अभिप्रेत असते. त्यामध्ये मंचीय अवकाश बर्‍याचदा संकुचित असतो आणि प्रेक्षकसंख्यादेखील कमी असते. त्यामुळे नाटकाचा खर्च आणि उत्पन्न कमी होतात. हौशी नाट्यकर्मींना त्यामुळे हे माध्यम सोयीचे जाते. याचे परिचित मराठी उदाहरण म्हणजे मुंबईत छबिलदास शाळेत पूर्वी होणारे नाट्यप्रयोग. पुण्यात शनिवार पेठेतला सुदर्शन रंगमंच सध्या यात गणला जाईल. वर दिलेल्या सर्वांची नाटके मी वर्तमानपत्रातल्या जाहिराती वाचूनच पाहिलेली आहेत. मन यांच्या वरच्या प्रतिसादात उल्लेखलेली 'फायनल ड्राफ्ट्', 'माकडाच्या हाती शॅम्पेन' (मूळ नाव 'मारुती आणि शॅम्पेन') आणि 'काटकोन त्रिकोण' ही तिन्ही नाटके मुळात समीप रंगमंचावर सादर झाली होती. चांगला प्रेक्षकवर्ग लाभू लागल्यावर ती नाटके (जवळपास त्याच संचात) मोठ्या रंगभूमीवर सादर होऊ लागली. त्यांतले अनेक नट मराठी चित्रपट/मालिकांच्या प्रेक्षकांनाही सुपरिचित आहेत - उदा: आनंद इंगळे, मुक्ता बर्वे, मोहन आगाशे.

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

बाकी ठिकाणचे माहित नाही पण पुण्यात नाटकांना बरेच पोषक वातावरण आहे. जुनी संगीत नाटके भरत नाट्य ने चांगल्या स्वरूपात आणली आहेत. मध्यंतरी 'वा गुरू' किंवा बर्व्यांचे हर्बेरियम होतेच की. शिवाय काटकोन त्रिकोण सारखे सर्वांसाठी विचारमंथन आहेच.

काही नाटके विनोदी असणारच की. त्यात सुध्दा दामले (सोबत रिमा) वेगळेपण आणण्याचा प्रयत्न करतायत. शिवाय, तरुण वर्गात पुरूषोत्तम करंडक ची धावपळ चालू आहे.

तुम्हाला चांगली उत्तम नाटके हवी असतील तर प्रायोगिक रंगभूमीच हवी. शनिवारात 'सुदर्शन' मध्ये येऊन बघा नाटक कसे असते ते !

समीप रंगमंचाच्या संकल्पनेवर आधारित "बेसमेन्ट थिएटर" ही कल्पना शिकागोत चालते. त्यांची काही नाटके मध्यंतरी पाहण्याचा योग आला होता. ही संस्था हौशी मंडळी चालवत असली आणि सध्या त्यांचे प्रयत्न लहान स्वरूपाचे असले तरी त्यांचा प्रयत्न स्तुत्य वाटतो.

चर्चा प्रस्तावक जेव्हा 'दयनीय' अवस्था म्हणतात त्यावेळी नाटकाविषयीची ही स्थिती आणि त्याची परिणामकता ही या विशाल राज्यातील मुंबई आणि पुणे या दोनच शहरांपुरती मर्यादित आहे हे लक्षात घेतले तर अन्य ३३ जिल्ह्यांना 'मराठी नाटक जगले की मेले' याची चिंता करण्याचे बिलकुल कारण नाही. 'नाटक' हा समाजप्रबोधनाचा एकेकाळी विषय असेलही पण कालानुरूप त्या व्याख्येत बदल होत गेले आणि अगदी परवापरवापर्यंत "दोन घटके अंमळ करमणूक रसिक मना" या चालीवरच त्यांची वाटचाल दिसत होती आणि मग दूरदर्शन अधिक शेकड्यांनी निर्माण होत गेलेल्या चॅनेल्सनी या करमणुकीचे मीटरच बदलून टाकल्यावर मग 'नाटक' या संकल्पनेचे प्रयोजन जवळपास शून्यावरच आल्याचे पाहणे [जरी प्रशांत दामले एकट्याच्या जीवावर प्रयोग खेचत असले तरी तेही आता थकत जाणारच] जर रसिकांना भाग पडत असले तर तो केवळ कालमहिमा आहे असे म्हणावे. त्यात दयनीयता येऊ शकत नाही.

भव्यदिव्य म्हटली गेलेली नाट्यपरंपरा फक्त दोनच गावातच घुटमळत राहिल्याने अधेमधे तोंडी लावणापुरते नाशिक, कोल्हापूर, सांगली अशा ठिकाणी एकदोन फेर्‍या झाल्या की संपली या कंपन्यांची नाट्यकला जिवंत ठेवण्याची परंपरा. परभणी, वाशिम, भंडारा, बीड, अकोला, गोंदिया अशी नावे तरी या नाट्यनिर्मात्यांच्या आरामगाड्यांच्या चाकांनी पाहिली असतील का ? मग या गावांतील लोकांना कसली पडली असेल काळजी मराठी नाट्यसंसाराची.

एकेकाळी नाटकांच्याबरोबरीनेच चित्रपट संगीताच्या जलशांचे पिक इथे उदंड झाले होते. बाबला, मेलडी मेकर्स्, म्युझिकल मेकर्स, मीनल सिंग, फाल्गुनी पाठक आदींनी त्या त्या हवेत हात धुवून् घेतले होते. जादुगार रघुवीर, भैरव आदीनीही. पण आता जसे हे करमणुकीचे सारे प्रकार टीव्ही/डिश/केबलमुळे इतिहासाच्या बासनात गेले आहेत तीच गत मराठी नाटकांची झाली आहे (किंवा होत आहे) असे म्हटले पाहिजे. चित्रपटनिर्मिती अपवाद ठरण्याचे कारण म्हणजे त्याच्या सादरीकरणात कालानुरुप बदल होते तर गेले आहेतच शिवाय टीव्हीची भूक भागविण्यासाठीही त्याची आवश्यकता आहेच.

नाटकाच्याबाबतीत हा विकल्प नसल्याने तो व्यवसाय दप्तरी जमा झाला तर आश्चर्य वाटायला नको. [श्रीकांत मोघे तरी आता दुसरे काय सांगणार आपल्या भाषणात ? तेच : "मराठी माणसाने नाटक जिवंत ठेवले पाहिजे. टीव्हीपासून दूर राहिले पाहिजे..." इ.इ. कोण ऐकणार ?]

अशोक पाटील

'नाटक' हा समाजप्रबोधनाचा एकेकाळी विषय असेलही पण कालानुरूप त्या व्याख्येत बदल होत गेले आणि अगदी परवापरवापर्यंत "दोन घटके अंमळ करमणूक रसिक मना" या चालीवरच त्यांची वाटचाल दिसत होती आणि मग दूरदर्शन अधिक शेकड्यांनी निर्माण होत गेलेल्या चॅनेल्सनी या करमणुकीचे मीटरच बदलून टाकल्यावर मग 'नाटक' या संकल्पनेचे प्रयोजन जवळपास शून्यावरच आल्याचे पाहणे [जरी प्रशांत दामले एकट्याच्या जीवावर प्रयोग खेचत असले तरी तेही आता थकत जाणारच] जर रसिकांना भाग पडत असले तर तो केवळ कालमहिमा आहे असे म्हणावे. त्यात दयनीयता येऊ शकत नाही.

नाटकातून समकालीन समस्या मांडणं आजही होत आहे. वर उल्लेख केलेल्या 'चाहूल' किंवा 'साठेचं काय करायचं'सारखी नाटकं किंवा रसिका जोशी लिखित-अभिनीत 'व्हाईट लिली नाइट रायडर'सारखी अलीकडची नाटकं ही समकालीन जगण्याबद्दल काहीतरी गंभीर म्हणू पाहतात. ज्यांना रंजनच हवं आहे त्यांना अर्थात प्रशांत दामले प्रभृती उपलब्ध आहेत.

भव्यदिव्य म्हटली गेलेली नाट्यपरंपरा फक्त दोनच गावातच घुटमळत राहिल्याने अधेमधे तोंडी लावणापुरते नाशिक, कोल्हापूर, सांगली अशा ठिकाणी एकदोन फेर्‍या झाल्या की संपली या कंपन्यांची नाट्यकला जिवंत ठेवण्याची परंपरा. परभणी, वाशिम, भंडारा, बीड, अकोला, गोंदिया अशी नावे तरी या नाट्यनिर्मात्यांच्या आरामगाड्यांच्या चाकांनी पाहिली असतील का ? मग या गावांतील लोकांना कसली पडली असेल काळजी मराठी नाट्यसंसाराची.

हाच मुद्दा दोन्ही बाजूंनी लावता येतो. जब्बार पटेल आणि फैय्याजपासून ते अतुल कुलकर्णी वगैरे सोलापूरचे नाट्यकर्मी मुंबई-पुण्यात आले तेव्हा गाजले. असंच प्रशांत दळवी-चंद्रकांत कुलकर्णींबद्दल म्हणता येईल. महेश एलकुंचवार नागपूरचे, पण त्यांची नाटकं मंचित झाली ती मुंबई-पुण्यात. गंभीर नाटकांचा प्रेक्षकवर्ग हा प्रामुख्यानं मध्यमवर्गीय असतो आणि मुंबई-पुण्यात या वर्गाची लोकसंख्या लक्षणीय आहे हे याचं साधं कारण आहे. तुम्ही वर उल्लेख केलेल्या अनेक गावांत आज काहीतरी गंभीर सादर करायचं म्हणजे नाट्यकर्मींच्या पोटात गोळा येतो; कारण मुंबई-पुण्यासारखे फक्त मोबाईलचे आवाजच नाहीत तर मंचावरच्या बायकांविषयीची अर्वाच्य भाषेतली जाहीर टिप्पणीसुद्धा सहन करावी लागते. प्रयोग चालू असताना प्रवेश संपल्यावर विंगेत येऊन ढसढसा रडणार्‍या आणि 'पुन्हा या गावात प्रयोगाला येणार नाही' असं म्हणणार्‍या मुंबई-पुण्याच्या नाट्यकर्मी मला माहीत आहेत.

- चिंतातुर जंतू :S)
"ही जीवांची इतकी गरदी जगात आहे का रास्त |
भरती मूर्खांचीच होत ना?" "एक तूच होसी ज्यास्त" || ५ ||

चिंतातुर जंतूंच्या पहिल्या प्रतिसादाशी सहमत, तसेच कलेचे केंद्रिकरण होणे देखिल अपरिहार्य आहे असे वाटते.